- Tue Apr 06, 2021 4:44 pm
#4621
Jadranka Stanišić sudija Vrhovnog suda Republike Srpske
PRAVO NA PRAVIČNO SUĐENjE U GRAĐANSKIM POSTUPCIMA SA POSEBNIM OSVRTOM NA SUĐENjE U RAZUMNOM ROKU
Kratak sadržaj:
U radu se razmatra porijeklo, istorijski razvoj i pojam prava na pravično suđenje u
građanskim postupcima, vrste i faze postupaka na koje se može primjeniti čl.6 st.1 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (Konvencija), značenje upotrebljenih riječi, izraza i sintagmi sadržanih u čl.6 Konvecije uz objašnjenje pojmova “spor”, “građanska prava i obaveze”, “zakonom ustanovljen nezavisan i nepristrasan sud” sa posebnim osvrtom na pravo na pravično suđenje u razumnom roku i kriterijume ocjene razumnosti roka, kao i na uređenje zaštite prava na suđenje u razumnom roku u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini de lege lata – de lege ferenda.
Ključne riječi: pravo na pravično suđenje, spor, građanska prava i obaveze, nezavistan nespristrasan sud, suđenje, razuman rok, početak, završetak i kriterijumi ocjene, zaštita prava
Uvodna razmatranja
Svaki pravni sistem i njegovo normativno uređenje, kao i svaka pravna norma koja je u
njemu inkorporisana mora imati svoj konačan cilj i način realizacije toga cilja. O tome je prvi na naučnoj osnovi progovorio njemački pravnik Rudolph von Jhering u svom čuvenom djelu “Cilj u pravu” 1 koji naglašava da nije dovoljno samo da je neka norma donijeta, već da je i provedena u život. “ Nema pravde, ako se ona ne ostvaruje.” 2 Samo ostvarena pravda koristi društvu i pojedincu, zaključuje Jhering.
Zbog toga pravna nauka mora biti fokusirana na ostvarenje ciljeva koji su pravnom normom postavljeni, odnosno na kontinuirano posmatranje faktičkog odnosa između pozitivnog i “izvrsnog” (idealnog, prirodnog) prava. Percepcija cilja bitna je kako za pravo u cjelini, tako i za sve pojedine njegove dijelove. 3
Bez svake sumnje je da je zakonita i efikasna pravda u interesu svakog pojedinca, ali i društva u cjelini, zbog čega sudovi trebaju težiti da dodijele pravdu zasnovanu na pravilnom utvrđenju činjeničnog stanja i pravilnoj primjeni materijalnog prava – dakle, zakonitu pravdu, ali i da ovakva (zakonita) pravda bude ostvarena u što kraćem roku (efikasna pravda), što znači “… da subjekti koji traže pravo i ( i imaju pravo), pravdu (pravnu zaštitu) dobiju što prije.”4 Pružiti zakonitu i efikasnu pravdu na izloženi način podrazumjeva, da se utvrđivanje relevantnih činjenica i njihova subsumcija pod pravnu normu, te donošenje odluke o zahtjevanom pravu, kao i samo izvršenje takve odluke, sprovede u primjereno kratkom vremenskom periodu, tako da ne bude ugrožena pravna sigurnost onoga ko pravdu zahtjeva, a ni onoga prema kome se ona ima izvršiti. To bi , po
1 Jhering Rudolph., “Der Zwek im Recht”, Leipzig, 1884
2 Jhering Rudolph., “op.cit.str.353 - navedeno prema Radolović Aldo., “Zaštita prava na suđenje u razumnom roku”, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u Rijeci, (1991) , vol.29. br.1 , str.280 bilj.5, (2008)
3 Radbruch Gustav., “Die philosophie des Rechts”, Stuttgart, 1932. (1983) - navedeno prema Radolović Aldo., “Zaštita prava na suđenje u razumnom roku”, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u Rijeci, (1991) , vol.29. br.1 , str.280 bilj.6, (2008)
4 Radolović Aldo., “Zaštita prava na suđenje u razumnom roku”, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u
Rijeci, (1991) , vol.29.br.1 , str.282
našem mišljenju, bio cilj, odnosno svrha prava na pravično suđenje u razumnom roku, o čemu ćemo govoriti u predstojećim izlaganjima.
I. Porijeklo i istorijski razvoj prava na pravično suđenje
Pravo na pravično suđenje, čiji je konstitutivni element pravo na suđenje u razumnom
roku, u svojim temeljima, ima oslonac u filozofskom pojmu pravičnosti koji je postavio Aristotel u svojim djelima.5 Prema Aristotelu pravičnost je “pravda koja nadilazi pisani zakon.” Dok zakon, prema ovom grčkom filozofu, bitno obliježava njegova uopštenost, pravičnost pruža mogućnost da se razmotri specifičnost svake pojedine situacije.
U najranijoj mladosti rimskog prava, pravosudna djelatnost rimskih pretora je bila obilježena stvaranjem novih pravnih pravila u smislu pružanja zaštite pravnim odnosima koji nisu bili uređeni po Ius civile, a zasnivali su se na suprajuridičkim principima dobre vjere (bona fides) i pravičnosti (aequitas). Pravo i pravna pravila koja je ustanovljao
rimski pretor bila su utemeljena na načelu pravičnosti, zbog čega je “uobičajeno govoriti o pravu pretora, kao rimskoj pravičnosti.”6
Nakon ovih antičkih začetaka pojma pravičnosti, ovaj pojam se različito shvata u pravnim sistemima zasnovanim na recepciji rimskog prava i sistemima koji pripadaju anglosaksonskom pravnom krugu.
U pravnim sistemima zasnovanim na recepciji rimskog prava, pravičnost se razumije kao pojam subjektivne prirode koje nije pravno pravilo i kojem stoga nije mjesto u pozitivnom pravu. Prema navedenom konceptu, pravičnost je skup opštih principa i uputstava koja se vremenom ustaljuju i zbog svoje postojanosti bivaju prihvaćena od strane objektivnog prava s ciljem obezbjeđenja poštovanja zakona i njegove jednake primjene prema svima.
S druge strane, u anglosaksonskom pravu, pojam pravičnosti ima sasvim drugačije značenje i ulogu. Pravičnost (Equity) se ovdje shvata kao poseban sistem pravnih pravila. Pravičnost ili bolje rečeno “pravo pravičnosti” (Equity Law) čini jedan od tri temeljna stuba anglosaksonskog pravnog sistema uz opšte običajno pravo (Common Law) i zakonodavnu djelatnost parlamenta i kralja (Statute Law).7 Pravičnost (Equity) odnosno pravo pravičnosti (Equity Law) se zasniva na principima pravičnosti, savjesti i dobre vjere. Odluke koje su se zasnivale na primjeni prava pravičnosti (Equity Law) je u srednjem vijeku donosio Lord Kancelar (Lord Chancellor) odnosno Kancelarov sud (Chancelor Court of Chancery), pri čemu Lord kancelar odnosno Kancelarov sud nije bio vezan opštim običajnim pravom (Common Law) ili pak statutarnim pravom (Statute Law), niti su pravila opšteg običajnog i statutarnog prava za njih bila obavezujuća.8 Protekom vremena pravo
pravičnosti u anglosaksonskom pravnom sistemu počinje da konkuriše običajnom pravu, da bi se početka XX vijeka uzdiglo i uspostavilo svojevrstan primat nad njim.9 Ipak, pravičnost kao sastavni dio anglosaksonskog pravnog sistema nije samostalan pravni sistem koji može egzistirati bez običajnog prava.10 Običajno pravo je ipak najznačajniji temelj anglosaksonskog pravnog sistema.
Kada ova opšta razmatranja o pojmu pravičnosti dovedemo u vezu sa postupcima o utvrđivanju građanskih prava i obaveza odnosno pojmom pravičnog suđenja uočavamo da pravičnost mora da bude osnovno načelo i karakteristika svakog postupka. Tako dolazimo i do pojma pravičnog postupka ili pravičnog suđenja koji svoje začetke ima u Velikoj povelji sloboda (Magna Carta Libertatum) iz 1215 godine kojom se u englesko pravo uvodi sistem
5 Aristotel, “Nikomahova etika”, V poglavlje, Globus, Zagreb, 1988,
6 Grbić Sanja., “Pravo na pošteno suđenje”, Pravni fakultet sveučilišta u Rijeci, Rijeka, 2014, str.5i 6
7 Grbić S., op.cit. str.6
8 Ibid
9 Vidi Supreme Court od Judicature (Consolidition) Act iz 1925 godine – navedeno prema Grbić S., op.cit.str.7
10 Maitland F.W., “Origins of Equity”, Cambridge University Press, Cambridge, 1908. str.11-12 - navedeno prema Grbić S., op.cit.str.7
vladavine prava (rule of law) i uspostavlja princip potpune jednakosti pojedinca naspram države, odnosno, u širem smislu, princip jednakosti stranaka u postupku.
Pravo na pravičan postupak, shvaćeno u gore izloženom smislu, protekom vremena postaje u engleskom pravu i praksi engleskih sudova sastavni dio pojma vladavine prava i prava na pošteno (pravično) suđenje. Ovako shvaćeno “pravo na pravičnost postupka” u engleskom pravu i brojni primjeri iz sudske prakse engleskih sudova koji implementiraju ovaj princip, postaju inspiracija tvorcima Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda – (u daljem tekstu Konvencija), prilikom njene izrade, a i Evropskom sudu za ljudska prava u njegovoj judikatnoj aktivnosti do današnjih dana.
Vrlo važan značaj za afirmaciju i implementaciju osnovnih principa zaštite ljudskih prava i sloboda u svim pravnim sistemima, imala je Deklaracija o pravima čovjeka i građanina od 26.08.1789 godine (Francuska deklaracija) koja je u pojedinim svojim odredbama inkorporisala elemente prava na pravičan postupak .11
Anglosaksonsko shvatanje pravičnosti, Deklaracija o pravima čovjeka i građanina iz 1789 godine, Opšta deklaracija o ljudskim pravima koju je Skupština UN usvojila 1948 godine12 , kao i Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima13 dodatno su motivisali i nadahnuli tvorce Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i Evropski sud za ljudska prava u kreiranju pravila pravičnog suđenja uključujući tu i pravo na pravično suđenje u razumnom roku.14
Nakon donošenja navedenih međunarodnih pravnih akata koji su poslužili kao osnova za izradu Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, konvencija je potpisana u Rimu 04.11.1950 godine.15 Za predmet naših razmatranja o pravu na pravično suđenje u razumnom roku, najznačajniju odredbu Konvencije predstavlja odredba čl.6 st.1 kojom se uređuje “pravo na pravično suđenje.”
Navedena odredba glasi:
“Prilikom utvrđivanja građanskih prava i obaveza ili osnovanosti bilo kakve krivične optužbe protiv njega, svako ima pravo na pravičnu i javnu raspravu u razumnom roku pred nezavisnim i nepristrasnim, zakonom ustanovljenim sudom. Presuda se izriče javno, ali se novinari i javnost mogu isključiti s čitavog ili jednog dijela suđenja u interesu morala, javnog reda ili nacionalne bezbjednosti u demokratskom društvu, kada to nalažu interesi maloljetnika ili zaštita privatnog života strana u sporu ili kada to sud smatra izričito neophodnim zato što bi u posebnim okolnostima publicitet mogao nanijeti štetu interesima pravde.”
Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda zajedno sa njenim protokolima je inkorporisana u pravne sisteme Republike Srpske, Federacije Bosne i Hercegovine i Brčko Distrikta BiH dana 12.07.2002 godine, kada je ratifikovana.
11 Vidi čl.7,8 i 9 Deklaracije o prvima čovjeka i građanina od 26.08.1789 godine
12 “Svatko ima potpuno jednako pravo na pošteno i javno suđenje pred nezavisnim i nepristranim sudom koji će odlučiti o njegovim pravima i obvezama, i o osnovanosti svake kaznene optužbe protiv njega.” (član 10
Opšte deklaracije o pravima čovjeka)
13 “Svi moraju biti jednaki pred sudom i sudovima pravde. U slučaju podizanja optužnice za kazneno djelo protiv njega ili utvrđivanja njegovih prava i obveza građanske naravi, svatko ima pravo da zakonom ustanovljeni nadležni,nezavisni i nepristrani sud pošteno i javno ispita njegov slučaj. Sredstva informisanja i javnost se mogu isključiti iz cijele rasprave ili nekog njenog dijela zbog, u demokratskom društvu prijeko potrebnih interesa morala, javnog reda (ordre public) ili državne sigurnosti, kad to traže
interesi privatnog života stranaka, ili u opsegu koji je po mišljenju suda bezuvjetno potreban u posebnim
okolnostima u kojima bi javnost mogla štetiti interesima pravde. No svaka presuda donesena u kaznenom ili građanskom postupku mora se javno proglasiti, osim kad drukčije nalažu interesi maloljetnih osoba, ili se postupak odnosi na bračne sporove ili skrbništvo nad djetetom.”
14 Grbić S., op.cit.str.8
15 Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (ETS No. 5, CETS No. 005), Rome, 4 November 1950, Treaty Series No. 71/1953: Cmd. 8969
Neposredno prije toga Bosna i Hercegovina je postala članica Savjeta Evrope koju obavezuje ratifikovani međunarodni ugovor o implementaciji Konvencije.
Ratifikacijom od 12.07.2002 godine, Konvencija je, kao međunarodni dokument, postala sastavni dio pravnog poretka Republike Srpske, Federacije Bosne i Hercegovine i Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, pri čemu svi pravni akti koja donose odgovarajuća tijela u BiH i njenim entitetima i Brčko Distriktu BiH ne smiju biti u suprotnosi sa Konvencijom.
Osim toga, Konvencija je direktno primjenljiva na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine kao zemlje članice Savjeta Evrope, a njene odredbe su samoizvršive tako da se učesnici postupaka pred domaćim sudovima mogu na Konvenciju direktno pozivati.
Prava iz Konvencija su zaštićena odgovarajućim pravnim postupcima. Prema Konvenciji, Evropski sud za ljudska prava je nadnacionalni sud i nadležan je da donosi konačne i obavezujuće odluke.
U nacionalnim okvirima Ustavni sud Bosne i Hercegovine je nadležan da donosi konačne i obavezujuće odluke u pogledu primjene Konvencije. Zaključno, Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda je kao međunarodni pravni akt “de facto iznad ustava država – članica.”16
II. Pojam prava na pravično suđenje
Pravo na pravično suđenje (pravo na pošteno ili fer suđenje) je jedno od
najznačajnih procesualnih prava svakog subjekta prava bilo da je riječ o fizičkim ili pravnim licima. U cijeloj Bosni i Hercegovini, u pravnim sistemima Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine ono je proklamovano i zagarantovano kako na ustavnom tako i na zakonskom nivou. Prema čl.II st.2 Ustava BiH, “prava i slobode predviđeni u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i u njenim protokolima se direktno primjenjuju u Bosni i Hercegovini. Ovi akti imaju prioritet nad svim ostalim zakonima.” Iz navedene odredbe Ustava Bosne i Hercegovine proističe da se i pravo na pravično suđenje iz čl.6 st.1 Konvencije direktno primjenjuje u Bosni i Hercegovini. S obzirom da se ustavno uređenje Republike Srpske kao ravnopravnog ustavnog entiteta u Bosni i Hrecegovini zasniva na garantovanju i zaštiti ljudskih sloboda i prava u skladu sa međunarodnim standardima17, u ovom entitetu je ustavom obezbjeđena vladavina prava i ravnopravnost građana. Građani Republike Srpske su ravnopravni u slobodama, pravima i dužnostima, jednaki pred zakonom i uživaju istu pravnu zaštitu bez obzira na rasu, pol, jezik, nacionalnu pripadnost, vjeroispovest, socijalno porijeklo, rođenje, obrazovanje, imovno stanje, političko i drugo uvjerenje, društveni položaj ili drugo lično svojstvo.18
U slučaju različitosti u odredbama o pravima i slobodama između Ustava Republike Srpske i Ustava Bosne i Hercegovine, primjenjuju se one odredbe koje su za pojedinca povoljnije.19
U dosadašnjoj praksi Evropskog suda i pravnoj nauci20 postoji saglasnost da pojedine sadržajne aspekte složenog prava na pravično suđenje u smislu čl.6 st.1
16 Više o tome vidi kod: Vehabovć Faris., “Odnos Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda”, Asocijacija Alumni Centra za interdisciplinarne postdiplomske studije (ACIPS), Sarajevo, 2006, str.63 i 64
17 Vidi čl.5 Ustava Republike Srpske (Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 21/92 – prečišćeni tekst, 28/94, 8/96, 13/96, 15/96, 16/96, 21/96, 21/02, 26/02, 30/02, 31/02, 69/02, 31/03, 98/03, 115/05, 117/05)
18 Vidi čl.10 Ustava Republike Srpske(Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 21/92 – prečišćeni tekst, 28/94, 8/96, 13/96, 15/96, 16/96, 21/96, 21/02, 26/02, 30/02, 31/02, 69/02, 31/03, 98/03, 115/05, 117/05)
19 Vidi t.1 Amandmana L VII na Ustav Republike Srpske
20 Van Dijk, P., Van Hoof, F., Van Rijn, A., Zwaak, L., 2006, “Theory and Practice of the European Convention on Human Rights”, Antwerpen, Intersentia, 2007., str. 513.-623.; Jacobs & White, “The European Convention on Human
Rights”, Oxford, Oxford Univesity Press, 2006., str. 158. – 191.; Harris, D. J., O’Boyle M., Warbrick, C., “Law of the
European Convention on Human Rights”, London, Dublin, Edinburgh, Butterworths, 1995., str. 163. – 248 –
Konvencije čine: pravo na pristup sudu (access to court); pravo na pravnu pomoć (legal aid and advice); pravo na procesnu ravnopravnost (equality of arms, “jednakost oružja”); pravo na javno i kontradiktorno suđenje (public hearing); pravo na saslušanje (fair hearing); pravo na dokaz (right to proof); pravo na javnu objavu presuda (public pronouncement of judgments); pravo na sud ustanovljen zakonom (tribunal established by law); pravo na nezavisnost i nepristranost u suđenju (impartiality and independence); pravo na suđenje u razumnom roku (reasonable time); pravo na djeltvorno izvršenje presuda (effective enforcement); zabrana arbitrarnog postupanja (arbitrariness) i pravo na pravnu sigurnost (legal certainty).
U smislu predmeta ovoga rada nas posebno interesuje onaj sadržajni element prava na pravično suđenje koji se saglasno izvornom tekstu čl.6 st.1 Konvencije naziva “pravo na pravičnu i javnu raspravu u razumnom roku pred nezavisnim i nepristrasnim, zakonom ustanovljenim sudom”. Za ovaj aspekt prava na pravično suđenje u literaturi se odomaćio skraćeni naziv “pravo na suđenje u razumnom roku”, koji je zbog svoje jednostavnosti, sadržajnosti i razumljivosti prihvatljiv, zbog čega ćemo ga i koristiti u daljim izlaganjima.
Pravo na suđenje u razumnom roku implementirano je u domaćem parničnom procesnom zakonodavstvu kroz značajan broj zakonskih odredaba koje imaju za cilj da se postupak utvrđivanja građanskih prava i obaveza odvija brzo, efikasno, kako bi ostvarenje pravozaštnih zahtjeva bilo omogućeno u što kraćem roku. U tom smislu je, na primjer, odredba Zakona o parničnom postupku koja obavezuje sud da “postupak sprovode bez odugovlačenja i sa što manje troškova i da onemogući svaku zloupotrebu prava koja strankama pripadaju u postupku”21; odredba da se će se “prvostepeni postupak, po pravilu, sastojati od dva ročišta – jednog pripremnog ročišta i jednog ročišta za glavnu raspravu”22; odredbe o rokovima za radnje suda i stranaka kao što su na primjer rok od 30 dana za dostavljanje tužbe na odgovor23, rok od trideset dana za dostavljanje odgovora na tužbu24, rok od 30 dana za održavanja pripremnog ročišta25; krajnje vrijeme, odnosno faza postupka kada je stranka dužna da iznese činjenice i predloži dokaza za utvrđivanje tih činjenica26; rok za održavanje sjednice vijeća drugostepenog suda27, rok za donošenje odluke o žalbi.28
Iako je pravo na pravično suđenje obezbjeđeno i procesnim zakonima u materiji odlučivanja o građanskim pravima i obavezama, u Bosni i Hercegovini, kao i u drugim zemljama bivše zajedničke države, pokazalo se, da su povrede prava na pravično sudjenje i to posebno u domenu koji se odnosi na suđenje u razumnom roku, čest razlog apelacija pred Ustavnim sudom i pokretanja sporova pred Evropskim sudom za ljudska prava, što dodatno obavezuje, da se pojam prava na pravično suđenje, kao i njegov apsekt na dodjeljivanje pravde u razumnom roku, razmotri sa svih strana.
navedeno prema Uzelac A., Uzelac Alan., “Pravo na pošteno suđenje: Opšti i građanskopravni aspekti čl.6 Europske konvencije o zaštiti ljudskih prava i temeljnih sloboda”, Centar za mirovne studije (CMS), Zagreb, 2011, str.90
21 Vidi čl.10 Zakona o parničnom postupku (Službeni glasnik Republike Srpske br.58/03, 85/03, 74/05, 63/07, 49/09 i 61/15 – ZPP RS) i Službene novine FBiH br.53/03, 7305,19/06 i 98/15 –ZPP FBiH)
22 Vidi čl.11 ZPP RS i ZPP FBiH
23 Vidi čl.69 ZPP RS/FBiH
24 Vidi čl.70 st.1 ZPP RS/FBiH 25 Vidi čl.75 st.4 ZPP RS/FBiH 26 Vidi čl.77 ZPP RS/FBiH
27 Vidi čl.217 st.3 ZPP RS/FBiH
28 Vidi čl.217 st.4 ZPP RS/FBiH
Počnimo prvo od razjašnjenja nekih opštih pitanja koja se tiču faza postupka na koje se primjenjuje čl.6 Konvencije, kao i pitanja koja se odnose na značenja upotrebljenih riječi i izraza u čl.6 st.1 Konvencije, kao što su , na primjer, “utvrđivanje”, “građanska prava i obaveze”, “spor”, “pravična i javna rasprava”, “razuman rok”, “nezavistan, nepristrasan i zakonom ustanovljen sud”.
1. Vrste i faze postupaka na koje se može primjeniti čl.6 st.1 Konvencije
S obzirom da nije odlučna vrsta postupka u kojem se odlučuje, nego sadržaj o kojem se odlučuje, sa aspekta prava na pravično suđenje se može preispitivati suđenje u svim vrstama postupaka, bez obzira na to da li se radi o krivičnom, diciplinskom, parničnom, vanparničnom, izvršnom ili upravnom postupku, pa čak i o postupku pred drugim organima koja imaju određena javna ovlaštenja.29 Drugim riječima, bitno je da se sadržaj o kojem se odlučuje u tim postupcima odnosi na “utvrđivanje građanskih prava i obaveza”, što podrazumjeva ne samo sporne imovinske, nego i statusne, radne ili privredne stvari, pa čak i odlučivanje o pravima javno-pravne prirode, što potvrđuju i odluke Evropskog suda u kojima ovaj sud zauzima shvatanje da pod lupu čl.6 st.1 Konvencije u smislu zaštite prava na pravično suđenje spada i “…odlučivanje o davanju ili oduzimanju licence za vođenje klinike, otvaranju benzinske crpke ili točenju alkohola, odlučivanje o pojedinim pravima iz područja socijalne skrbi i osiguranja, o postupcima izdavanja građevinskih dozvola, o eksproprijacijama (izvlaštenjima) i o prostornom planiranju, te o postupcima u vezi s odštetom u upravnom postupku itd.”30
U sporove na koje se primjenjuje čl.6 Konvencije, od 2007 godine, kada je Evropski sud presudio u slučaju Eskelin Vilho i drugi protiv Finske31, spadaju i sporovi državnih službenika koje ovi vode protiv države.32
Nasuprot gore navedenom, u sporove koji se ne smatraju sporovima o građanskim pravima i obavezama i koji, saglasno tome, ne ulaze u domen prispitivanja sa aspekta čl.6 st.1 Konvencije, spadaju sporovi u kojima se odlučuje o poreskim obavezama, biračkom pravu, protjerivanju iz zemlje ili o pravu na državljanstvo.33
Ovdje je bitno naglasiti, da cilj sudske žaštite koji pruža čl.6 st. 1 Konvencije nije provjera pravilnosti donesene odluke kao rezultata provedenog postupka, već obezbjeđivanja pravičnog postupanja u takvom postupku.
Imajući prednje u vidu, Evropski sud će, kao očigledno neosnovane, po pravilu, odbiti sve one zahtjeve stranaka kojima ove žele dovesti u pitanje utvrđeno činjenično stanje i pravna shvatanja u postupcima nacionalnih sudova koje osporavaju u postupku pred Evropskim sudom. Ovo iz razloga, što svrha preispitivanja pravičnog suđenja pred nacionalnim sudovima sa aspekta čl.6 st.1 Konvencije nije u tome da Evropski sud služi kao četvrti stepen suđenja u kojem bi se preispitivale odluke nacionalnih sudova, već da
29 “Član 6., stav 1. obuhvata sve postupke čiji je ishod odlučujući za privatna prava i obveze bez obzira na prirodu propisa koji uređuje kako se neki predmet rješava (građansko, trgovačko,
upravno pravo itd.) ili tijela u čijoj je nadležnosti taj predmet (redovni sud, upravno organ, itd.).” - Vidi presudu Evropskog suda od 28. juna 1978., Serija A, br. 27 u predmetu Konig protiv Savezne Republike Njemačke
30 Više o tome vidi kod Uzelac Alan., “Pravo na pošteno suđenje: Opšti i građanskopravni aspekti čl.6
Europske konvencije o zaštiti ljudskih prava i temeljnih sloboda”, Centar za mirovne studije (CMS), Zagreb, 2011, str.91, kao i bilješke br.8,9,10 i 11 na istoj stranici
31 Vilho Eskelinen i drugi protiv Finske (Veliko vijeće), br. 63235/00, ECHR 2007-IV, 19. aprila 2007
32 Uzelac A., op.cit.str.91; Vidi i bilješke br.16 i 17 na istoj stranici gdje isti autor citira odgovarajuće sudske odluke
33 Uzelac A., op.cit.str.91, Vidi i bilješke br.12,13,14 i 15 na istoj stranici gdje isti autor citira
odgovarajuće sudske odluke
obezbjeđuje pravično suđenje, uzimajući prilikom preispitivanja pravičnosti takvog suđenja u obzir i pravila nacionalnog prava.
Naravno, u slučaju kada Evropski sud ipak ustanovi očiglednu arbitranost u primjeni nacionalnog prava od strane nacionalnih sudova odnosno drugih nadležnih organa , on će, u takvom postupanju nacionalnih sudbenih tijela, po pravilu, pronaći i povredu prava na pravično suđenje iz čl.6 st.1 Konvencije.34 I u slučajevima kada Evropski sud utvrdi povredu nekog od elemenata prava na pravično suđenje, svojom odlukom neće mjenjati odluku nacionalnog suda, već će se, po pravilu ograničiti na utvrđenje povrede prava na pravično suđenje i dosuditi podnosiocu zahtjeva primjerenu naknadu, prepuštajući tuženoj državi da sama obezbjedi pravično suđenje i pravilnu primjenu prava, kako u konkretnom, tako i u svim budućim sličnim slučajevima.35
Prava iz čl. 6. st.1 Konvencije se ne primjenjuju samo na sudske postupke, već i na duge zakonom propisane postupke koji prethode sudskom postupku ili slijede nakon njega. Početak sudskog postupka se po pravilu vezuje za podnošenje tužbe.36 Prije podnošenja tužbe, stranke često preduzimaju određene radnje radi rješenja spora, ali i učestvuju u zakonom propisanim postupcima vansudske prirode. U takve postupke, na primjer, spada postupak koji društvo za osiguranje vodi po zahtjevu oštećenoga za vansudsko rješenje spora kada odlučuje o osnovanosti zahtjeva i visini naknade koju će ponuditi oštećenom, ili postupak koji vodi nadležna agencija za mirno rješavanje radnih sporova i slično.
Preispitivanje postojanja povrede prava na pravično suđenje u smislu čl.6 st.1 Konvencije proteže se i na sve faze postupka uključujući tu i postupak po redovnim i vanrednim pravnim lijekovima , stim da se, saglasno dosadašnjoj praksi Evropskog suda37, u takvim slučajevima mora voditi računa “…o cjelokupnom postupku koji je vođen u skladu sa domaćim pravnim sustavom, funkcioniranju zakona i praksi žalbenih tijela, kao i ovlaštenjima i načinu na koji su interesi stranaka predstavljeni i zaštićeni.”38
I postupak pred Ustavnim sudovima se preispituje s aspekta prava na pravično suđenje iz čl.6 st.1 Konvencije u slučajevima kada rezultat toga postupka neposredno i direktno odlučuje o građanskom pravu i obavezi, kao i u slučaju kada je postupak pred ustavnim sudom toliko drugo trajao da se ima smatrati da je povrijeđeno pravo na pravično suđenje u razumnom roku.
Preispitivanje postojanja povrede prava na pravično suđenje u smislu čl.6 st.1 Konvencije obuhvata i izvršni postupak. U načelu je nedopustivo da obavezujuća sudska odluka koja je postala pravosnažna ne bude izvršena, jer je država, čiji nacionalni sud je donio presudu, dužna da obezbjedi vladavinu prava. 39 Osim toga, finansijski problemi tužene države, po shvatanju Evropskog suda izraženom u jednoj od njegovih odluka, ne mogu biti opravdanje za neizvršavanje pravosnažne i izvršne sudske odluke, kada se izvršenje sprovodi protiv države koja je spor, u kojem je donesena presuda koja predstavlja izvršni naslov, izgubila.40
34 Više o tome vidi na primjeru iz prakse hrvatskih sudova kod Uzelac Alan., op.cit.str.121 i 122 .
35 Uzelac A., op.cit. str.92
36 Grbić S., op.cit. str.13
37 Ispitaj presudu Evropskog suda, serija A, br.11 od 17. 01.1970 godine u predmetu Delcourt protiv Belgije kao i presudu istoga suda od 24.07.2003 godine donesene u predmetu Ryabykh protiv Rusije “Reports of
Judgments and Decisions 2003-IX – navedeno prema Grbić S., op.cit str.13
38 Ibid
39 Vidi presudu od 19.03.1997 u predmetu Hornsby protiv Grčke, “Reports of Judgments and Decisions”, 1997- II - navedeno prema Grbić S., op.cit str.14
40 Vidi presudu od 07.05.2002 u predmetu Burdov protiv Rusije, “Reports of Judgments and Decisions”, 1997- II -
navedeno prema Grbić S., op.cit str.14
Nešto drugačija situacija je u slučaju ako se radi o izvršenju presude iz građanske stvari donesene prema nekom drugom subjektu prava, dakle gdje izvršenik nije država. U takvoj situaciji se od izvršenika očekuje preduzimanje radnji koje vode izvršenju presude. Propuštanje izvršenika (dužnika) da postupi po izvršnoj presudi neće predstavljati povredu prava iz čl.6 st.1 Konvencije, iako je je država koja je zbog toga tužena pred Evropskim sudom u obavezi da svojim mehanizmima obezbjedi provođenje načela vladavine prava i postupanje po izvršnoj preudi.41
Član 6 st.1 Konvencije koji se odnosi na pravo na pravično suđenje primjenjuje se i na postupke koji se vode po tzv. komunitarnom pravu, tj. pravu Evropske unije.42
Konačno , prema praksi Evropskog suda izraženoj u određenom broju odluka postoji povreda prava na pravično suđenje u situaciji kada se država ili njena zakonodavna vlast miješa u konačni ishod postupka. Takav slučaj će postojati kada parlament neke države donese zakon kojim propisuje da se određeni zahtjevi ne mogu rješavati sudskim putem, a to rezultira obustavom svih postupaka koji su pokrenuti povodom takvih zahtjeva.43
Osim toga, predstavljaće povredu prava iz čl.6 st.1 Konvencija kada država donošenjem zakona ograničava posljedice koje nastaju donošenjem presude, kao što je bio slučaj kada je grčki parlament donio zakon kojim je oduzeo nadležnost tijelu koje je bilo prvobitno nadležno za odlučivanje o naknadi štete prema ugovoru između podnosioca i Vlade i proglasio ništavom naknadu koja je kasnije dosuđena u sudskom postupku.44
2. Značenje upotrebljenih riječi i izraza u čl.6 st.1 Konvencije
2.1. Pojam “spora” o građanskim pravima i obavezama
Sintagmu “utvrđivanje građanskih prava i obaveza” upotrebljenu u izvornom tekstu čl.6 st.1 Konvencije, prije svega, treba posmatrati sa aspekta spora koji postoji između stranaka koje učestvuju u postupku, jer sama riječ “utvrđivanje” upućuje na odlučivanje ili bolje rečeno suđenje o nekom spornom odnosu koji se tiče nečijih “građanskih prava i obaveza”. Riječ je o sporu shvaćenom u pravom, materijalnom, a ne formalnom smislu, koji je istinski i ozbiljan, kada , dakle, među stranama u sporu stvarno postoje ozbiljna razmimoilaženja, kako u pogledu postojanja prava, tako i u pogledu obima samog prava, načina vršenja prava, načina njegovog ostvarenja, kao i u pogledu određenih pravnih i činjeničnih pitanja, stim da sudbeno razriješenje spora, odnosno njegov rezultat, mora biti odlučujući za građanska prava i obaveze stranaka.
Nasuprot prednjem, neće se raditi o sporu kada o postojanju prava, obimu njegove zaštite, načinu njegovog ostvarenja, određenim činjeničnim ili pravnim pitanjima nema nikakvih dilema, kao i kada odluka suda nema odlučujućeg uticaja na prava podnosioca predstavke, već su posljedice koje proizvodi udaljene odnosno neznatne, a veza između navedene odluke i njegovog prava ili obaveze slaba. Član 6 st.1 Konvencije neće se
41 U vezi sa ovakvim situacijama vidi presudu br.32346/96 od 19.09.1999 godine u predmetu Glasser protiv Velike Britanije - navedeno prema Grbić S., op.cit str.14
42 Vidi odluku u predmetu br.347/87, 1989, ECR 3283 - Orkem protiv Evropske komisije - navedeno prema Grbić S., op.cit str.14
43 Grbić S., op.cit str.15
44 Vidi presudu br.301-B, Serija A od 09.12.1994 u predmetu Stan Greek Rafineries i Stratis Andreadis protiv Grčke – navedeno prema Grbić S., op.cit. str.15
primjeniti u slučajevima “pukog administriranja” kada ni o činjeničnim niti pravnim pitanjima nema nikakve dileme.
2.2. Pojam “građanskih prava i obaveza”
Polazeći od toga da je relevantan sadržaj o kome se odlučuje, a ne sama vrsta postupka u kojem se odlučuje, za primjenu čl.6 st.1 Konvencije je bitno da se u nekom postupku, bio on krivični, prekršajni, parnični, izvršni ili upravni, odlučuje o “građanskim pravima i obavezama”. Zbog toga je za razumjevanje prava na pravično suđenje nužno da objasnimo pojam “građanskih prava i obaveza”.
Pojam “građanska prava i obaveze” iz čl.6 st.1 Konvencije, jednako kao i pojam “imovina” iz čl.1 Protokola 1 uz Konvenciju, “ima autonomno značenje u odnosu na nacionalno pravo, mada nacionalno pravo takođe može imati značajnu ulogu u definisanju koncepta “građanskih prava i obaveza”…”. U svojoj praksi , Evropski sud “…nije dao neku apstraktnu definiciju…”, pojma “građanskih prava i obaveza”, “… već je prepustio da njihovo značenje bude određeno od slučaja do slučaja, uz poštovanje osnovnog principa “da rezultat postupka ima odlučujući uticaj na privatna prava i obaveze.”45
Autonomno tumačenje pojma “građanska prava i obaveze” sadržano u čl.6 st.1 Konvencije proističe iz shvatanja Evropskog suda za ljudska prava da je Konvencija o zaštiti ljudskih prava i sloboda “živi organizam” (living instrument) koji se mora prilagođavati socijalnim promjenama.
To znači da Konvenciju teba tumačiti u “svjetlu sadašnjih uslova, a zadatak je suda da spita da li je potrebno, u svjetlu izmjenjenih stavova u društvu, u vezi sa pravnom zaštitom koju pojedinac treba imati u odnosima sa državom, proširiti djelokrug člana 6 stav 1 kako bi se njome obuhvatili i sporovi između građana i javne vlasti u pogledu zakonitosti, po domačem pravu, odluka koje donose poreske vlasti.”46 Slijedeći prethodno shvatanje o Konvenciji kao “živom organizmu”, Evropski sud je postupke koji su po domaćem pravu kasifikovani u javno pravo tretirao u okviru čl.6 st.1 Konvencije pod uslovom da je “…konačni ishod odlučujući po priznata prava i obaveze u pitanjima kao što je prodaja zemljišta, davanje dozvola u vezi sa profesionalnom praksom ili dozvola za služenje alkoholnih pića i sl.”47
Pod “građanskim pravima i obavezama” u smislu odredbe čl.6 st.1 Konvencije, a u prvobitnoj interpretaciji sudske prakse Evropskog suda, prvenstveno su se smatrala prava i obaveze privatnog (građanskog) prava, dakle prava i obaveze koje izviru iz imovinskih, privrednih, statusnih, porodičnih i radnopravnih odnosa.
Međutim, vremenom se u praksi Evropskog suda napušta tumačenje pojma “građanskih prava i obaeveza” kroz razliku privatnog i javnog prava postavljenu u evropskim nacionalnim pravnim sistemima. Pošlo se od teze da Evropski sud može izmjeniti svoj pristup u odnosnu na apstraktne definicije građanskih prava i obaveza ili uspostaviti nove kategorije izvan podjele na javno i privatno pravo. Ovakvo shvatanje je poslužilo kao oslonac za donošenje odluke u predmetu Benthem protiv Holandije.
45 Carić Slavoljub., “Pravo na suđenje u razumnom roku”, JP Službeni glasnik, Beograd, 2008, str.78; Vidi i presudu no.10426/83 od 21.10.1987, Serija A, No.125-A, par.35, predmet Pudas protiv Švedske
46 Ćurković Strahinja., “Pravo na pravično suđenje u razumnom roku u građanskim stvarima”, Zbornik XIV savjetovanja iz oblasti građanskog prava , Jahorina, 2019, str.458
47 Ibid
Tako se u pravnoj teoriji došlo do jedne opšte, ali prihvatljive definicije “građanskih prava i obaveza” koja glasi:
“Sva prava koja pojedinac ima prema nacionalnom pravu i koja ulaze u područje opštih sloboda pojedinaca, bez obzira jesu li to profesionalne ili druge pravno dopuštene aktivnosti, moraju se smatrati građanskim pravima.”48
Međutim i pored toga, Evropski sud do danas nije dao bilo kakvu opštu definiciju građanskih prava i obaveza, već o tome, da li se radi o sporu o “građanskim pravima i obavezama” prosuđuje od slučaja do slučaja uzimajući u obzir sve okolnosti konkretnog predmeta.
Imajući u vidu prethodna izlaganja, možemo izvesti zaključak da je za primjenu čl.6 st.1 Konvencije nužno da budu ispunjeni slijedeći uslovi:
- da se radi o “građanskim pravima i obavezama” i da se o njima odlučije u postupku u kojem oko sadržaja građanskih prava i obaveza postoji ozbiljan i izvoran spor, stim da za postojanje spora mora postojati osnov u nacionalnom pravu;49
- da odluka u sporu mora imati direktan uticaj na određivanje i sadržaj “građanskog prava i obaveze”50;
- da je za primjenu čl.6 st.1 Konvencije u smislu postojanja “građanskog prava i obaveze”, bitna “vrsta samog prava ”, a ne njegovo određivanje u nacionalnom zakonodavstvu”51;
- da prava i obaveze privatnih lica (fizičkih ili pravnih) u njihovim međusobnim ugovornim, vanugovornim, porodičnim, statusnim, radnim ili privrednim odnosima, uvijek predstavljaju “građanska prava i obaveze” u smislu čl.6 st.1 Kovnencije;52
- da u vlasničkim odnosima, postupcima eksprorijacije, planiranja i dobijanja građevinske dozvole i drugih odobrenja u vezi sa nepokretnostima, takođe dolazi u obzir primjena čl.6 st.1 Konvencije, jer isti proizvode direktne posljedice na građansko pravo vlasništva, a time i imovinu nekog lica ;53
- da i sami postupci čiji ishod može uticati na uživanje imovine i njeno korištenje, takođe mogu biti preispitivani sa aspekta čl.6 st.1 Konvencije; 54
- da su razna pitanja u vezi sa privatnim vlasništvom kao što su povlačenje dobara iz opticaja, bankrot, pravo upravljanja imovinom, pitanja u vezi povlačenja dionica, patenti, kao i postupci povodom novčanih gubitaka do kojih dolazi zbog nesavjesnog obavljanja profesije, takođe predmet ocjene po čl.6 st. Konvencije; 55
- da pod lupu čl.6 st.1 Konvencije potpadaju i sporovi koji se tiču učešća u privrednim poslovima, tako da tu spadaju i sporovi o oduzimanje dozvole za točenje
48 Vidi, Harris, D. J., O´Boyle, M., Warbrick, C., “Law of the European Convention on Human Rights”, London, Butterworths, 1995., str.184-185
49 Grbić S., op.cit str.16
50 Grbić S., op.cit.str.17
51 Grbić S., op.cit.str.18 , Vidi i bilj. br.47 na istoj stranici
52 Grbić S., op.cit. str.20-21
53 Ibid
54 Ibid
55 Ibid
pića, dozvole za vođenje medicinske klinike, dozvole za vođenje privatnih škola, kao i sporovi o pravu na obavljanje raznih privatnih djelatnosti;
- da pod pojam “građansko pravo” Evropski sud svrstava i pravo na nakandu štete nastalih zbog protivpranog postupanja države.56 Tako je , na primjer, Evropski sud bio na stanovištu, da zahtjev za naknadu štete lica zaraženog AIDS zbog nemara države, takođe spada pod čl.6 st.1 Konvencije57;
- da je član 6 st.1 Konvencije primjenljiv i na postupke koji se odnose na pravo na zajednički život roditelja i djece i druge sporove iz porodičnog prava kao što su starateljstvo nad djecom, usvojenje, udomljenje i pravo na pristup roditelja djeci;58
- da se prava iz čl.6 st.1 Konvencije primjenjuju i na postupke protiv javne uprave do kojih dolazi zbog sporova u vezi sa ugovrima, zbog šteta nastalih u upravnom postupku i slično59;
- da zahtjev za naknadu štete zbog odluke o odbijanju poreske olašice takođe potpada pod ocjenu povrede prava na pravično suđenje iz čl.6 st.1 Konvencije, jer je odluka uticala na podnsiteljevo pravo svojine;
- da pod čl.6 st.1 Konvencije spadaju i postupci koji se odnose na prava iz socijalnog, zdravstvenog i penzijskog osiguranja, kao i na pravo na visoko obrazovanje.60
Nasuprot izloženim slučajevima, pod pojam “građanska prava i obaveze” ne spadaju:
- opšta pitanja oporezivanja i carinjenja, kao i procjene vezane uz oporezivanje;
- pitanja iseljavanja i državljanstva;
- sporovi zaposlenih javnih službenika kog kojih obim poslova obuhvata izvršenje suverenih ovlaštenja države (na primjer služba u vojsci ili policiji);
- predmeti koji se odnose na izvještavanje o sudskim postupcima (na primjer, sporovi novinara zbog isključenja javnosti na suđenju);
- pravo na obavljanje javnih službi (na primjer sporovi koji se odnose na izbor, zapošljavanje i penzionisanje sudija);
- pravo na liječenje o državnom trošku (sporovi u vezi socijalnmog osiguranje i socijalne pomoći);
- sporovi povodom sposobnosti za vršenje vojne službe, sporovi povodom prava na obrazovanje o državnom trošku, sporovi povodom odbijanja izdavanja pasoša , sporovi povodom prijave patenata i slično.
56 Grbić S., op.cit. str.21
57 Vidi presudu br.234-C , Serija A, od 23.03.1991 u premetu X protiv Francuske – navedeno prema Grbić S., op.cit. str.21, bilj.74
58 Grbić S., op.cit. str.22
59 Ibidem
60 Vidi predmet Arac protiv Turske, presuda od 23.09.2008, br.9907/02 – navedeno prema Grbić S., op.cit. str.25
2.3. Pojmovi “nezavistan, nepristrasan i zakonom ustanovljen sud”
Ova sintagma nameće potrebu da se, prije njenog razmatranja u svjetlu prava na pravično suđenje, prvo razmotri i odredi pojam suda kao organa koji vodi postupak i donosi odluku o građanskim pravima i obavezama. U dosadašnjoj praksi tumačenja Konvencije u pojmu “sud” sadržanom u čl.6 st.1 Konvencije naglasak je stavljen na konkretna svojstva, a ne na apstraktni status toga organa.61
U originalnom tekstu Konvencije na engleskom jeziku ovo tijelo se naziva “tribunal”62, što u prevodu na naš jezik znači “sud”. Međutim, po mišljenju nekih naših pravnih pisaca, izraz tribunal odnosno sud “…ne implicira nužno potrebu da osobe i tijela koja vode postupak i formalno pripadaju državnoj sudbenoj vlasti (“sud” u formalnom smislu)63, ali se traži da on u konkretnom slučaju ima svojstva nezavisnosti i nepristranosti, te da njegovo ustrojstvo i rad budu propisani unaprijed pdređenim pravilima (“sud” u materijalnom smislu).64
“U skladu sa praksom Evropskog suda, korištenje izraza “sud”/”tribunal” može se garantovati samo za tijelo koje zadovoljava slijedeće zahtjeve – nezavisnost od izvršne vlasti i od stranaka u postupku, trajnost dužnosti, te prava u postupku – od kojih se nekoliko nalazi i u tekstu čl.6 st.1.”65
Definiciju pojma “sud” sadržanog u čl.6 st.1 Konvencije dao je Evropski sud u predmetu Belilos protiv Švajcarske, a ona glasi:
“…pojam “sud” određen je njegovom sudskom funkcijom što znači da on odlučuje o predmetu u okviru svoje nadleđnosti, na temelju vladavine prava, a nakon sprovedenog postupka koji mora biti regulisan odgovarajućim propisima… Pojam suda mora ispunjavati i slijedeće zahtjeve – nezavisnot, posebno od egzekutive; nespristrasnost, određeno vremensko trajanje mandata njegovih zaposlenih; postojanje procesnih garancija – od kojih se nekoliko nalazi u tesktu čl.6. st.1.” 66
2.3.1 Zakonom ustanovljen sud
Smisao sintagme “zakonom ustanovljen sud” koja se koristi u čl.6 st.1 Konvencije upućuje na zaključak da organizacija sudstva mora biti regulisana zakonom tako da ne
61 Uzelac A., op.cit str.95
62 lat.tribunal – uzdignuti podijum na otvorenom prostoru ili u bazilici na kojem je zasjedao pravosudni magistrat (pretor ili neki drugi nadležni magistrat) sa svojim sekretarima, pomoćnicima i savjetom (consilium). Pretor je sjedio u sredini na prednjem dijelu tribunala. Vremenom je riječ tribunal umjesto
prostora počela da označava sud – citirano prema Romac Ante., “Rječnik rimskog prava”, Informator, Zagreb,
1983, str.354, odrednica “tribunal”
63 Okolnost što su neki članovi sudskog tijela bili državni službenici nije sama po sebi dovodila u pitanj nezavisnost i nepristrasnost njihovog odlučivanja. V. Ettl i dr. protiv Austrije, op. cit. (bilj. br. 10.); Sramek protiv Austrije, Serija A, br. 84, 22. listopada 1984 – navedeno prema Uzelac A., op.cit.str.95 bilj.39
64 U predmetu Belilos protiv Švicarske, Serija A, br. 132, u presudi od 29. travnja 1988 godine data je
definicija “suda” u materijalnom smislu kao organa koji obavlja sudsku funkciju sprovodeći propisani postupak u kojem se na osnovu pravnih pravila odlučuje o predmetima u njegovoj nadležnosti - navedeno prema Uzelac A., op.cit.str.95 bilj.40
65 Vidi presudu od 23.06.1981, Serija A, br.43 donesenu u predmetu Le Compte, Van Leuven i De Mayere
protiv Belgije – navedeno prema Grbić S., op.cit. str.29 bilj.130 i Maričić D., “Konvencija za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda”, Informator, Zagreb, br.5423-5424, 2006, str.21
66 Presuda od 29.04.1988, Serija A, br.132 u predmetu Belilos protiv Švajcarske
zavisi o diskrecije izvršnih vlasti. Prema tome, osnovne odredne koje se odnose na osnivanje, sastav i nadležnost sudova moraju biti propisane zakonom. Niti jedno pravo o kojem se vodi postupak na redovnom sudu ne može se isključiti iz ove odredbe, pa i ako postoji pravni osnov za posebni sud.
Ipak, svaka pojedinost sudske organizacije ne mora biti uređena zakonom , već se može zakonom prepustiti izvršnoj vlasti putem delegacije nadležnosti, uz uslov da se propišu odgovarajuće garancije kako bi se spriječila proizvoljnost u postupanju
Pojam “ sud ustanovljen zakonom” podrazumjeva i to da je određeni sud zaista osnovan i organizovan u skladu sa zakonom kojim se uređuje njegova nadležnost.
Potupanje koje je suprotno zakonskim odredbama o organizaciji sudova ima za posljedicu povredu zahtjeva iz čl.6 st.1 Konvencije da sud mora biti ustanovljen zakonom.
2.3.2. Nezavisan i nepristrasan sud
Značenje pojmova nezavistan i nepristrasan sud u smislu čl.6 st. 1 Konvencije nije uvijek jednostavno odrediti jer su njihova značenja toliko povezana, da u zavisnosti od konkretnog slučaja, nerijetko zalaze jedno u drugo. Zato je teško povući jasnu granicu između navedenih pojmova.
Ipak, valja naglasiti da se pojam “nezavisnost” pretežno neodnosi na karakter odnosno prirodu organa odnosno tijela koje u kokretnom slučaju odlučuje (sudi), nego na lična iskustva i shvatanja lica koja taj sud predstavljaju. Koliko su pojmovi nezavisnosti i nepristarsnost povezani dovoljno govori činjenica, da do povrede nepristrasnosti, po pravilu, dolazi u situaciji ako sud nije nezavistan od izvršne vlasti, pa i ako je izvršna vlast jedna od stranaka u sporu. Sudija koji je povezan sa jednom od stranaka u sporu nije nezavistan, ali istovremeno i po pravilu, neći biti ni nepristrasan. Pitanje nezavisnost samog suda za kojeg se smatra da je nezavistan se i ne postavlja. Međutim pitanje nezavisnosti se itekako postavlja , kada o pravima i obavezama odlučuju drugi organi (na primjer disciplinske komisije, disciplinski sudovi, sudovi časti, upravni organi koji u kognicionim upravnim postupcima donose odluke o privatnim pravima i obavezama stranaka itd.).
Odlučujući u predmetu Campbell i Fell protiv Ujedinjenog Kraljevstva, Evropski sud je utvdio da prilikom ocjene nezavisnosti suda ispituje način na koji se biraju sudije, trajanje njihovog mandata, postojanje zaštite od vanjskih pritisaka i spoljašnju predstavu nezavisnosti kokretnog tijela koje odlučuje.67
Da bi se ispunio zahtjav nezavisnosti suda potrebno je da su pojedine sudije odnosno članovi tijela koje odlučuje kvalifikovani za rješavanje konkretnog pitanja i da nema subjektivnih razloga za sumnju u njihov lični integritet.
“Kada su pojedinci kvalificirani za rješavanje pojedinog pitanja i kada nema subjektivnih razloga za sumnju u njihov osobni integritet, važno je sačuvati izgled objektivne nezavisnosti i nepristranosti.”68
Sudija ne smije biti u vezi sa strankama o čijim pravima i obavezama odlučuje .
I sam izbor sudije na određeni mandat predstavlja načelo nezavisnoti. Izvršna ili zakonodavna vlast ne smiju se miješati u rad odnosno djelovanje sudova.
67 Vidi presudu Evropskog suda za ljudska prava od 28. juna 1984, Serija A, br. 80 donesenu u predmetu Campbell i Fell protiv Ujedinjenog Kraljevstva
68 Vidi presudu Evropskog suda za ljudska prava od 23. juna 1989, Serija A, br. 155 donesenu u predmetu Langborger protiv Švedske,
Pozitivan odgovor na pitanje da li tijelo koje odlučuje, stvara vanjsku predstavu o svojoj nezavisnosti, zahtjeva odvojenost sudske od izvršne vlasti u okviru ustavnog uređenja države.
Odvojenost sudske vlasti od izvršne je bitna za njenu nezavisnost, pri čemu je potrebno da su i sami organi koji provode sudsku vlast nezavisni. Ovdje je od posebnog značaja pozicija sudije. Ako vlast može smijeniti sudiju, institucionalna nezavisnost suda će biti povrijeđena. Na spoljni utisak nezavisnoti suda utiče i činjenica da li su sudije pod uticajem nesudskih tijela, posebno u slučajevima kada nesudska tijela imaju nadzor nad platama sudija ili kada se sudijama ili sudu od strane vlasti izdaju uputstva o određenom postupanju.69
Nezavisnost podrazumjeva da je svaki sudija slobodan od vanjskih uticaja (uticaj vlasti, nesudskih tijela, nadzornih organa i slično) i unutrašnjih uticaja (na primjer, pritisaka kolega, predsjednika suda, predsjednika odjeljenja). Izostanak potrebne zaštite koja bi
obezbjedila sudijsku nezavisnost unutar samog sudstva i naročito u odnosu na nadređene sudije može objektivno opravdati sumnje stranaka u nezavisnost i nepristrasnost.70
Nepristrasnost u širem smislu podrazumjeva nepostojanje kod onoga koji odlučuje bilo kakvih predrasuda u vezi sa odlukom koju donosi.
Kada sudi u određenoj stvari , on svoje mišljenje zasniva isključivo na onome što je izneseno na suđenju pri čemu ne smije biti pod uticajem spoljnjih informacija, shvatanja javnosti ili bilo kakvog pritiska.
Prema sudskoj praksi Evropskog suda za zaključak o nepristrasnosti suda potrebno je postojanje subjektivnog i objektivnog kriterijuma :
“Postojanje nepristrasnosti u smislu člana 6., stava 1. Konvencije mora biti utvrđeno u skladu sa subjektivnim kriterijumom prema kojem treba voditi računa o ličnom uvjerenju i ponašanju sudije, a to je ima li sudija ikakvu ličnu predrasudu, tj. je li pristrasan u određenom predmetu, te takođe i u skladu s objektivnim kriterijumom, i to provjeravanjem daje li sud sam po sebi, između ostalog i svojim sastavom, dovoljno garancije da se može isključiti svaka legitimna sumnja u pogledu njegove nepristrasnosti.”71
Iz citirane, ali i drugih odluka Evropskog suda proističe da se postojanje nepristrasnost ocjenjuje na osnovu subjektivnog i objektivnog testa. Kod subjektivnog testa vodi se računa o ličnim uvjerenjima i ponašanju konkretnog sudije, odnosno, da li on ima neku predrasudu ili sklonost prema određenom slučaju. Prema shvatanju Evropskog suda lična nepristrasnost sudije se pretpostavlja dok se ne dokaže suprotno.
Kod objekivnog testa vodi se računa da li sam sud ili sastav suda pružaju dovoljno garancije jamstva za isključenje svake legitimne sumnje u odnosu na nepristrasnost.72
69 Više o tome vidi kod Grbić S., op.cit. str.32-39
70 Dimec Ksenija., “Djelotvorna sudska zaštita – građanskopravni aspekt”, Pravosudna akademija, Zagreb, 2017, str.29; Vidjeti i presudu Parlov-Tkalčić protiv Hrvatske, poglavlje 86-95 nakoju se autor poziva
71 Vidi presudu Evropskog suda za ljudska prava od 24. 02 1993, Serija A, br. 255 u predmetu A. Fey protiv Austrije
72 Dimec K., op.cit.str.30; Vidi predmete Golubović protiv Hrvatske (Zahtjev br.43947/10 i Mežanić protiv
Hrvatske (Zahtjev br.71615/01)
III Pravo na pravično suđenje u razumnom roku Uvodna razmatranja
Od najranije mladosti ljudskog društva i pravne istorije do danas, u svim oblastima života, brzo i blagovremeno postupanje u bilo kakvom poslu, pa time i u djeljenju pravde je bilo visoko cijenjeno. Zbog toga je s pravom rimski pisac Publije Sirac izrekao poznatu i danas posebno aktuelnu misao da “dvostruko daje ko brzo daje”, odnosno da je “brza pomoć dvostruka pomoć”.73 Ovu vanvremensku misao možemo primjeniti i u kontekstu prava na pravično suđenje u razumnom roku tako što ćemo reći da je potpuna pravda samo ona koja je brzo podarena.
Kao potpisnik Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda
(Konvencija), Bosna i Hercegovina je preuzela obavezu da vlastiti pravni sistem organizuje na način da njenim građanima budu obezbjeđena prava koja su njome zagarantovana. S obzirom da je cijeli sistem procesnih prava iz čl. 6 st.1 Konvencije inspirisan idejom djelotvorne pravde, realizacija navedene ideje je moguća samo pod uslovom da zaštita garantovanih prava bude blagovremena, dakle pružena u jednom razumnom vremenskom periodu, razumnom roku, kako ne bi bili dovedeni u pitanje efikasnost i kredibilitet pravosuđa. Zbog toga je pravo na dodjelu pravde u razumnom roku jedno od najznačajnijih prava u sistemu prava na pravično suđenje uređenog u čl.6 st.1 Konvencije. Prekoračenje razumnog roka prilikom suđenja, bez svake sumnje, dovodi do kršenja prava na pravično suđenje zagarantovanog svakom pojedincu.
Zahtjev za pravdu u razumnom roku je danas naročito aktuelan u Bosni i Hercegovini, ali i u zemljma koje su nastale na tlu bivše SFRJ, nakon njene disolucije. Opravdanje za ovakvu tvrdnju nalazimo u povećanom broju apelacija fizičkih i pravnih lica podnesenih Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine čiji zahtjevi su, naročito u posljednje vrijeme, prvenstveno usmjereni na traženje zaštite prava na pravično suđenje zbog neopravdane dužine trajanja sudskih postupaka i to kako onih kognicionih, tako i onih u kojima se već prava priznata pravosnažnim sudskim odluka trebaju ostvariti prinudnim putem.74
Predugo trajanje sudskih postupaka privlači pažnju javnosti, a sudovi su gotovo permanetno na udaru javne kritike zbog neažurnosti. Sudovi na ove prigovore ne daju dovoljno argumentovane odgovore, već neažurnost i pretjerano trajanje postupaka uglavnom pravdaju tvrdnjama da su opterećeni enormnim brojem predmeta koje sa postojećim materijalnim i ljudskim resursima ne mogu blagovremeno rješavati.
U početku svoga sudovanja u Bosni i Hercegovini, Ustavni sud BiH je prilikom rješavanja apelacija koje su ukazivale na kršenje prava na pravično suđenje u razumnom roku donekle uvažavao argumente redovnih sudova jer je imao u vidu okolnost da se radi o poslijeratnom periodu u kojem se odvija izuteno težan proces ponovnog uspostavljanja normalnog funkcionisanja državnog i pravnog sistema i vladavine prava.75
Međutim, slijedeći praksu Evropskog suda za ljudska prava76, Ustavni sud BiH, više ne prihvata pravdanja redovnih sudova neažurnošću, preopterećenošću, nedostatkom sredstava i u svojim odlukama novijeg datuma zaključuje da je prekomjerno trajanje postupaka
73 lat.bis dat qui cito dat – dvostruko (dvaputa, duplo) daje ko brzo daje; brza pomoć je dvostruka pomoć
74 Bajić Nikolina., “Ustavni sud BiH i obustava odluka o povredi prava na suđenje u razumnom roku”, CJP- Fondacija Centar za javno pravo, str.3
75 Vidi odluku Ustavnog suda BiH br. U 14/99 od 29.09.2000 – navedeno prema Bajić N., op.cit.str.3, bilj.12
76 Vidi Odluku Zimmermann i Steiner protiv Đvajcarske, Serija A, br.66 od 13.07.1983; Guincho protiv Portugala, Serija A, br.1, od 10.07.1984;
postao sistemski problem “…koji je doveo do hroničnih zaostataka u radu, pa svaki novi predmet postaje stari dok dođe na red za rješavanje, što stvara pozitivnu obavezu javne vlasti da taj problem adekvatno rješi.”77 Opterećenost sudova koja traje duži vremenski period kontinuirano nije opravdanje za prekomjerno trajanje sudskih postupaka, niti kakva vanredna okolnost sa kojom se treba suočiti.
U navedenoj odluci Ustavni sud BiH konstatuje da u odnosu na sudjenje u razumnom roku u pravu BiH nedostaje djelotvoran pravni lijek koji bi se upotrijebio prije podnošenja apelacije.
Smatramo da je ova konstatcija suda tačna, ali i da se problem zaštite prava na suđenje u razumnom roku ne može ostvariti samo propisivanjem nekog pravnog lijeka, već da se zaštita prava na pravično suđenje u rzumnom roku trebala obezbjediti putem donošenja posebnog zakona kojim bi sveobuhvatno bilo pravo na pravično suđenje u razumnog roku bilo uređeno na sveobuhvatan način donošenjem posebnog zakona kojim bi bila uređena sva sporna pitanja vezana za postojanje i ostvarenje pomenutog prava.
1. Razuman rok i pojam prava na suđenje u razumnom roku
Razumni rok, u kojem pravni subjekt, prilikom utvrđivanja građanskih prava i obaveza, ima pravo na pravičnu i javnu raspravu pred nezavisnim i nepristarsnim, zakonom ustanovljenim sudom veoma je teško objasniti i odrediti nekim opštim pravilom koje bi bilo primjenljivo na sve buduće slučajeve.
Prihvatajući da u literaturi ne postoji jednoobrazna definicija prava na suđenje u razumnom roku koja bi bila primjenljiva na sve slučajeve, neki autori pravilno primjećuju da se putem definisanja pojma razumnog roka ne može objasniti niti odrediti pojam prava na pravično suđenje u razumnom roku, kako to inače čine neki pravni pisci,78 s obzirom da je domen primjene navedenog prava neuporedivo širi i obuhvata ne samo građanske i krivične sudske postupke, nego i čitav niz drugih postupaka kao što su administrativni, disciplinski, prekršajni, pa čak i postupak pred ustavnim sudom.79
Osim toga, zagovornici definisanja prava na pravično suđenje u razumnom roku putem pojma razumnog roka, gube iz vida da su razumni rok i prava na suđenje u razumnom roku dva potpuno različita pravna pojma koja nemaju mnogo sličnosti.
Naime, razumni rok, kao i svaki drugi rok nije ništa drugo do određeni maksimalni protek vremena ili maksimalni odsječak u vremenu za čije se prekoračenje vezuje konkretna posljedica – kršenje prava na pravično suđenje u smislu čl.6 st.1 Konvencije. Ne radi se o nekom optimalnom ili idelanom roku koji u zavisnosti od okolnosti konkretnog slučaja može biti i kraći od razumnog.80 Riječ je o roku u kojem se, putem suđenja, konkretna pravna neizvjesnost treba pretvoriti u pravnu izvjesnost, dakle o maksimalnom roku čije granice, a posebno njegov završetak, nije unaprijed određen, već zavise od okolnosti konkretnog slučaja i postavljenih preciznih kriterijuma, stim da prekoračenje toga (razumnog) roka redovno vodi kršenju ljudskih prava u smislu čl.6 st.1 Konvencije.
Drugim riječima, razuman rok je pravni standard otvorenog tipa pomoću kojeg se razumnost trajanja postupaka cijeni u svakom pojedinom slučaju na osnovu unapred predviđenih kriterijuma i to: složenosti predmeta, ponašanja podnosioca zahtjeva, postupanja nadležnih organa, vrijednosti zaštićenog dobra odnosno značenja toga dobra za
77 Vidi odluku Ustavnog suda BiH br. AP-303/16 od 16.11.2016 godine, § 30 – navedeno prema Bajić N., op.cit.str.3-4, bilj.13
78 Milutinović Ljubica., “Suđenje u razumnom roku: Mere u cilju sprečavanja povreda na pravično suđenje” u rubrici “Pravosuđe i sudski postupci”, Paragraf br.2007/255 od 22.04.2007, elektronsko izdanje, Katarina Manojlović-Andrić, Ljubica Milutinović, Snežana Andrejević, Vanja Rodić, Majda Kršikapa, Milan Bajić., “Kriterijumi za ocenu povrede prava na suđenje u razumnom roku”, Savet Evrope, Beograd, 2018, str.9
79 Carić S., op.cit. str.2
80 Uzelac A., op.cit.str.96
podnosioca zahtjeva i potrebe za hitnim postupanjem, kao i broja procesnih stadijuma kroz koje je konkretan predmet prošao.81
Nasuprot, razumnom roku, koji nije pravo nego jedna objektivna činjenica izdignuta na nivo pravnog standarda ili direktive koja služi sudu prilikom ocjene da li je u konkretnom slučaju došlo do povrede prva na pravično suđenje u razumnom roku u smislu čl.6 st. Konvencije, pravo na pravično suđenje u razumnom roku nije činjenica, nego Konvencijom priznato pravo pojedinca, iz čega slijedi da se očigledno ne radi o istim pojmovima koji se kao takvi ne mogu izjednačavati, na način kako se to čini u dijelu pravne teorije.82
Jedno je ipak sigurno: da je pravni standard “razuman rok” sadržan u pojmu prava na pravično suđenje i da predstavlja jedan od ključnih uslova njegovog postojanja (“conditio sine qua non”), što uostalom i proističe iz značenja upotrebljenih riječi i izraza sadržanih u
čl.6 st.1 Konvencije. Kako je pravo na pravično suđenje u razumnom roku, “…pravo na brzu (efikasnu), ali istovremeno i “pravičnu” pravdu”, to bi značilo da “…ako se svi ovi pojedinačni ciljevi ne bi “posložili” (“pravo na sud”, “pravo na pristup sudu”, “pravo na nezavistan i fair postupak”, primj.autora), pravo na suđenje u razumnom roku zapravo (izdvojeno gledano) ne bi imalo svog smisla.”83
2. Suđenje u razumnom roku i trajanje postupka
Prilikom ocjene da li je povrijeđeno pravo na suđenje u razumnom roku Evropski sud posmatra ne samo cjelokupno trajanje postupaka u kontinuitetu, nego i pojedine faze postupka, na način da li je u nekoj od tih faza dolazilo do dugotrajnih neaktivnosti koje nije prozurokovao podnosilac predstavke.84 Naime, u svojoj praksi, Evropski sud nije vremenski odredio rokove za trajanje pojedinih postupaka, što uostalom i nije bilo moguće ako se ima u vidu ogroman broj predmeta o kojima je taj sud već odlučivao. To, međutim, ne znači da se iz dosadašanje prakse suda ne mogu izvesti određeni zaključci upravo kada je u pitanju trajanje postupaka. Tako se u jednom istraživanju iznosi da se iz dosadašnje prakse Evropskog suda može izvesti zaključak da je pomenuti sud, čak i u slučajevima kada se radilo o složenim predmetima, po pravilu, utvrđivao povredu prava na pravično suđenje u razumnom roku ako je postupak trajao: a) u krivičnim predmetima – duže od 5 godina; b). u građanskim predmetima - duže od 8 godina. U predmetima koji su zahtjevali hitno postupanje, Evropski sud je, po pravilu, utvrđivao povredu prava na pravično suđenje u razumnom roku i kada je postupak trajao 2 godine! Posmatrano po pojedinim stepenima odlučivanja (suđenje u I stepenu, suđenje u II stepenu, suđenje po vanrednim pravnim lijekovima), uočava se da je Evropski sud identifikovao okvirne granice dužine trajanja takvih faza postupka, odnosno da je povredu prava utvrđivao, ako su te faze postupka trajale duže od 2 odnosno tri godine. 85
U ukupno trajanje postupaka u kontinuumu, koje se uzima u obzir prilikom prosuđivanja da li je povrijeđeno pravo na suđenje u razumnom roku, uzima se i vrijeme koje je proteklo
81 Ibid
82 Milutinović Ljubica., “Suđenje u razumnom roku: Mere u cilju sprečavanja povreda na pravično suđenje” u rubrici “Pravosuđe i sudski postupci”, Paragraf br.2007/255 od 22.04.2007, elektronsko izdanje; Katarina
Manojlović-Andrić, Ljubica Milutinović, Snežana Andrejević, Vanja Rodić, Majda Kršikapa, Milan Bajić., “Kriterijumi za ocenu povrede prava na suđenje u razumnom roku”, Savet Evrope, Beograd, 2018, str.9
83 Radolović A., op.cit.str.282
84 Uzelac A., op.cit.str.96-97
85 Calvez F., “Length of court proceedings in member states od the Council of Europe based oon the case law of European Court of Human Rights”, Strasbourg, Concil of Europe, 2007, str.6 – navedeno prema Uzelac A.,
op.cit.str.97
prije pokretanja sudskog postupka i to u slučajevima “…ako je prije podnošenja tužbe potrebno iscrpiti neka druga sredstva (npr.provesti postupak kod upravnih ili profesionalnih tijela).”86 Osim vremena samog suđenja, u obzir se uzima i vrijeme trajanja postupka kod viših instanci (na primjer, Vrhovni sud, Ustavni sud), pod uslovom da postupci pred takvim najvišim instancama mogu uticati na ishod postupka87, kao i vrijeme koje je potrebno za izvršenje sudske odluke,88 jer po shvatanju Evropskog suda “…treba uzeti da i izvršenje sudskih odluka čini za svrhe iz čl.6 integralni dio suđenja.”89 Ovo shvatanje je kasnije prošireno i na slučajeve izvršenja sudskih odluka o nespornim potraživanjima, kao što su, na primjer, neosporeni platni nalozi, ali i na određene vansudske akte koji su po svojoj snazi izjednačeni sa izvršnom sudskom odlukom, kao što je, na primjer slučaj sa notarskom izvršnom ispravom. 90
3. Suđenje u razumnom roku i ograničenja u sprovođenju pravde
U postupcima koji su se vodili protiv njih zbog povrede prava na suđenje u razumnom roku, države članice Savjeta Evrope su prekomjerno trajanje postupaka u svom nacinonalnom pravosuđu pravdali nedostatkom sredstava, preopterećenošću sudova, enormnim brojem predmeta i slično. Međutim Evropski sud nije uvažio navedene razloge izražavajući stav da su upravo države članice odgovorne za djelotvornu organizaciju svojim pravosudnih sistema na način da onim koji traže pravdu bude obezbjeđeno poštovanje njihovih prava. Povreda prava na suđenje u razumnom roku je definitivno i danas najčešća povreda u odnosu na ostala prava zagarantovana čl.6 Konvencije, jer prema statističkim podacima spovedenih u jednom istraživanju upravo na navedenu povredu prava na pravično suđenje “…otpada više od polovice donesenih presuda.”91
4. Relevantni vremenski period
Prva etapa u ocjeni da li je neki postupak predugo trajao jeste određivanje relevantnog vremenskog perioda (razdoblja) u kojem se konkretni postupak odvijao što samo po sebi podrazumijeva, kako određivanje početka (terminus ex quo, dies ex quo), tako i određivanje završetka (okončanja) toga vremenskog perioda (terminus ad quem, dies ad quem).
U načelu, a u vezi sa utvrđivanjem građanskih prava i obaveza u građanskim stvarima, kao početak razdoblja se uzima trenutak kada je konkretan građanski postupak pokrenut92 (na primjer, trenutak podnošenja tužbe nadležnom sudu), stim da ako je prije sudskog postupka bilo nužno preduzeti neku drugu pravnu radnju ( na primjer podnijeti upravnu tužbu, podnijeti zahtjev kod upravnog organa), početak relevantnog roka se pomjera na trenutak preduzimanja takve radnje.93 Naime, u slučaju Konig protiv Njemačke čiji je predmet bio
86 Vidi presudu u predmetu Kiurchian protiv Bugarske br.44626/98 od 24.03.2005 - navedeno prema Uzelac A., op.cit.str.97
87 Vidi presude Aquaviva protiv Francuske, Serija A, br.333-A od 22.11.1995; Ruiz-Mateos protiv Španije, Serija A, br.262 od 23.06.1993 - navedeno prema Uzelac A., op.cit.str.97
88 Hornsby protiv Grčke, Reports of Judgements and Decisions 1997 – II , 19.03.1997- navedeno prema Uzelac A., op.cit.str.97
89 Ibid, t.40
90 Vidi presudu Immobiliare Saffi protiv Italije (Veliko vijeće), br.22744/93, ECHR 1999-V; Estima Jorge protiv Portugala, Reports of Judgements and Decisions 1998 – II , 21.04.1998- navedeno prema Uzelac A.,
op.cit.str.97
91 Jacobs & White, The European Convention on Human Rights, Oxford, Oxford Univesity Press, 2006., str.188
92 Vidi presude Scopelliti protiv Italije, 23.11.1993, Serija A, br.278; Mutti protiv Italije, 23.03.1993, Serija A, br.281-C; Katte Klitsche de la grande protiv Italije, 27.10.1994, Serija A, br.293-B
93 Vidi presudu Konig protiv Njemačke, 2.06.1987, Serija A, br.27 čiji je predmet bio oduzimanje dozvole za
bavljenje ljekarskom praksom, podnosiocu predstavke je bilo Statutom zabranjeno traženje sudske zaštite sve
oduzimanje dozvole za bavljenje ljekarskom praksom, podnosiocu predstavke je bilo Statutom zabranjeno traženje sudske zaštite sve do završetka prethodnih postupaka koji su se vodili pred upravnim organima. U svojoj odluci Evropski sud je zauzeo stav da je u smislu ocjene suđenja u razumnom roku, početak relevantnog perioda odlučivanja bio datum kada je podnosilac predstavke podnio prigovor zbog oduzimanja dozvole za bavljenje ljekarskom praksom, a ne kasniji datum kada mu je dozvoljeno da podnese zahtjev sudu.94 Pregovori i medijacija o spornom odnosu ne spadaju u takve prethodne postupke ili radnje i to iz razloga što se radnje pregovaranja odnosno postupci medijacije, po pravilu, ne završavaju obavezujućom odlukom.95
Prema tome, “u građanskim postupcima, “Razumni rok” iz čl.6, normalno počinje teći u trenutku kada je pokrenut postupak pred sudom, međutim, u određenim situaciajma, to vrijeme, eventualno može početi teći i ranije.”96
U prilog ovoga shvatanja o početku toka razumnog roka je stav Evropskog suda zauzet u presudi Golder protiv Ujedinjenog Kraljevstva “…da razumni rok, u određenim slučajevima može započeti i prije pisanog postupka.”97
Za završetak relevantnog roka u građanskim stvraima, uzima se trenutak kada je postupak okončan pred najvišom sudskom instancom, tj. kada je odluka postala pravosnažna. Međutim, u vezi sa završetkom relevantnog vremenskog perioda važno je napomenuti i to, da se prilkom ocjene trenutka završetka perioda mora voditi računa i o tome kada je odluka izašla iz suda, bez obzira na to kada je podnesena žalba ili kada je bilo vijećanje.98 Na ovaj način, pri ocjenu razumnosti roka odnosno trajanja postupka, uzeto je u obzir i vrijeme koje potrebno za izradu sudske odluke kojom nastupa pravosnažnost. U suštini posmatrano, završetak roka se vezuje za “…momenat okončanja neizvesnosti za pravi
položaj podnosioca predstavke.”99
U relevantno razdoblje u smislu računanja razumnog roka ulazi i dužina trajanja izvršnog postupka i to u onim slučajevima kada se spor definitivno rješava u toj drugoj fazi koja se odvija nakon donošenja pravosnažne sudske odluke.
Da bi se ovo bolje razumjelo navodimo slučaj Silva Pontes protiv Portugala, kada je Evropski sud iznio shvatanje “da izvršni postupak nije imao za cilj samo izvršenje obaveze plaćanja određene svote novca, već je takođe služio i da se utvrde važni elementi samog duga…. Iz toga slijedi da bi spor u vezi sa pravom na odštetu podnosioca predstavke bio razriješen tek donošenjem konačne odluke u izvršnom postupku.”100
do svršetka prethodnik postupaka koji su sevodili pred upravnim organima. U svojoj odluci Evropski sud je zauzeo stav da je u smislu ocjene suđenja u razumnom roku, početak relevantnog perioda odlučivanja bio datum kada je podnosilac predstavke podnio prigovor zbog oduzimanja dozvole za bavljenje ljekarskom praksom, a ne kasnji datum kada mu je dozvoljeno da podnese zahtjev sudu.
94 Grbić S., op.cit.str.63
95 O tome više vidi kod Jakšić A., Evropska konvencija o ljudskim pravima (komentar), Pravni fakultet Beograd, 2006, str.211; Van Dijk, P., Van Hoof, F., Van Rijn, A., Zwaak, L., op.cit.str.603; Carić S., op.cit.str.76; Grbiđ S., op.cit.str.63; Vidi i presudu Litgow protiv Ujedinjenog Kraljevstva, 08.07.1986, Serija A, br.102
96 Dutertre G., van der Velde J., “Key extracts form selection of judgements od European Court of Human Rights and decisions and reports od European Commission of Human Rights”, Brusseles, Council of Europe, 1999, str.84-85;
Vidi i odluku Erkner i Hofauer protiv Austrije, 23.04.1987, Srejia A, br.117
97 Golder protiv Ujedinjenog Kraljevstva , 21.02.1975, Serija A., br.18; Bock protiv Savezne Republike Njemačke, 29.03.1989, Serija A, br.150
98 Ridi protiv Italije, no.11911/95 , 11.05.1990, str.14 i 17 - navedeno prema Carić S., op.cit. str.76
99 Van Dijk, P., Van Hoof, F., Van Rijn, A., Zwaak, L., op.cit.str.603; Carić S., op.cit.str.76
100 Silva Pontes protiv Portugala , no.14940/89 , 23.03.1994, Serija A, br.286-A, str.14, st.33- 36 – navedeno prema Carić S., op.cit. str.76
I postupak po reviziji101, kao i postupak pred ustavnim sudom102 računa se u relevantno razdoblje za ocjenu da li je suđenje bilo u razumnom roku.
Odlučivanje suda u vezi sa procesnim pitanjima, kao što je na primjer odlučivanje Vrhovnog suda o dozvoljenosti revizije, ne tretira se kao odlučivanje o građanskim pravima i obavezama, slijedom čega se vrijeme koje je potrebno za donošenje takve odluke ne uzima u obzir prilikom računanja roka.103
Konačno i postupak pred nekim od međunarodnih tijela takođe se uzima u obzir prilikom procjene ukupne dužine postupka pred domaćim organom.104
5. Kriterijumi za ocjenu razumnog roka
U toku prethodnih izlaganja smo naveli da je razuman rok pravni standard otvorenog tipa pomoću kojeg se u svakom pojedinom slučaju i na osnovu unapred predviđenih kriterijuma cijeni da li se trajanje konkretnog postupka može smatrati razumnim, te u vezi sa tim, da li je u datom slučaju povrijeđeno pravo podnosioca predstavke na pravično suđenje u razumnom roku. Ti kriterijumi su:
- složenost predmeta,
- ponašanja podnosioca zahtjeva,
- ponašanje nadležnih organa vlasti,
- značaj predmeta spora za podnosioca predstavke
5.1. Složenost predmeta
Složenosti nekog predmeta procenuje se sa više različitih aspekata. Prije svega se ocjenjuje složenost u procesnom i materijalnom (meritornom) smislu. Naime, sa aspekta trajanja suđenja u razumnom roku, nije zanemarljiva činjenica da je u jednom određenom vremenskom periodu, u jednoj građanskoj stvari, predmet razmatralo više sudova ili samo jedan sud. Nema isto značenje sa aspekta ocjene suđenja u razumom roku, ako je, na primjer, postupak u određenoj stvari trajao 7 godina pred jednom sudskom instancom ili pred tri instance.105
Trajanje postupka po žalbi pred Upravnim sudom koji podrazumjeva samo jednu instancu, pri čemu nisu preduzete mjere za rješavanje problema preopterećenosti suda, po ocjeni Evropskog suda je bili predugo i van razumnog roka.106
Postupak koji je u I i II stepenu po žalbi, od 2 godine i sedam mjeseci u predmetu H protiv
Ujedinjenog Kraljevstva koji se odnosi pravo na viđanje roditelja i djece, ocjenjen je kao postupak koji traje van razumnog roka jer su lokalne vlasti kasnile sa dostavljanjem dokaza 8 mjeseci.107
101 Debelić protiv Hrvatske , no.2448/03 od 26.05.2005, st.19- 23 i Škare protiv Hrvatske, no.17267/03 od 16.06.2006, str.22 i 23 - navedeno prema Carić S., op.cit. str.76
102 Diaz Aparacio protiv Španije, no. 49468/99 od 11.10.2001, stav.21 - navedeno prema Carić S., op.cit. str.77
103 Kunić protiv Hrvatske, no.22344/02 , 11.01.2007, stav.54- navedeno prema Carić S., op.cit. str.77
104 Koua Poirrez protiv Francuske. no.40892/98 , 30.09.2003 U ovom slučaju Evropski sud za ljudska prava je zauzeo stav o razumnosti roka povodom trajanja postupka koji je vođen pred Evropskim sudom pravde, koji
postupak je trajao 18 mjeseci. Ustanovljena je povreda iz čl.14 u vezi sa čl.1 Protokola1 Konvencije.
105 Gomien D., Harris D., Zwak I., “Law and practice of the European Convention on Human
Rights and the European Social Charter”, Germany, Council of Europe Publishing, 1996., str.166
106 Vidi presudu u predmetu Zimmermann i Steiner protiv Švajcarske od 13.07.1983, Serija A, br.66 – navedeno prema Grbić S., op.cit.str. 67
107 Vidi presudu u predmetu H protiv Ujedinjenog Kraljevstva od 08.07.1987, Serija A, br.120-B – navedeno
prema Grbić S., op.cit.str.67
Složenost predmeta valja cijeniti i sa aspekta broja stranaka u postupku, sa aspekta združivanja predmeta uz predmet o kojem se odlučuje108, mogućnosti dostavljanja pismena strankama i obezbjeđivanja prisustva svjedoka na ročištima, sa aspekta potrebe za izvođenjem dokaza jednim ili više kompleksnih vještačenja, sa aspekta obimnosti ukupnog dokaznog materijala, koji stranke i vještaci trebaju pregledati i u pogledu istih se izjašnjavati, sa aspekta postojanja inostranog elementa (na primjer, pozivanje svjedoka koji žive u inostranstvu i obezjeđenje izvođenje drugih dokaza diplomatskim putem109, sa aspekta smrti jedne ili više stranaka u postupku što pokreće pitanje nasljednika u parnici110, sa aspekta vremenske distance između događaja koji je predmet spora i vremena izvođenja dokaza itd.
Složenost predmeta se ocjenjuje i sa aspekta kompleksnosti činjeničnih i pravnih pitanja;111 prirode činjenica koje u postupku treba utvrditi;112 ispitivanja prostorne ili vremenske uadaljenosti između događaja ili činjenica o kojima je riječ, broja svjedoka i drugih pitanja koja se postavljaju prilikom sakupljanja dokaza.113
U svim predmetima koje ocjeni složenim, Evropski sud će, po pravilu, prihvatiti duže vremensko razdoblje u odlučivanju, kao razumno.114
Međutim složenost predmeta nije dovoljno opravdanje za tuženu državu ukoliko je u toku postupka dolazilo do dužih i učestalih perioda neaktivnosti domaćih sudbenih tijela, za što koje država nije mogla da pruži odgovarajuće opravdanje koje se svodilo na tvrdnju da je podnosilac predstavke podjeljen na 4 manje kompanije.115
5.2 Ponašanje podnosioca predstavke
Vrlo značajan i ne tako rijedak razlog predugog trajanja građanskih postupaka pred sudom predstavlja samo ponašanje stranaka u sporu bilo da se nalaze u aktivnoj ili pasivnoj ulozi. Naime, od stranaka kao učesnika u građanskim sporovima se zahtjeva i očekuje da se savjesno i odgovorno odnose prema procesnim ovlašćenjima koja im pripadaju po procesnom zakonu i da ista ne koriste protivno svrsi zbog koje su im ta ovlaštenja priznata. Naprotiv, stranke u postupku ne smiju činiti ništa što bi dovelo do nepotrebnog produženja postupka, ali moraju učiniti sve i upotrijebiti sve mogućnosti koje im nudi nacionalno pravo kako bi doveli do što bržeg rješavanja predmeta.116
Sličnu, ali konkretnije preporuku je dao Evropski sud u predmetima Union Alimentaria Sanders S.A. protiv Španije od 07.07.1989 i Horvat protiv Hrvatske iz 2001 godine navodeći da je “…podnosilac predstavke dužan da pokaže marljivost u poštovanju i izvršavanju proceduralnih zahtjeva koji su njemu relevantni, ali da se uzdrži od korištenja bilo kakve taktike odlaganja, kao i da iskoristi mogućnosti koje su mu pružene
108 Vidi presudu u predmetu Diana protiv Italije, od 27.02.1992, no.11898/85 - navedeno prema Carić S., op.cit.str.84
109 Vidi presudu u predmetu Manzoni protiv Italije, od 19.02.1991, Serija A, br.195-B - navedeno prema Grbić S., op.cit.str.68
110 Vidi presudu u premetu Supukova protiv Slovačke, od 06.02.2007, no. 74963/01
111 Vidi presudu u predmetu Katte Klitsche de la grande protiv Italije, 27.10.1994, Serija A, br.293-B – navedeno prema Grbić S., op.cit.str.67
112 Vidi presudu u predmetu Triggiani protiv Italije, 19.02.1991, Serija A, br.197-B
113 Vidi presude Angelucci protiv Italije, 19.02.1991, Serija A, br.196-C i Andreucci protiv Italije, od 27.02.1992, Serija A, br.228-G - navedeno prema Grbić S., op.cit.str.68
114 Ćurković S., op.cit.str.467 – navedeno prema presudi u predmetu Horvat protiv Hrvatske stav.57, 2001
115 Vidi presudu u predmetu EVT Comapany protiv Srbije od 21.07.2007, stav.53 - - navedeno prema Carić S., op.cit.str.85
116 Janis Mark., Kay Richard., Bradley Antony., “European Human Rights law”, Text and materials, Oxford, Oxford
University Press, 2008, str.418
domaćim pravom za skaćivanje i ubrzanje postupka, osim ako takva djelotvorna sredstva ne postoje.117
Na osnovu izloženog možemo zaključiti, da će Evropski sud udovoljiti zahtjevu podnosiovca predstavke za utvrđivanje povrede prava na pravično suđenje, samo ako je predstavka stranke osnovana, dakle, samo ako podnosilac predstavke nije odgovoran za nerazumno trajanje postupka. I odgovornost stranke ima svoje granice, tako da se stranka ne može kriviti za odugovlačenje postupka ako se savjesno koristi svojim procesnim pravima koja su zakonom propisana i dozvoljena. Na primjer , ne može se kriviti stranka za odugovlačenje postupka, ako izjavi žalbu protiv sudske odluke kojom je nezadovoljna i koja je za nju neprihvatljiva, ali se može okriviti da doprinosi trajanju postupka, ako bez ozbiljnog i opravdanog razloga, u više navrata zahtjeva odlaganje ročišta118 ili ako, u toku postupka, u više navrata, traži izuzeće postupajućeg sudije ili izuzeće svih sudija što se u praksi Evropskog suda tumačilo kao “ilustrativan primjer politike namjerne
opstrukcije”119, ako odbija saradnju sa vještacima kojima je povjereno vještačenje u konkretnom predmetu ili traži dodatno vještačenje ili podnosi prijave protiv vještaka120, ako svjesno i u cilju odugovlačenja postupka iznosi podatke koji se pokažu netačnim,121 ako sudu ne dostavlja tačnu adresu122, ako često i bez razloga mijenja punomoćnika123, ako na traženje suda ne dostavlja neohodnu dokumentaciju koja je potrebna za dalji tok postupka124, ako ne sarađuje sa sudom jer izbjegava prijem sudskih odluka125 i slično.
5.3. Ponašanje nadležnih organa vlasti
Do neporavdanog i pretjeranog trajanja sudskih postupaka dolazi i zbog ponašanja orgna vlasti odnosne države koja ima obavezu da svoje pravosuđe uredi i organizuje na način da se postupci koji se vode pred njenim sudskim i administrativnim organima sprovedu efikasno i sa što manje kašnjenja i nepotrebnih zastoja. Upravo iz razloga što će država koja ih je osnovala odgovarati za svako neprimjereno i nerazumno trajanje postupka, sudovi su dužni da svoje postupanje u pojedinim predmetima organizuju na način da sva lica koja učestvuju u postupku daju od sebe maksimum u svrhu što bržeg okončanja postupka koji je u toku. Svaka neopravdana neaktivnost suda u konkretnom postupku koja prouzrokuje predugo trajanje postupka će biti sankcionisana od strane Evropskog suda u smislu povrede prava na praično suđenje u razumnom roku. Tako će država odgovarati zbog povrede prava na suđenje u razumnom roku ako prođe mnogo vremena prilikom ustupanja ili dostavljaju predmeta između sudova ili kada izostane potrebna koordinacija između upravnih organa. Smatraće se da je povrijeđeno pravo na suđenje u razumnom roku ako je izvođenje pojedinih dokaza ili svih zajedno predugo trajalo ili je bilo nepotrebno. Izvođenje dokaza kojima se ne mogu dokazati činjenice na kojima se zasniva tužbeni zahtjev u građanskom sporu ili što je danas mnogo češče izvođenje dokaza kojima se nepotrebno dokazuju činjenice koje se po samom zakonu ne moraju dokazivati (notorne činjenice) nesumnjivo vode bespotrebnom trajanju postupaka. Sudije prihvataju izvođenje svih predloženih dokaza , iako i sami znaju da se tim dokazima ne mogu dokazati relevantne
117 Vidi presudu Horvat protiv Hrvatske, stav.57, 2001
118 Vidi presudu Šoć protiv Hrvatske, 2003 – navedeno prema Ćurković S., op.cit.str.467; presudu Karra protiv Grčke, 02.06.2006, st.20; Ciricosta and Viola protiv Italije, 04.12.2002, st.29
119 Vidi presudu Eckle protiv Njemačke od 15.07.1982, Serija A, br.51
120 Vidi presudu Surmelli protiv Njemačke (GC) od 08.06.2006, stav.131
121 Vidi presudu Bagetta protiv Italije, 1987 – navedeno prema Ćurković S., op.cit.str.467
122 Vidi presudu Bunčić protiv Slovenije, 24.01.2008, stav.57 - navedeno prema Ćurković S., op.cit.str.467
123 Vidi presudu Konig protiv Savezne Republiek Njemačke od 28.06.1978, st….103 i 108 - navedeno prema Ćurković S., op.cit.str.467
124 Vidi presudu Ivka Ljubičić protiv Hrvatske od 2007 godine - navedeno prema Ćurković S., op.cit.str.467
125 Vidi presudu Skočajić i Bijelić protiv Srbije od 18.09.2007 godine
činjenice, ali to ipak čine i to najčešće u strahu od ukidanja presude od strane drugostepenog suda. Isto tako, nerijetko se određuje izvođenje, na primjer, dokaza vještačenjem po vještaku finansisjke struke, iako se takav dokaz uopšte ne treba u konkretnoj pravnoj stvrai izvoditi, jer se radi o matematičkim operacijama koje svode na sabiranje, oduzimanje, množenje ili djeljenje o čemu, po pravilu, ima znanja svaki prosječno obrazovan čovjek , a kamo li sudija koji ima visokostručno obrazovanje. Sudovi i druga državna tijela će biti odgovorna za pretjerano trajanje postupaka i onda kada produžavaju rokove za izvršenje određenih procesnih radnji, a kasnije se ispostavi da je takvo produženje roka bilo nepotrebno.
Čest uzrok nerazumnog i predugog trajanja postupaka predstavlja i nagomilavanje predmeta u sudovima u određenim situacijama koje je Evropski sud podijelio u dvije vrste.126
Jedna od njih se odnosi na priliv velikog broja predmeta u sudovima u tzv. hitnim slučajevima, kao što je, na primjer, recesija u određenom društvu, kada po pravilu i iznenada dolazi do enormnog porasta predmeta određene vrste u sudovima.127 U takvim situacijama, Evropska konvencija obavezuje države koje su je ratifikovale da organizuju svoj pravosudni sistem na način koji omogućava rad sudova u skladu sa čl.6 Konvencije. Sama privremena opterećenost sudova enormnim brojem predmeta ne opravdava državu članicu i ne utiče na njenu obavezu da svoj pravosudni sistem organizuje na način koji će omogućiti suđenje u razumnom roku i da preduzma mjere da se postojeća situacija riješi.128
Druga vrsta situacija postoji kada dodje do priliva više predmeta nego što ih pravosudni organi, prema svojim kapacitetima, mogu riješiti. U takvim situacijama se vrši tzv.”selekcija predmeta” na one koji su “više ili manje važni”, pri čemu se manji važni odnosno značajni predmeti ostavljaju po strani, dakle, u njima se ne postupa, oni su na čekanju, dok se oni više važni, odnosno, oni koji su kritični, ne riješe.129 U ovakvim slučajevima, Evropski sud je prilikom ocjenjivanja predstavki o povredi prava na suđenje u razumnom roku, pošao od premise da je neprimjereno svako produžavanje postupaka izvan onoga što se može smatrati razumnim rokom, tako da je u slučajevima kada prodje previše vremena da se donese presuda ili ako s odgađa saslušanje zbog toga što sudije odnosnog suda rješavaju istovremeno veliki broj drugih predmeta130, utvrdio povredu prava na suđenje u razumnom roku, jer preopterećenost sudova ne prihvata kao opravdanje.
5.4. Značaj predmeta spora za podnosioca predstavke
Kod ovog kriterijuma se u stvari radi o “…interesu podnosioca predstavke u predmetnom postupku, tj.šta podnosilac može da dobije u konkertnom slučaju.” Ova pitanja se različito cijene u zavisnosti da li se radi o krivičnom ili građanskom postupku. U građanskim stvarima, a posebno u parničnim postupcima, izdvaja se više vrsta sporova za koje se zahtjeva brzo i efikasno postupanje pravosudnih organa. Po pravilu radi se o predmetima koji imaju veliki značaj za stranku kao podnosioca predstavke pred Evropskim sudom ili o postupku čijim bi odugovlačenjem mogla nastupiti nenadoknadiva šteta, kao i o predmetu koji po samom zakonu zahtjeva hitno postupnaje. U takve predmete spadaju odlučivanje o starateljstvu nad djecom131 koji se moraju brzo riješiti, kao i svi drugi
126 Više o tome Grbić S., op.cit.str.72-73
127 Vidi presudu Bucholz protiv Savezne Republike Njemačke od 06.05.1981, Serija A, br.42 – navedeno prema Grbić S., op.cit.str.72
128 Vidi presudu Milassi protiv Italije od 25.06.1987, Serija A, br.119 – navedeno prema Grbić S., op.cit.str.72
129 Grbić S., op.cit.str.72
130 Janis Mark., Kay Richard., Bradley Antony, op.cit.str.419
131 Vidi presudu u predmetu Hokkanen protiv Finske od 23 septembra 1994, Serija A, br.299-A
predmeti koji se tiču porodičnih odnosa, a posebno u predmetima o određivanju obaveze izdržavanja koji se smatraju hitnim po samom zakonu.132 I sporovi koji se odnose na građanski status zahtjevaju posebnu pažnju sudova u pogledu posljedica koje može imati dugo trajanje postupka i to prvenstveno u pogledu uživanja prava na porodični život, posebno kada se radi o postupcima u kojima se odlučuje o poslovnoj spsobnosti na osnovu ocjene menatlnog zdravlja.133
Kada su pitanju radni sporovi u kojima se odlučuje o radno-pravnom statusu zaposlenih, od suda koji vodi postupak se zahtjeva naročita marljivost, brzina i efikasnost kako bi se ovi sporovi što prije okončali. U literaturi se pominju brojni slučajevi u kojima je Evrospki sud za ljudska prava posebno cijenio interes podnosioca zahtjeva za dobijanje brze i efikasne pravde u radnim sporovima. Tako je u slučaju nepravedne suspenzije radnika potpuno razumljiv njegov interes da se u što kraćem vremenu odluči o zakonitosti takve mjere. Evropski sud je u jednom sporu, koji je istina bio složen, jer se odvijao i pred sudskim i administrativnim organima, povodom nezakonite suspenzije, ocjenio da je povrijeđeno pravo podnosioca predstavke na suđenje u razumnom roku zbog toga što je podnosilac morao čekati na pravdu punih devet godina.134 Pored okolnosti koje se odnose na prirodu samog spora (radni, statusni, spor o izdržavanju) i neke okolnosti lične prirode, kao što je, na primjer starost podnosioca predstavke, mogu biti od značaj za ocjenu da li je suđenje sprovedeno u razumnom roku.135
IV Umjesto zaključka - zaštita prava na suđenje u razumnom roku - de lege lata – de lege ferenda
Pravo na pravično suđenje u razumnom roku u Bosni i Hercegovini i njenim entitetima
zagarantovano je čl.6 st.1 Konvencije i čl. II/3 Ustava Bosne i Hercegovine, ustavima entiteta i odredbama pojedinih procesnih zakona , o čemu je već bilo riječi u dosadašnjim izlaganjima. Osim toga, čl.13 Konvencije je garantovano još jedno značajno pravo čovjeka i građanina, a to je pravo na djelotvoran pravni lijek, tj. “svako kome su povrijeđena prava i slobode predviđeni Konvencijom ima pravo na djelotvoran pravni lijek pred nacionalnim vlastima.” U pravu Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, apelacija koja se podnosi Ustavnom sudu BiH protiv odluka sudova predstavlja jedini djelotvoran pravni lijek. Ustavni sud BiH, odlučujući po apelaciji ima funkciju i ovlaštenje da utvrdi povredu prava i da preduzme mjere da povreda prava prestane na najbrži i najefikasniji način, uspotavi ustavnost i da naloži nakadu štete ako je prouzrokovana. Ovo znači da je Ustavni sud BiH, nakon što utvrdi povredu prava na suđenje u razumnom roku, ovlašten da naloži nadležnom organu preduzimanje odgovarajućih mjera koje će onemogućiti dalje kršenje povrijeđenog prava i da ga nadležni organ obavjesti o mjerama koje je preduzeo, dok bi apelantu zbog povrede prava dosudio primjerenu satisfakciju.136
S obzirom da su se apelanti u velikom broju slučajeva pozivali na povredu prava na pravično suđenje u razumnom roku i povredu prava na djelotvoran pravni lijek, Ustavni sud je u jednoj svojoj novijoj odluci konstatovao da “…u slučajevima pretjerane dužine postupaka pred redovnim sudovima nedostaje djelotvoran pravni lijek u domaćem pravnom
132 Vidi presude Olson protiv Švedske od 27.11.1992, Serija A, st.72; Jeremović proitv Srbije od 17.07.2007, st.81, 85 i 135
133 Vidi presudu Matter protiv Slovačke od 05.07.1999
134 Vidi presudu Obermayer protiv Austrije, od 28.06.1990, stav.72
135 Vidi presudu Evropskog suda u predmetu Jablonska protiv Poljske od 09.03.2004, stav.43. Radi se o postupku u kojem je podnosilac predstavke , star 71 godinu tražio priznavanje imovinskih prava povrijeđenih mjerama nacionalizacije njenih roditelja.
136 Vidi odluke Ustavnog suda BiH Ap.-129/02 od 30.06.2004, Ap-1404/05 od 09.05.2006, kojima je utvrđena
povreda prava na praviđno suđenje u razumnom roku u odnosu na upravni postupak koji je dugo trajao.
sistemu prije podnošenja apelacije Ustanom sudu, te da je apelacija pred Ustavnim sudom, za sada, jedino pravno sredstvo za zaštitu prava na suđenje u razumnom roku..”137
Ubrzo nakon toga, Ustavni sud BiH je jednom svojom odlukom utvrdio postojanje povrede prava na djelotvoran pravni lijek u vezi sa pravom na suđenje u razumnom roku, jer kao što je već ranije konstatovao “…ne postoji djelotvoran pravni lijek kojim bi apelantima prije podnošenja apelacije Ustavnom sudu, omogućilo ubrzanje postupka koji je u toku ili obeštećenje zbog odugovlačenja koje se već desilo.”138
Konačno, novembra mjeseca 2018 godine, Ustavni sud BiH je, nakon spajanja postupaka po više apelacija koje su se odnosile na povredu prava na suđenje u razumnom roku zbog predugog trajanja sudskih postupaka koji su vrijeme podnošenja apelacija još bili u toku, donio odluku kojom je kao nedopuštene odbacio apelacije koje je pojedinačno podnio već broj apelanata s obrazloženjem da se radilo “o istom pitanju o kojem je Ustavni sud Bosne i Hercegovine već odlučivao, a iz navoda i dokaza iznesenih u apelacijama ne proizlazi da ima osnova za ponovno odlučivanje.”139
Nakon navedene odluke Ustavnog suda BiH ostaje samo da zaključimo da je apelacija, kao jedini pravni lijek kojim se mogla štiti povreda prava na suđenje u razumnom roku (vidi shvatanje istoga suda u predmetu AP-303/16 od 16.03.2016 godine i AP-4101/15 od 10.05.2017 godine), prestala to biti.
Sve ono što smo rekli o zaštiti prava na pravično suđenje u razumnom roku, a odnosi se na sadašnje stanje zaštite toga prava u Bosni i Hercegovini, nesumnjivo ukazuje da je u našem pravnom sistemu nužno posebno regulisanje ovoga prava, bez obzira na postojeća pravna sredstva koja strankama već stoje na raspologanju.
Drugim riječima, zaštitu prava na suđenje u razumnom roku je potrebno posebno zakonski urediti kao što je to učinjeno u nekim zemljama bivše SFRJ koje su postale samostalne države nakon njene disolucije.140
Naime, kao što je to učinjeno u Republici Srbiji, zakonom bi trebalo predvidjeti posebna djelotvorna pravna sredstva kojima se štiti pravo na suđenje u razumnom roku ), kao što je na na primjer, prigovor za ubrzanje postupka o kojem odlučuje predsjednik suda bez provedenog ispitnog postupka ili po provedenom ispitnom postupku; žalba – u slučaju kada predsjednik suda odbije prigovor stranke ili o njemu ne odluči u roku od 60 dana od dana prijeme prigovora, zahtjev za pravično zadovoljenje u vidu novčanog obeštećenja za neimovinsku štetu, prava na objavljivanje pismene izjave državnog pravobranilaštva o povredi prava stranke i prava na objavljivanje presude kojom se utvrđuje povreda prava na suđenje u razumnom roku, kao i pravo na tužbu za novčano obeštećenje u roku od jedne godine dana od kada je stekla pravo na pravično zadovoljenje.
Literatura:
Aristotel, “Nikomahova etika”, V poglavlje, Globus, Zagreb, 1988,
Bajić Nikolina., “Ustavni sud BiH i obustava odluka o povredi prava na suđenje u razumnom roku”, CJP- Fondacija Centar za javno pravo; Sarajevo, 2019
Carić Slavoljub., “Pravo na suđenje u razumnom roku”, JP Službeni glasnik, Beograd, 2008
137 Vidi odluku Ustavnog suda BiH br.AP-303/16 od 16.03.2016 godine 138 Vidi odluku Ustavnog suda BiH br.AP-4101/15 od 10.05.2017 godine 139 Vidi odluku Ustavnog suda BiH br.AP-1356/17 od 06.11.2018 godine
140 Vidi Zakon o zaštiti prava na suđenje u razumnom roku (Sl.glasnik Republike Srbije br.40/2015) i Zakon o
zaštiti prava nasuđenje u razumnom roku (Službeni list Crne Gore br.11/2007)
Calvez Françoise., “Length of court proceedings in member states od the Council of Europe basedon the case law of European Court of Human Rights”, Strasbourg, Council of Europe, 2007
Ćurković Strahinja., “Pravo na pravično suđenje u razumnom roku u građanskim stvarima”, Zbornik XIV savjetovanja iz oblasti građanskog prava , Jahorina, 2019
Dimec Ksenija., “Djelotvorna sudska zaštita -građanskopravni aspekt”, Pravosudna akademija, Zagreb, 2017
Dutertre G.,van der Velde J., “Key extracts form selection of judgements od European Court of
Human Rights and decisions and reports od European Commission of Human Rights”, Brusseles, Council of Europe, 1999
Gomien D., Harris D., Zwak I., “Law and practice of the European Convention on Human Rights
and the European Social Charter”, Germany, Council of Europe Publishing, 1996
Grbić Sanja., “Pravo na pošteno suđenje”, Pravni fakultet sveučilišta u Rijeci, Rijeka, 2014
Harris, D. J., O´Boyle, M.,
Warbrick, C., “Law of the European Convention on Human Rights”, London, Butterworths,
1995
Jakšić Aleksandar., Evropska konvencija o ljudskim pravima (komentar), Pravni fakultet Beograd, 2006
Janis Mark., Kay Richard.,
Bradley Antony., “European Human Rights law”, Text and materials, Oxford, Oxford University
Press, 2008
Jacobs & White, “The European Convention on Human Rights”, Oxford, Oxford Univesity Press, 2006
Jhering Rudolph., “Der Zwek im Recht”, Leipzig, 1884
Maitland F.W., “Origins of Equity”, Cambridge University Press, Cambridge, 1908
Maričić Domagoj., “Konvencija za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda”, Informator, Zagreb, br.5423-5424, 2006
Milutinović Ljubica., “Suđenje u razumnom roku: Mere u cilju sprečavanja povreda na
pravično suđenje”, rubrika “Pravosuđe i sudski postupci”, Paragraf br.2007/255 od 22.04.2007, elektronsko izdanje;
Manojlović-Andrić Katarina, Ljubica Milutinović, Snežana Andrejević,
Vanja Rodić, Majda Kršikapa,
Milan Bajić., “Kriterijumi za ocenu povrede prava na suđenje u razumnom roku”, Savet
Evrope, Beograd, 2018, str.9
Radbruch Gustav., “Die philosophie des Rechts”, Stuttgart, 1932. (1983)
Radolović Aldo., “Zaštita prava na suđenje u razumnom roku”, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u Rijeci, (1991) , vol.29.br.1 , str.282
Romac Ante., “Rječnik rimskog prava”, Informator, Zagreb, 1983
Supreme Court od Judicature (Consolidition) Act iz 1925 godine
Uzelac Alan., “Pravo na pošteno suđenje: Opšti i građanskopravni aspekti čl.6 Europske konvencije o zaštiti ljudskih prava i temeljnih sloboda”, Centar za mirovne studije (CMS), Zagreb, 2011
Vehabovć Faris., “Odnos Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda”, Asocijacija Alumni Centra za ¸ interdisciplinarne postdiplomske studije (ACIPS), Sarajevo, 2006
Presude Evropskog suda za ljudska prava
Konig protiv Savezne Republike Njemačke, 28. juna 1978., Serija A, br. 27 A. Fey protiv Austrije, 24. 02 1993, Serija A, br. 255
Parlov-Tkalčić protiv Hrvatske, poglavlje 86-95
Campbell i Fell protiv Ujedinjenog Kraljevstva , 28. juna 1984, Serija A, br. 80 Langborger protiv Švedske, 23. juna 1989, Serija A, br. 155,
V. Ettl i dr. protiv Austrije, op. cit. (bilj. br. 10.); Sramek protiv Austrije, Serija A, br. 84, 22. 10. 1984
Belilos protiv Švicarske, Serija A, br. 132, 29. 04.1988,
Le Compte, Van Leuven i De Mayere protiv Belgije, 23.06.1981, Serija A, br.43 Arac protiv Turske, 23.09.2008, br.9907/02
X protiv Francuske, 23.03.1991, br.234-C , Serija A,
Burdov protiv Rusije, “Reports of Judgments and Decisions”, 1997-II Glasser protiv Velike Britanije, 19.09.1999 godine br.32346/96 Orkem protiv Evropske komisije,br.347/87, 1989, ECR 3283
Stan Greek Rafineries i Stratis Andreadis protiv Grčke , 09.12.1994, br.301-B, Serija A Delcourt protiv Belgije, 17. 01.1970 godine, serija A, br.11
Ryabykh protiv Rusije, 24.07.2003 godine, “Reports of Judgments and Decisions 2003-IX Hornsby protiv Grčke, “Reports of Judgments and Decisions”, 1997
Konig protiv Savezne Republike Njemačke, 28. juna 1978., Serija A, br. 27
Vilho Eskelinen i drugi protiv Finske (Veliko vijeće), br. 63235/00, ECHR 2007-IV, 19.04.2007.
Ivka Ljubičić protiv Hrvatske od 2007 godine Skočajić i Bijelić protiv Srbije od 18.09.2007 godine
Bucholz protiv Savezne Republike Njemačke od 06.05.1981, Serija A, br.42 Milassi protiv Italije od 25.06.1987, Serija A, br.119
Hokkanen protiv Finske od 23 septembra 1994, Serija A, br.299-A Olson protiv Švedske od 27.11.1992, Serija A, st.72;
Jeremović proitv Srbije od 17.07.2007, st.81, 85 i 135 Matter protiv Slovačke od 05.07.1999
Obermayer protiv Austrije, od 28.06.1990, stav.72 Jablonska protiv Poljske od 09.03.2004, stav.43 Horvat protiv Hrvatske, stav.57, 2001
Šoć protiv Hrvatske, 2003
Karra protiv Grčke, 02.06.2006, st.20;
Ciricosta and Viola protiv Italije, 04.12.2002, st.29
Eckle protiv Njemačke od 15.07.1982, Serija A, br.51 Surmelli protiv Njemačke (GC) od 08.06.2006, stav.131 Bagetta protiv Italije, 1987
Bunčić protiv Slovenije, 24.01.2008, stav.57
Konig protiv Savezne Republike Njemačke od 28.06.1978, st….103 i 108
Odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine
AP.-129/02 od 30.06.2004,
AP-1404/05 od 09.05.2006,.
AP-303/16 od 16.03.2016,
AP-4101/15 od 10.05.2017
AP-1356/17 od 06.11.2018
Rad objavljen u Zborniku radova „Pravo na pravično suđenje u razumnom roku u građanskim stvarima“ – Treća godišnja konferencija Pravosudnog foruma za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo 2020. godine
PRAVO NA PRAVIČNO SUĐENjE U GRAĐANSKIM POSTUPCIMA SA POSEBNIM OSVRTOM NA SUĐENjE U RAZUMNOM ROKU
Kratak sadržaj:
U radu se razmatra porijeklo, istorijski razvoj i pojam prava na pravično suđenje u
građanskim postupcima, vrste i faze postupaka na koje se može primjeniti čl.6 st.1 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (Konvencija), značenje upotrebljenih riječi, izraza i sintagmi sadržanih u čl.6 Konvecije uz objašnjenje pojmova “spor”, “građanska prava i obaveze”, “zakonom ustanovljen nezavisan i nepristrasan sud” sa posebnim osvrtom na pravo na pravično suđenje u razumnom roku i kriterijume ocjene razumnosti roka, kao i na uređenje zaštite prava na suđenje u razumnom roku u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini de lege lata – de lege ferenda.
Ključne riječi: pravo na pravično suđenje, spor, građanska prava i obaveze, nezavistan nespristrasan sud, suđenje, razuman rok, početak, završetak i kriterijumi ocjene, zaštita prava
Uvodna razmatranja
Svaki pravni sistem i njegovo normativno uređenje, kao i svaka pravna norma koja je u
njemu inkorporisana mora imati svoj konačan cilj i način realizacije toga cilja. O tome je prvi na naučnoj osnovi progovorio njemački pravnik Rudolph von Jhering u svom čuvenom djelu “Cilj u pravu” 1 koji naglašava da nije dovoljno samo da je neka norma donijeta, već da je i provedena u život. “ Nema pravde, ako se ona ne ostvaruje.” 2 Samo ostvarena pravda koristi društvu i pojedincu, zaključuje Jhering.
Zbog toga pravna nauka mora biti fokusirana na ostvarenje ciljeva koji su pravnom normom postavljeni, odnosno na kontinuirano posmatranje faktičkog odnosa između pozitivnog i “izvrsnog” (idealnog, prirodnog) prava. Percepcija cilja bitna je kako za pravo u cjelini, tako i za sve pojedine njegove dijelove. 3
Bez svake sumnje je da je zakonita i efikasna pravda u interesu svakog pojedinca, ali i društva u cjelini, zbog čega sudovi trebaju težiti da dodijele pravdu zasnovanu na pravilnom utvrđenju činjeničnog stanja i pravilnoj primjeni materijalnog prava – dakle, zakonitu pravdu, ali i da ovakva (zakonita) pravda bude ostvarena u što kraćem roku (efikasna pravda), što znači “… da subjekti koji traže pravo i ( i imaju pravo), pravdu (pravnu zaštitu) dobiju što prije.”4 Pružiti zakonitu i efikasnu pravdu na izloženi način podrazumjeva, da se utvrđivanje relevantnih činjenica i njihova subsumcija pod pravnu normu, te donošenje odluke o zahtjevanom pravu, kao i samo izvršenje takve odluke, sprovede u primjereno kratkom vremenskom periodu, tako da ne bude ugrožena pravna sigurnost onoga ko pravdu zahtjeva, a ni onoga prema kome se ona ima izvršiti. To bi , po
1 Jhering Rudolph., “Der Zwek im Recht”, Leipzig, 1884
2 Jhering Rudolph., “op.cit.str.353 - navedeno prema Radolović Aldo., “Zaštita prava na suđenje u razumnom roku”, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u Rijeci, (1991) , vol.29. br.1 , str.280 bilj.5, (2008)
3 Radbruch Gustav., “Die philosophie des Rechts”, Stuttgart, 1932. (1983) - navedeno prema Radolović Aldo., “Zaštita prava na suđenje u razumnom roku”, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u Rijeci, (1991) , vol.29. br.1 , str.280 bilj.6, (2008)
4 Radolović Aldo., “Zaštita prava na suđenje u razumnom roku”, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u
Rijeci, (1991) , vol.29.br.1 , str.282
našem mišljenju, bio cilj, odnosno svrha prava na pravično suđenje u razumnom roku, o čemu ćemo govoriti u predstojećim izlaganjima.
I. Porijeklo i istorijski razvoj prava na pravično suđenje
Pravo na pravično suđenje, čiji je konstitutivni element pravo na suđenje u razumnom
roku, u svojim temeljima, ima oslonac u filozofskom pojmu pravičnosti koji je postavio Aristotel u svojim djelima.5 Prema Aristotelu pravičnost je “pravda koja nadilazi pisani zakon.” Dok zakon, prema ovom grčkom filozofu, bitno obliježava njegova uopštenost, pravičnost pruža mogućnost da se razmotri specifičnost svake pojedine situacije.
U najranijoj mladosti rimskog prava, pravosudna djelatnost rimskih pretora je bila obilježena stvaranjem novih pravnih pravila u smislu pružanja zaštite pravnim odnosima koji nisu bili uređeni po Ius civile, a zasnivali su se na suprajuridičkim principima dobre vjere (bona fides) i pravičnosti (aequitas). Pravo i pravna pravila koja je ustanovljao
rimski pretor bila su utemeljena na načelu pravičnosti, zbog čega je “uobičajeno govoriti o pravu pretora, kao rimskoj pravičnosti.”6
Nakon ovih antičkih začetaka pojma pravičnosti, ovaj pojam se različito shvata u pravnim sistemima zasnovanim na recepciji rimskog prava i sistemima koji pripadaju anglosaksonskom pravnom krugu.
U pravnim sistemima zasnovanim na recepciji rimskog prava, pravičnost se razumije kao pojam subjektivne prirode koje nije pravno pravilo i kojem stoga nije mjesto u pozitivnom pravu. Prema navedenom konceptu, pravičnost je skup opštih principa i uputstava koja se vremenom ustaljuju i zbog svoje postojanosti bivaju prihvaćena od strane objektivnog prava s ciljem obezbjeđenja poštovanja zakona i njegove jednake primjene prema svima.
S druge strane, u anglosaksonskom pravu, pojam pravičnosti ima sasvim drugačije značenje i ulogu. Pravičnost (Equity) se ovdje shvata kao poseban sistem pravnih pravila. Pravičnost ili bolje rečeno “pravo pravičnosti” (Equity Law) čini jedan od tri temeljna stuba anglosaksonskog pravnog sistema uz opšte običajno pravo (Common Law) i zakonodavnu djelatnost parlamenta i kralja (Statute Law).7 Pravičnost (Equity) odnosno pravo pravičnosti (Equity Law) se zasniva na principima pravičnosti, savjesti i dobre vjere. Odluke koje su se zasnivale na primjeni prava pravičnosti (Equity Law) je u srednjem vijeku donosio Lord Kancelar (Lord Chancellor) odnosno Kancelarov sud (Chancelor Court of Chancery), pri čemu Lord kancelar odnosno Kancelarov sud nije bio vezan opštim običajnim pravom (Common Law) ili pak statutarnim pravom (Statute Law), niti su pravila opšteg običajnog i statutarnog prava za njih bila obavezujuća.8 Protekom vremena pravo
pravičnosti u anglosaksonskom pravnom sistemu počinje da konkuriše običajnom pravu, da bi se početka XX vijeka uzdiglo i uspostavilo svojevrstan primat nad njim.9 Ipak, pravičnost kao sastavni dio anglosaksonskog pravnog sistema nije samostalan pravni sistem koji može egzistirati bez običajnog prava.10 Običajno pravo je ipak najznačajniji temelj anglosaksonskog pravnog sistema.
Kada ova opšta razmatranja o pojmu pravičnosti dovedemo u vezu sa postupcima o utvrđivanju građanskih prava i obaveza odnosno pojmom pravičnog suđenja uočavamo da pravičnost mora da bude osnovno načelo i karakteristika svakog postupka. Tako dolazimo i do pojma pravičnog postupka ili pravičnog suđenja koji svoje začetke ima u Velikoj povelji sloboda (Magna Carta Libertatum) iz 1215 godine kojom se u englesko pravo uvodi sistem
5 Aristotel, “Nikomahova etika”, V poglavlje, Globus, Zagreb, 1988,
6 Grbić Sanja., “Pravo na pošteno suđenje”, Pravni fakultet sveučilišta u Rijeci, Rijeka, 2014, str.5i 6
7 Grbić S., op.cit. str.6
8 Ibid
9 Vidi Supreme Court od Judicature (Consolidition) Act iz 1925 godine – navedeno prema Grbić S., op.cit.str.7
10 Maitland F.W., “Origins of Equity”, Cambridge University Press, Cambridge, 1908. str.11-12 - navedeno prema Grbić S., op.cit.str.7
vladavine prava (rule of law) i uspostavlja princip potpune jednakosti pojedinca naspram države, odnosno, u širem smislu, princip jednakosti stranaka u postupku.
Pravo na pravičan postupak, shvaćeno u gore izloženom smislu, protekom vremena postaje u engleskom pravu i praksi engleskih sudova sastavni dio pojma vladavine prava i prava na pošteno (pravično) suđenje. Ovako shvaćeno “pravo na pravičnost postupka” u engleskom pravu i brojni primjeri iz sudske prakse engleskih sudova koji implementiraju ovaj princip, postaju inspiracija tvorcima Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda – (u daljem tekstu Konvencija), prilikom njene izrade, a i Evropskom sudu za ljudska prava u njegovoj judikatnoj aktivnosti do današnjih dana.
Vrlo važan značaj za afirmaciju i implementaciju osnovnih principa zaštite ljudskih prava i sloboda u svim pravnim sistemima, imala je Deklaracija o pravima čovjeka i građanina od 26.08.1789 godine (Francuska deklaracija) koja je u pojedinim svojim odredbama inkorporisala elemente prava na pravičan postupak .11
Anglosaksonsko shvatanje pravičnosti, Deklaracija o pravima čovjeka i građanina iz 1789 godine, Opšta deklaracija o ljudskim pravima koju je Skupština UN usvojila 1948 godine12 , kao i Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima13 dodatno su motivisali i nadahnuli tvorce Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i Evropski sud za ljudska prava u kreiranju pravila pravičnog suđenja uključujući tu i pravo na pravično suđenje u razumnom roku.14
Nakon donošenja navedenih međunarodnih pravnih akata koji su poslužili kao osnova za izradu Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, konvencija je potpisana u Rimu 04.11.1950 godine.15 Za predmet naših razmatranja o pravu na pravično suđenje u razumnom roku, najznačajniju odredbu Konvencije predstavlja odredba čl.6 st.1 kojom se uređuje “pravo na pravično suđenje.”
Navedena odredba glasi:
“Prilikom utvrđivanja građanskih prava i obaveza ili osnovanosti bilo kakve krivične optužbe protiv njega, svako ima pravo na pravičnu i javnu raspravu u razumnom roku pred nezavisnim i nepristrasnim, zakonom ustanovljenim sudom. Presuda se izriče javno, ali se novinari i javnost mogu isključiti s čitavog ili jednog dijela suđenja u interesu morala, javnog reda ili nacionalne bezbjednosti u demokratskom društvu, kada to nalažu interesi maloljetnika ili zaštita privatnog života strana u sporu ili kada to sud smatra izričito neophodnim zato što bi u posebnim okolnostima publicitet mogao nanijeti štetu interesima pravde.”
Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda zajedno sa njenim protokolima je inkorporisana u pravne sisteme Republike Srpske, Federacije Bosne i Hercegovine i Brčko Distrikta BiH dana 12.07.2002 godine, kada je ratifikovana.
11 Vidi čl.7,8 i 9 Deklaracije o prvima čovjeka i građanina od 26.08.1789 godine
12 “Svatko ima potpuno jednako pravo na pošteno i javno suđenje pred nezavisnim i nepristranim sudom koji će odlučiti o njegovim pravima i obvezama, i o osnovanosti svake kaznene optužbe protiv njega.” (član 10
Opšte deklaracije o pravima čovjeka)
13 “Svi moraju biti jednaki pred sudom i sudovima pravde. U slučaju podizanja optužnice za kazneno djelo protiv njega ili utvrđivanja njegovih prava i obveza građanske naravi, svatko ima pravo da zakonom ustanovljeni nadležni,nezavisni i nepristrani sud pošteno i javno ispita njegov slučaj. Sredstva informisanja i javnost se mogu isključiti iz cijele rasprave ili nekog njenog dijela zbog, u demokratskom društvu prijeko potrebnih interesa morala, javnog reda (ordre public) ili državne sigurnosti, kad to traže
interesi privatnog života stranaka, ili u opsegu koji je po mišljenju suda bezuvjetno potreban u posebnim
okolnostima u kojima bi javnost mogla štetiti interesima pravde. No svaka presuda donesena u kaznenom ili građanskom postupku mora se javno proglasiti, osim kad drukčije nalažu interesi maloljetnih osoba, ili se postupak odnosi na bračne sporove ili skrbništvo nad djetetom.”
14 Grbić S., op.cit.str.8
15 Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (ETS No. 5, CETS No. 005), Rome, 4 November 1950, Treaty Series No. 71/1953: Cmd. 8969
Neposredno prije toga Bosna i Hercegovina je postala članica Savjeta Evrope koju obavezuje ratifikovani međunarodni ugovor o implementaciji Konvencije.
Ratifikacijom od 12.07.2002 godine, Konvencija je, kao međunarodni dokument, postala sastavni dio pravnog poretka Republike Srpske, Federacije Bosne i Hercegovine i Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, pri čemu svi pravni akti koja donose odgovarajuća tijela u BiH i njenim entitetima i Brčko Distriktu BiH ne smiju biti u suprotnosi sa Konvencijom.
Osim toga, Konvencija je direktno primjenljiva na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine kao zemlje članice Savjeta Evrope, a njene odredbe su samoizvršive tako da se učesnici postupaka pred domaćim sudovima mogu na Konvenciju direktno pozivati.
Prava iz Konvencija su zaštićena odgovarajućim pravnim postupcima. Prema Konvenciji, Evropski sud za ljudska prava je nadnacionalni sud i nadležan je da donosi konačne i obavezujuće odluke.
U nacionalnim okvirima Ustavni sud Bosne i Hercegovine je nadležan da donosi konačne i obavezujuće odluke u pogledu primjene Konvencije. Zaključno, Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda je kao međunarodni pravni akt “de facto iznad ustava država – članica.”16
II. Pojam prava na pravično suđenje
Pravo na pravično suđenje (pravo na pošteno ili fer suđenje) je jedno od
najznačajnih procesualnih prava svakog subjekta prava bilo da je riječ o fizičkim ili pravnim licima. U cijeloj Bosni i Hercegovini, u pravnim sistemima Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine ono je proklamovano i zagarantovano kako na ustavnom tako i na zakonskom nivou. Prema čl.II st.2 Ustava BiH, “prava i slobode predviđeni u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i u njenim protokolima se direktno primjenjuju u Bosni i Hercegovini. Ovi akti imaju prioritet nad svim ostalim zakonima.” Iz navedene odredbe Ustava Bosne i Hercegovine proističe da se i pravo na pravično suđenje iz čl.6 st.1 Konvencije direktno primjenjuje u Bosni i Hercegovini. S obzirom da se ustavno uređenje Republike Srpske kao ravnopravnog ustavnog entiteta u Bosni i Hrecegovini zasniva na garantovanju i zaštiti ljudskih sloboda i prava u skladu sa međunarodnim standardima17, u ovom entitetu je ustavom obezbjeđena vladavina prava i ravnopravnost građana. Građani Republike Srpske su ravnopravni u slobodama, pravima i dužnostima, jednaki pred zakonom i uživaju istu pravnu zaštitu bez obzira na rasu, pol, jezik, nacionalnu pripadnost, vjeroispovest, socijalno porijeklo, rođenje, obrazovanje, imovno stanje, političko i drugo uvjerenje, društveni položaj ili drugo lično svojstvo.18
U slučaju različitosti u odredbama o pravima i slobodama između Ustava Republike Srpske i Ustava Bosne i Hercegovine, primjenjuju se one odredbe koje su za pojedinca povoljnije.19
U dosadašnjoj praksi Evropskog suda i pravnoj nauci20 postoji saglasnost da pojedine sadržajne aspekte složenog prava na pravično suđenje u smislu čl.6 st.1
16 Više o tome vidi kod: Vehabovć Faris., “Odnos Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda”, Asocijacija Alumni Centra za interdisciplinarne postdiplomske studije (ACIPS), Sarajevo, 2006, str.63 i 64
17 Vidi čl.5 Ustava Republike Srpske (Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 21/92 – prečišćeni tekst, 28/94, 8/96, 13/96, 15/96, 16/96, 21/96, 21/02, 26/02, 30/02, 31/02, 69/02, 31/03, 98/03, 115/05, 117/05)
18 Vidi čl.10 Ustava Republike Srpske(Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 21/92 – prečišćeni tekst, 28/94, 8/96, 13/96, 15/96, 16/96, 21/96, 21/02, 26/02, 30/02, 31/02, 69/02, 31/03, 98/03, 115/05, 117/05)
19 Vidi t.1 Amandmana L VII na Ustav Republike Srpske
20 Van Dijk, P., Van Hoof, F., Van Rijn, A., Zwaak, L., 2006, “Theory and Practice of the European Convention on Human Rights”, Antwerpen, Intersentia, 2007., str. 513.-623.; Jacobs & White, “The European Convention on Human
Rights”, Oxford, Oxford Univesity Press, 2006., str. 158. – 191.; Harris, D. J., O’Boyle M., Warbrick, C., “Law of the
European Convention on Human Rights”, London, Dublin, Edinburgh, Butterworths, 1995., str. 163. – 248 –
Konvencije čine: pravo na pristup sudu (access to court); pravo na pravnu pomoć (legal aid and advice); pravo na procesnu ravnopravnost (equality of arms, “jednakost oružja”); pravo na javno i kontradiktorno suđenje (public hearing); pravo na saslušanje (fair hearing); pravo na dokaz (right to proof); pravo na javnu objavu presuda (public pronouncement of judgments); pravo na sud ustanovljen zakonom (tribunal established by law); pravo na nezavisnost i nepristranost u suđenju (impartiality and independence); pravo na suđenje u razumnom roku (reasonable time); pravo na djeltvorno izvršenje presuda (effective enforcement); zabrana arbitrarnog postupanja (arbitrariness) i pravo na pravnu sigurnost (legal certainty).
U smislu predmeta ovoga rada nas posebno interesuje onaj sadržajni element prava na pravično suđenje koji se saglasno izvornom tekstu čl.6 st.1 Konvencije naziva “pravo na pravičnu i javnu raspravu u razumnom roku pred nezavisnim i nepristrasnim, zakonom ustanovljenim sudom”. Za ovaj aspekt prava na pravično suđenje u literaturi se odomaćio skraćeni naziv “pravo na suđenje u razumnom roku”, koji je zbog svoje jednostavnosti, sadržajnosti i razumljivosti prihvatljiv, zbog čega ćemo ga i koristiti u daljim izlaganjima.
Pravo na suđenje u razumnom roku implementirano je u domaćem parničnom procesnom zakonodavstvu kroz značajan broj zakonskih odredaba koje imaju za cilj da se postupak utvrđivanja građanskih prava i obaveza odvija brzo, efikasno, kako bi ostvarenje pravozaštnih zahtjeva bilo omogućeno u što kraćem roku. U tom smislu je, na primjer, odredba Zakona o parničnom postupku koja obavezuje sud da “postupak sprovode bez odugovlačenja i sa što manje troškova i da onemogući svaku zloupotrebu prava koja strankama pripadaju u postupku”21; odredba da se će se “prvostepeni postupak, po pravilu, sastojati od dva ročišta – jednog pripremnog ročišta i jednog ročišta za glavnu raspravu”22; odredbe o rokovima za radnje suda i stranaka kao što su na primjer rok od 30 dana za dostavljanje tužbe na odgovor23, rok od trideset dana za dostavljanje odgovora na tužbu24, rok od 30 dana za održavanja pripremnog ročišta25; krajnje vrijeme, odnosno faza postupka kada je stranka dužna da iznese činjenice i predloži dokaza za utvrđivanje tih činjenica26; rok za održavanje sjednice vijeća drugostepenog suda27, rok za donošenje odluke o žalbi.28
Iako je pravo na pravično suđenje obezbjeđeno i procesnim zakonima u materiji odlučivanja o građanskim pravima i obavezama, u Bosni i Hercegovini, kao i u drugim zemljama bivše zajedničke države, pokazalo se, da su povrede prava na pravično sudjenje i to posebno u domenu koji se odnosi na suđenje u razumnom roku, čest razlog apelacija pred Ustavnim sudom i pokretanja sporova pred Evropskim sudom za ljudska prava, što dodatno obavezuje, da se pojam prava na pravično suđenje, kao i njegov apsekt na dodjeljivanje pravde u razumnom roku, razmotri sa svih strana.
navedeno prema Uzelac A., Uzelac Alan., “Pravo na pošteno suđenje: Opšti i građanskopravni aspekti čl.6 Europske konvencije o zaštiti ljudskih prava i temeljnih sloboda”, Centar za mirovne studije (CMS), Zagreb, 2011, str.90
21 Vidi čl.10 Zakona o parničnom postupku (Službeni glasnik Republike Srpske br.58/03, 85/03, 74/05, 63/07, 49/09 i 61/15 – ZPP RS) i Službene novine FBiH br.53/03, 7305,19/06 i 98/15 –ZPP FBiH)
22 Vidi čl.11 ZPP RS i ZPP FBiH
23 Vidi čl.69 ZPP RS/FBiH
24 Vidi čl.70 st.1 ZPP RS/FBiH 25 Vidi čl.75 st.4 ZPP RS/FBiH 26 Vidi čl.77 ZPP RS/FBiH
27 Vidi čl.217 st.3 ZPP RS/FBiH
28 Vidi čl.217 st.4 ZPP RS/FBiH
Počnimo prvo od razjašnjenja nekih opštih pitanja koja se tiču faza postupka na koje se primjenjuje čl.6 Konvencije, kao i pitanja koja se odnose na značenja upotrebljenih riječi i izraza u čl.6 st.1 Konvencije, kao što su , na primjer, “utvrđivanje”, “građanska prava i obaveze”, “spor”, “pravična i javna rasprava”, “razuman rok”, “nezavistan, nepristrasan i zakonom ustanovljen sud”.
1. Vrste i faze postupaka na koje se može primjeniti čl.6 st.1 Konvencije
S obzirom da nije odlučna vrsta postupka u kojem se odlučuje, nego sadržaj o kojem se odlučuje, sa aspekta prava na pravično suđenje se može preispitivati suđenje u svim vrstama postupaka, bez obzira na to da li se radi o krivičnom, diciplinskom, parničnom, vanparničnom, izvršnom ili upravnom postupku, pa čak i o postupku pred drugim organima koja imaju određena javna ovlaštenja.29 Drugim riječima, bitno je da se sadržaj o kojem se odlučuje u tim postupcima odnosi na “utvrđivanje građanskih prava i obaveza”, što podrazumjeva ne samo sporne imovinske, nego i statusne, radne ili privredne stvari, pa čak i odlučivanje o pravima javno-pravne prirode, što potvrđuju i odluke Evropskog suda u kojima ovaj sud zauzima shvatanje da pod lupu čl.6 st.1 Konvencije u smislu zaštite prava na pravično suđenje spada i “…odlučivanje o davanju ili oduzimanju licence za vođenje klinike, otvaranju benzinske crpke ili točenju alkohola, odlučivanje o pojedinim pravima iz područja socijalne skrbi i osiguranja, o postupcima izdavanja građevinskih dozvola, o eksproprijacijama (izvlaštenjima) i o prostornom planiranju, te o postupcima u vezi s odštetom u upravnom postupku itd.”30
U sporove na koje se primjenjuje čl.6 Konvencije, od 2007 godine, kada je Evropski sud presudio u slučaju Eskelin Vilho i drugi protiv Finske31, spadaju i sporovi državnih službenika koje ovi vode protiv države.32
Nasuprot gore navedenom, u sporove koji se ne smatraju sporovima o građanskim pravima i obavezama i koji, saglasno tome, ne ulaze u domen prispitivanja sa aspekta čl.6 st.1 Konvencije, spadaju sporovi u kojima se odlučuje o poreskim obavezama, biračkom pravu, protjerivanju iz zemlje ili o pravu na državljanstvo.33
Ovdje je bitno naglasiti, da cilj sudske žaštite koji pruža čl.6 st. 1 Konvencije nije provjera pravilnosti donesene odluke kao rezultata provedenog postupka, već obezbjeđivanja pravičnog postupanja u takvom postupku.
Imajući prednje u vidu, Evropski sud će, kao očigledno neosnovane, po pravilu, odbiti sve one zahtjeve stranaka kojima ove žele dovesti u pitanje utvrđeno činjenično stanje i pravna shvatanja u postupcima nacionalnih sudova koje osporavaju u postupku pred Evropskim sudom. Ovo iz razloga, što svrha preispitivanja pravičnog suđenja pred nacionalnim sudovima sa aspekta čl.6 st.1 Konvencije nije u tome da Evropski sud služi kao četvrti stepen suđenja u kojem bi se preispitivale odluke nacionalnih sudova, već da
29 “Član 6., stav 1. obuhvata sve postupke čiji je ishod odlučujući za privatna prava i obveze bez obzira na prirodu propisa koji uređuje kako se neki predmet rješava (građansko, trgovačko,
upravno pravo itd.) ili tijela u čijoj je nadležnosti taj predmet (redovni sud, upravno organ, itd.).” - Vidi presudu Evropskog suda od 28. juna 1978., Serija A, br. 27 u predmetu Konig protiv Savezne Republike Njemačke
30 Više o tome vidi kod Uzelac Alan., “Pravo na pošteno suđenje: Opšti i građanskopravni aspekti čl.6
Europske konvencije o zaštiti ljudskih prava i temeljnih sloboda”, Centar za mirovne studije (CMS), Zagreb, 2011, str.91, kao i bilješke br.8,9,10 i 11 na istoj stranici
31 Vilho Eskelinen i drugi protiv Finske (Veliko vijeće), br. 63235/00, ECHR 2007-IV, 19. aprila 2007
32 Uzelac A., op.cit.str.91; Vidi i bilješke br.16 i 17 na istoj stranici gdje isti autor citira odgovarajuće sudske odluke
33 Uzelac A., op.cit.str.91, Vidi i bilješke br.12,13,14 i 15 na istoj stranici gdje isti autor citira
odgovarajuće sudske odluke
obezbjeđuje pravično suđenje, uzimajući prilikom preispitivanja pravičnosti takvog suđenja u obzir i pravila nacionalnog prava.
Naravno, u slučaju kada Evropski sud ipak ustanovi očiglednu arbitranost u primjeni nacionalnog prava od strane nacionalnih sudova odnosno drugih nadležnih organa , on će, u takvom postupanju nacionalnih sudbenih tijela, po pravilu, pronaći i povredu prava na pravično suđenje iz čl.6 st.1 Konvencije.34 I u slučajevima kada Evropski sud utvrdi povredu nekog od elemenata prava na pravično suđenje, svojom odlukom neće mjenjati odluku nacionalnog suda, već će se, po pravilu ograničiti na utvrđenje povrede prava na pravično suđenje i dosuditi podnosiocu zahtjeva primjerenu naknadu, prepuštajući tuženoj državi da sama obezbjedi pravično suđenje i pravilnu primjenu prava, kako u konkretnom, tako i u svim budućim sličnim slučajevima.35
Prava iz čl. 6. st.1 Konvencije se ne primjenjuju samo na sudske postupke, već i na duge zakonom propisane postupke koji prethode sudskom postupku ili slijede nakon njega. Početak sudskog postupka se po pravilu vezuje za podnošenje tužbe.36 Prije podnošenja tužbe, stranke često preduzimaju određene radnje radi rješenja spora, ali i učestvuju u zakonom propisanim postupcima vansudske prirode. U takve postupke, na primjer, spada postupak koji društvo za osiguranje vodi po zahtjevu oštećenoga za vansudsko rješenje spora kada odlučuje o osnovanosti zahtjeva i visini naknade koju će ponuditi oštećenom, ili postupak koji vodi nadležna agencija za mirno rješavanje radnih sporova i slično.
Preispitivanje postojanja povrede prava na pravično suđenje u smislu čl.6 st.1 Konvencije proteže se i na sve faze postupka uključujući tu i postupak po redovnim i vanrednim pravnim lijekovima , stim da se, saglasno dosadašnjoj praksi Evropskog suda37, u takvim slučajevima mora voditi računa “…o cjelokupnom postupku koji je vođen u skladu sa domaćim pravnim sustavom, funkcioniranju zakona i praksi žalbenih tijela, kao i ovlaštenjima i načinu na koji su interesi stranaka predstavljeni i zaštićeni.”38
I postupak pred Ustavnim sudovima se preispituje s aspekta prava na pravično suđenje iz čl.6 st.1 Konvencije u slučajevima kada rezultat toga postupka neposredno i direktno odlučuje o građanskom pravu i obavezi, kao i u slučaju kada je postupak pred ustavnim sudom toliko drugo trajao da se ima smatrati da je povrijeđeno pravo na pravično suđenje u razumnom roku.
Preispitivanje postojanja povrede prava na pravično suđenje u smislu čl.6 st.1 Konvencije obuhvata i izvršni postupak. U načelu je nedopustivo da obavezujuća sudska odluka koja je postala pravosnažna ne bude izvršena, jer je država, čiji nacionalni sud je donio presudu, dužna da obezbjedi vladavinu prava. 39 Osim toga, finansijski problemi tužene države, po shvatanju Evropskog suda izraženom u jednoj od njegovih odluka, ne mogu biti opravdanje za neizvršavanje pravosnažne i izvršne sudske odluke, kada se izvršenje sprovodi protiv države koja je spor, u kojem je donesena presuda koja predstavlja izvršni naslov, izgubila.40
34 Više o tome vidi na primjeru iz prakse hrvatskih sudova kod Uzelac Alan., op.cit.str.121 i 122 .
35 Uzelac A., op.cit. str.92
36 Grbić S., op.cit. str.13
37 Ispitaj presudu Evropskog suda, serija A, br.11 od 17. 01.1970 godine u predmetu Delcourt protiv Belgije kao i presudu istoga suda od 24.07.2003 godine donesene u predmetu Ryabykh protiv Rusije “Reports of
Judgments and Decisions 2003-IX – navedeno prema Grbić S., op.cit str.13
38 Ibid
39 Vidi presudu od 19.03.1997 u predmetu Hornsby protiv Grčke, “Reports of Judgments and Decisions”, 1997- II - navedeno prema Grbić S., op.cit str.14
40 Vidi presudu od 07.05.2002 u predmetu Burdov protiv Rusije, “Reports of Judgments and Decisions”, 1997- II -
navedeno prema Grbić S., op.cit str.14
Nešto drugačija situacija je u slučaju ako se radi o izvršenju presude iz građanske stvari donesene prema nekom drugom subjektu prava, dakle gdje izvršenik nije država. U takvoj situaciji se od izvršenika očekuje preduzimanje radnji koje vode izvršenju presude. Propuštanje izvršenika (dužnika) da postupi po izvršnoj presudi neće predstavljati povredu prava iz čl.6 st.1 Konvencije, iako je je država koja je zbog toga tužena pred Evropskim sudom u obavezi da svojim mehanizmima obezbjedi provođenje načela vladavine prava i postupanje po izvršnoj preudi.41
Član 6 st.1 Konvencije koji se odnosi na pravo na pravično suđenje primjenjuje se i na postupke koji se vode po tzv. komunitarnom pravu, tj. pravu Evropske unije.42
Konačno , prema praksi Evropskog suda izraženoj u određenom broju odluka postoji povreda prava na pravično suđenje u situaciji kada se država ili njena zakonodavna vlast miješa u konačni ishod postupka. Takav slučaj će postojati kada parlament neke države donese zakon kojim propisuje da se određeni zahtjevi ne mogu rješavati sudskim putem, a to rezultira obustavom svih postupaka koji su pokrenuti povodom takvih zahtjeva.43
Osim toga, predstavljaće povredu prava iz čl.6 st.1 Konvencija kada država donošenjem zakona ograničava posljedice koje nastaju donošenjem presude, kao što je bio slučaj kada je grčki parlament donio zakon kojim je oduzeo nadležnost tijelu koje je bilo prvobitno nadležno za odlučivanje o naknadi štete prema ugovoru između podnosioca i Vlade i proglasio ništavom naknadu koja je kasnije dosuđena u sudskom postupku.44
2. Značenje upotrebljenih riječi i izraza u čl.6 st.1 Konvencije
2.1. Pojam “spora” o građanskim pravima i obavezama
Sintagmu “utvrđivanje građanskih prava i obaveza” upotrebljenu u izvornom tekstu čl.6 st.1 Konvencije, prije svega, treba posmatrati sa aspekta spora koji postoji između stranaka koje učestvuju u postupku, jer sama riječ “utvrđivanje” upućuje na odlučivanje ili bolje rečeno suđenje o nekom spornom odnosu koji se tiče nečijih “građanskih prava i obaveza”. Riječ je o sporu shvaćenom u pravom, materijalnom, a ne formalnom smislu, koji je istinski i ozbiljan, kada , dakle, među stranama u sporu stvarno postoje ozbiljna razmimoilaženja, kako u pogledu postojanja prava, tako i u pogledu obima samog prava, načina vršenja prava, načina njegovog ostvarenja, kao i u pogledu određenih pravnih i činjeničnih pitanja, stim da sudbeno razriješenje spora, odnosno njegov rezultat, mora biti odlučujući za građanska prava i obaveze stranaka.
Nasuprot prednjem, neće se raditi o sporu kada o postojanju prava, obimu njegove zaštite, načinu njegovog ostvarenja, određenim činjeničnim ili pravnim pitanjima nema nikakvih dilema, kao i kada odluka suda nema odlučujućeg uticaja na prava podnosioca predstavke, već su posljedice koje proizvodi udaljene odnosno neznatne, a veza između navedene odluke i njegovog prava ili obaveze slaba. Član 6 st.1 Konvencije neće se
41 U vezi sa ovakvim situacijama vidi presudu br.32346/96 od 19.09.1999 godine u predmetu Glasser protiv Velike Britanije - navedeno prema Grbić S., op.cit str.14
42 Vidi odluku u predmetu br.347/87, 1989, ECR 3283 - Orkem protiv Evropske komisije - navedeno prema Grbić S., op.cit str.14
43 Grbić S., op.cit str.15
44 Vidi presudu br.301-B, Serija A od 09.12.1994 u predmetu Stan Greek Rafineries i Stratis Andreadis protiv Grčke – navedeno prema Grbić S., op.cit. str.15
primjeniti u slučajevima “pukog administriranja” kada ni o činjeničnim niti pravnim pitanjima nema nikakve dileme.
2.2. Pojam “građanskih prava i obaveza”
Polazeći od toga da je relevantan sadržaj o kome se odlučuje, a ne sama vrsta postupka u kojem se odlučuje, za primjenu čl.6 st.1 Konvencije je bitno da se u nekom postupku, bio on krivični, prekršajni, parnični, izvršni ili upravni, odlučuje o “građanskim pravima i obavezama”. Zbog toga je za razumjevanje prava na pravično suđenje nužno da objasnimo pojam “građanskih prava i obaveza”.
Pojam “građanska prava i obaveze” iz čl.6 st.1 Konvencije, jednako kao i pojam “imovina” iz čl.1 Protokola 1 uz Konvenciju, “ima autonomno značenje u odnosu na nacionalno pravo, mada nacionalno pravo takođe može imati značajnu ulogu u definisanju koncepta “građanskih prava i obaveza”…”. U svojoj praksi , Evropski sud “…nije dao neku apstraktnu definiciju…”, pojma “građanskih prava i obaveza”, “… već je prepustio da njihovo značenje bude određeno od slučaja do slučaja, uz poštovanje osnovnog principa “da rezultat postupka ima odlučujući uticaj na privatna prava i obaveze.”45
Autonomno tumačenje pojma “građanska prava i obaveze” sadržano u čl.6 st.1 Konvencije proističe iz shvatanja Evropskog suda za ljudska prava da je Konvencija o zaštiti ljudskih prava i sloboda “živi organizam” (living instrument) koji se mora prilagođavati socijalnim promjenama.
To znači da Konvenciju teba tumačiti u “svjetlu sadašnjih uslova, a zadatak je suda da spita da li je potrebno, u svjetlu izmjenjenih stavova u društvu, u vezi sa pravnom zaštitom koju pojedinac treba imati u odnosima sa državom, proširiti djelokrug člana 6 stav 1 kako bi se njome obuhvatili i sporovi između građana i javne vlasti u pogledu zakonitosti, po domačem pravu, odluka koje donose poreske vlasti.”46 Slijedeći prethodno shvatanje o Konvenciji kao “živom organizmu”, Evropski sud je postupke koji su po domaćem pravu kasifikovani u javno pravo tretirao u okviru čl.6 st.1 Konvencije pod uslovom da je “…konačni ishod odlučujući po priznata prava i obaveze u pitanjima kao što je prodaja zemljišta, davanje dozvola u vezi sa profesionalnom praksom ili dozvola za služenje alkoholnih pića i sl.”47
Pod “građanskim pravima i obavezama” u smislu odredbe čl.6 st.1 Konvencije, a u prvobitnoj interpretaciji sudske prakse Evropskog suda, prvenstveno su se smatrala prava i obaveze privatnog (građanskog) prava, dakle prava i obaveze koje izviru iz imovinskih, privrednih, statusnih, porodičnih i radnopravnih odnosa.
Međutim, vremenom se u praksi Evropskog suda napušta tumačenje pojma “građanskih prava i obaeveza” kroz razliku privatnog i javnog prava postavljenu u evropskim nacionalnim pravnim sistemima. Pošlo se od teze da Evropski sud može izmjeniti svoj pristup u odnosnu na apstraktne definicije građanskih prava i obaveza ili uspostaviti nove kategorije izvan podjele na javno i privatno pravo. Ovakvo shvatanje je poslužilo kao oslonac za donošenje odluke u predmetu Benthem protiv Holandije.
45 Carić Slavoljub., “Pravo na suđenje u razumnom roku”, JP Službeni glasnik, Beograd, 2008, str.78; Vidi i presudu no.10426/83 od 21.10.1987, Serija A, No.125-A, par.35, predmet Pudas protiv Švedske
46 Ćurković Strahinja., “Pravo na pravično suđenje u razumnom roku u građanskim stvarima”, Zbornik XIV savjetovanja iz oblasti građanskog prava , Jahorina, 2019, str.458
47 Ibid
Tako se u pravnoj teoriji došlo do jedne opšte, ali prihvatljive definicije “građanskih prava i obaveza” koja glasi:
“Sva prava koja pojedinac ima prema nacionalnom pravu i koja ulaze u područje opštih sloboda pojedinaca, bez obzira jesu li to profesionalne ili druge pravno dopuštene aktivnosti, moraju se smatrati građanskim pravima.”48
Međutim i pored toga, Evropski sud do danas nije dao bilo kakvu opštu definiciju građanskih prava i obaveza, već o tome, da li se radi o sporu o “građanskim pravima i obavezama” prosuđuje od slučaja do slučaja uzimajući u obzir sve okolnosti konkretnog predmeta.
Imajući u vidu prethodna izlaganja, možemo izvesti zaključak da je za primjenu čl.6 st.1 Konvencije nužno da budu ispunjeni slijedeći uslovi:
- da se radi o “građanskim pravima i obavezama” i da se o njima odlučije u postupku u kojem oko sadržaja građanskih prava i obaveza postoji ozbiljan i izvoran spor, stim da za postojanje spora mora postojati osnov u nacionalnom pravu;49
- da odluka u sporu mora imati direktan uticaj na određivanje i sadržaj “građanskog prava i obaveze”50;
- da je za primjenu čl.6 st.1 Konvencije u smislu postojanja “građanskog prava i obaveze”, bitna “vrsta samog prava ”, a ne njegovo određivanje u nacionalnom zakonodavstvu”51;
- da prava i obaveze privatnih lica (fizičkih ili pravnih) u njihovim međusobnim ugovornim, vanugovornim, porodičnim, statusnim, radnim ili privrednim odnosima, uvijek predstavljaju “građanska prava i obaveze” u smislu čl.6 st.1 Kovnencije;52
- da u vlasničkim odnosima, postupcima eksprorijacije, planiranja i dobijanja građevinske dozvole i drugih odobrenja u vezi sa nepokretnostima, takođe dolazi u obzir primjena čl.6 st.1 Konvencije, jer isti proizvode direktne posljedice na građansko pravo vlasništva, a time i imovinu nekog lica ;53
- da i sami postupci čiji ishod može uticati na uživanje imovine i njeno korištenje, takođe mogu biti preispitivani sa aspekta čl.6 st.1 Konvencije; 54
- da su razna pitanja u vezi sa privatnim vlasništvom kao što su povlačenje dobara iz opticaja, bankrot, pravo upravljanja imovinom, pitanja u vezi povlačenja dionica, patenti, kao i postupci povodom novčanih gubitaka do kojih dolazi zbog nesavjesnog obavljanja profesije, takođe predmet ocjene po čl.6 st. Konvencije; 55
- da pod lupu čl.6 st.1 Konvencije potpadaju i sporovi koji se tiču učešća u privrednim poslovima, tako da tu spadaju i sporovi o oduzimanje dozvole za točenje
48 Vidi, Harris, D. J., O´Boyle, M., Warbrick, C., “Law of the European Convention on Human Rights”, London, Butterworths, 1995., str.184-185
49 Grbić S., op.cit str.16
50 Grbić S., op.cit.str.17
51 Grbić S., op.cit.str.18 , Vidi i bilj. br.47 na istoj stranici
52 Grbić S., op.cit. str.20-21
53 Ibid
54 Ibid
55 Ibid
pića, dozvole za vođenje medicinske klinike, dozvole za vođenje privatnih škola, kao i sporovi o pravu na obavljanje raznih privatnih djelatnosti;
- da pod pojam “građansko pravo” Evropski sud svrstava i pravo na nakandu štete nastalih zbog protivpranog postupanja države.56 Tako je , na primjer, Evropski sud bio na stanovištu, da zahtjev za naknadu štete lica zaraženog AIDS zbog nemara države, takođe spada pod čl.6 st.1 Konvencije57;
- da je član 6 st.1 Konvencije primjenljiv i na postupke koji se odnose na pravo na zajednički život roditelja i djece i druge sporove iz porodičnog prava kao što su starateljstvo nad djecom, usvojenje, udomljenje i pravo na pristup roditelja djeci;58
- da se prava iz čl.6 st.1 Konvencije primjenjuju i na postupke protiv javne uprave do kojih dolazi zbog sporova u vezi sa ugovrima, zbog šteta nastalih u upravnom postupku i slično59;
- da zahtjev za naknadu štete zbog odluke o odbijanju poreske olašice takođe potpada pod ocjenu povrede prava na pravično suđenje iz čl.6 st.1 Konvencije, jer je odluka uticala na podnsiteljevo pravo svojine;
- da pod čl.6 st.1 Konvencije spadaju i postupci koji se odnose na prava iz socijalnog, zdravstvenog i penzijskog osiguranja, kao i na pravo na visoko obrazovanje.60
Nasuprot izloženim slučajevima, pod pojam “građanska prava i obaveze” ne spadaju:
- opšta pitanja oporezivanja i carinjenja, kao i procjene vezane uz oporezivanje;
- pitanja iseljavanja i državljanstva;
- sporovi zaposlenih javnih službenika kog kojih obim poslova obuhvata izvršenje suverenih ovlaštenja države (na primjer služba u vojsci ili policiji);
- predmeti koji se odnose na izvještavanje o sudskim postupcima (na primjer, sporovi novinara zbog isključenja javnosti na suđenju);
- pravo na obavljanje javnih službi (na primjer sporovi koji se odnose na izbor, zapošljavanje i penzionisanje sudija);
- pravo na liječenje o državnom trošku (sporovi u vezi socijalnmog osiguranje i socijalne pomoći);
- sporovi povodom sposobnosti za vršenje vojne službe, sporovi povodom prava na obrazovanje o državnom trošku, sporovi povodom odbijanja izdavanja pasoša , sporovi povodom prijave patenata i slično.
56 Grbić S., op.cit. str.21
57 Vidi presudu br.234-C , Serija A, od 23.03.1991 u premetu X protiv Francuske – navedeno prema Grbić S., op.cit. str.21, bilj.74
58 Grbić S., op.cit. str.22
59 Ibidem
60 Vidi predmet Arac protiv Turske, presuda od 23.09.2008, br.9907/02 – navedeno prema Grbić S., op.cit. str.25
2.3. Pojmovi “nezavistan, nepristrasan i zakonom ustanovljen sud”
Ova sintagma nameće potrebu da se, prije njenog razmatranja u svjetlu prava na pravično suđenje, prvo razmotri i odredi pojam suda kao organa koji vodi postupak i donosi odluku o građanskim pravima i obavezama. U dosadašnjoj praksi tumačenja Konvencije u pojmu “sud” sadržanom u čl.6 st.1 Konvencije naglasak je stavljen na konkretna svojstva, a ne na apstraktni status toga organa.61
U originalnom tekstu Konvencije na engleskom jeziku ovo tijelo se naziva “tribunal”62, što u prevodu na naš jezik znači “sud”. Međutim, po mišljenju nekih naših pravnih pisaca, izraz tribunal odnosno sud “…ne implicira nužno potrebu da osobe i tijela koja vode postupak i formalno pripadaju državnoj sudbenoj vlasti (“sud” u formalnom smislu)63, ali se traži da on u konkretnom slučaju ima svojstva nezavisnosti i nepristranosti, te da njegovo ustrojstvo i rad budu propisani unaprijed pdređenim pravilima (“sud” u materijalnom smislu).64
“U skladu sa praksom Evropskog suda, korištenje izraza “sud”/”tribunal” može se garantovati samo za tijelo koje zadovoljava slijedeće zahtjeve – nezavisnost od izvršne vlasti i od stranaka u postupku, trajnost dužnosti, te prava u postupku – od kojih se nekoliko nalazi i u tekstu čl.6 st.1.”65
Definiciju pojma “sud” sadržanog u čl.6 st.1 Konvencije dao je Evropski sud u predmetu Belilos protiv Švajcarske, a ona glasi:
“…pojam “sud” određen je njegovom sudskom funkcijom što znači da on odlučuje o predmetu u okviru svoje nadleđnosti, na temelju vladavine prava, a nakon sprovedenog postupka koji mora biti regulisan odgovarajućim propisima… Pojam suda mora ispunjavati i slijedeće zahtjeve – nezavisnot, posebno od egzekutive; nespristrasnost, određeno vremensko trajanje mandata njegovih zaposlenih; postojanje procesnih garancija – od kojih se nekoliko nalazi u tesktu čl.6. st.1.” 66
2.3.1 Zakonom ustanovljen sud
Smisao sintagme “zakonom ustanovljen sud” koja se koristi u čl.6 st.1 Konvencije upućuje na zaključak da organizacija sudstva mora biti regulisana zakonom tako da ne
61 Uzelac A., op.cit str.95
62 lat.tribunal – uzdignuti podijum na otvorenom prostoru ili u bazilici na kojem je zasjedao pravosudni magistrat (pretor ili neki drugi nadležni magistrat) sa svojim sekretarima, pomoćnicima i savjetom (consilium). Pretor je sjedio u sredini na prednjem dijelu tribunala. Vremenom je riječ tribunal umjesto
prostora počela da označava sud – citirano prema Romac Ante., “Rječnik rimskog prava”, Informator, Zagreb,
1983, str.354, odrednica “tribunal”
63 Okolnost što su neki članovi sudskog tijela bili državni službenici nije sama po sebi dovodila u pitanj nezavisnost i nepristrasnost njihovog odlučivanja. V. Ettl i dr. protiv Austrije, op. cit. (bilj. br. 10.); Sramek protiv Austrije, Serija A, br. 84, 22. listopada 1984 – navedeno prema Uzelac A., op.cit.str.95 bilj.39
64 U predmetu Belilos protiv Švicarske, Serija A, br. 132, u presudi od 29. travnja 1988 godine data je
definicija “suda” u materijalnom smislu kao organa koji obavlja sudsku funkciju sprovodeći propisani postupak u kojem se na osnovu pravnih pravila odlučuje o predmetima u njegovoj nadležnosti - navedeno prema Uzelac A., op.cit.str.95 bilj.40
65 Vidi presudu od 23.06.1981, Serija A, br.43 donesenu u predmetu Le Compte, Van Leuven i De Mayere
protiv Belgije – navedeno prema Grbić S., op.cit. str.29 bilj.130 i Maričić D., “Konvencija za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda”, Informator, Zagreb, br.5423-5424, 2006, str.21
66 Presuda od 29.04.1988, Serija A, br.132 u predmetu Belilos protiv Švajcarske
zavisi o diskrecije izvršnih vlasti. Prema tome, osnovne odredne koje se odnose na osnivanje, sastav i nadležnost sudova moraju biti propisane zakonom. Niti jedno pravo o kojem se vodi postupak na redovnom sudu ne može se isključiti iz ove odredbe, pa i ako postoji pravni osnov za posebni sud.
Ipak, svaka pojedinost sudske organizacije ne mora biti uređena zakonom , već se može zakonom prepustiti izvršnoj vlasti putem delegacije nadležnosti, uz uslov da se propišu odgovarajuće garancije kako bi se spriječila proizvoljnost u postupanju
Pojam “ sud ustanovljen zakonom” podrazumjeva i to da je određeni sud zaista osnovan i organizovan u skladu sa zakonom kojim se uređuje njegova nadležnost.
Potupanje koje je suprotno zakonskim odredbama o organizaciji sudova ima za posljedicu povredu zahtjeva iz čl.6 st.1 Konvencije da sud mora biti ustanovljen zakonom.
2.3.2. Nezavisan i nepristrasan sud
Značenje pojmova nezavistan i nepristrasan sud u smislu čl.6 st. 1 Konvencije nije uvijek jednostavno odrediti jer su njihova značenja toliko povezana, da u zavisnosti od konkretnog slučaja, nerijetko zalaze jedno u drugo. Zato je teško povući jasnu granicu između navedenih pojmova.
Ipak, valja naglasiti da se pojam “nezavisnost” pretežno neodnosi na karakter odnosno prirodu organa odnosno tijela koje u kokretnom slučaju odlučuje (sudi), nego na lična iskustva i shvatanja lica koja taj sud predstavljaju. Koliko su pojmovi nezavisnosti i nepristarsnost povezani dovoljno govori činjenica, da do povrede nepristrasnosti, po pravilu, dolazi u situaciji ako sud nije nezavistan od izvršne vlasti, pa i ako je izvršna vlast jedna od stranaka u sporu. Sudija koji je povezan sa jednom od stranaka u sporu nije nezavistan, ali istovremeno i po pravilu, neći biti ni nepristrasan. Pitanje nezavisnost samog suda za kojeg se smatra da je nezavistan se i ne postavlja. Međutim pitanje nezavisnosti se itekako postavlja , kada o pravima i obavezama odlučuju drugi organi (na primjer disciplinske komisije, disciplinski sudovi, sudovi časti, upravni organi koji u kognicionim upravnim postupcima donose odluke o privatnim pravima i obavezama stranaka itd.).
Odlučujući u predmetu Campbell i Fell protiv Ujedinjenog Kraljevstva, Evropski sud je utvdio da prilikom ocjene nezavisnosti suda ispituje način na koji se biraju sudije, trajanje njihovog mandata, postojanje zaštite od vanjskih pritisaka i spoljašnju predstavu nezavisnosti kokretnog tijela koje odlučuje.67
Da bi se ispunio zahtjav nezavisnosti suda potrebno je da su pojedine sudije odnosno članovi tijela koje odlučuje kvalifikovani za rješavanje konkretnog pitanja i da nema subjektivnih razloga za sumnju u njihov lični integritet.
“Kada su pojedinci kvalificirani za rješavanje pojedinog pitanja i kada nema subjektivnih razloga za sumnju u njihov osobni integritet, važno je sačuvati izgled objektivne nezavisnosti i nepristranosti.”68
Sudija ne smije biti u vezi sa strankama o čijim pravima i obavezama odlučuje .
I sam izbor sudije na određeni mandat predstavlja načelo nezavisnoti. Izvršna ili zakonodavna vlast ne smiju se miješati u rad odnosno djelovanje sudova.
67 Vidi presudu Evropskog suda za ljudska prava od 28. juna 1984, Serija A, br. 80 donesenu u predmetu Campbell i Fell protiv Ujedinjenog Kraljevstva
68 Vidi presudu Evropskog suda za ljudska prava od 23. juna 1989, Serija A, br. 155 donesenu u predmetu Langborger protiv Švedske,
Pozitivan odgovor na pitanje da li tijelo koje odlučuje, stvara vanjsku predstavu o svojoj nezavisnosti, zahtjeva odvojenost sudske od izvršne vlasti u okviru ustavnog uređenja države.
Odvojenost sudske vlasti od izvršne je bitna za njenu nezavisnost, pri čemu je potrebno da su i sami organi koji provode sudsku vlast nezavisni. Ovdje je od posebnog značaja pozicija sudije. Ako vlast može smijeniti sudiju, institucionalna nezavisnost suda će biti povrijeđena. Na spoljni utisak nezavisnoti suda utiče i činjenica da li su sudije pod uticajem nesudskih tijela, posebno u slučajevima kada nesudska tijela imaju nadzor nad platama sudija ili kada se sudijama ili sudu od strane vlasti izdaju uputstva o određenom postupanju.69
Nezavisnost podrazumjeva da je svaki sudija slobodan od vanjskih uticaja (uticaj vlasti, nesudskih tijela, nadzornih organa i slično) i unutrašnjih uticaja (na primjer, pritisaka kolega, predsjednika suda, predsjednika odjeljenja). Izostanak potrebne zaštite koja bi
obezbjedila sudijsku nezavisnost unutar samog sudstva i naročito u odnosu na nadređene sudije može objektivno opravdati sumnje stranaka u nezavisnost i nepristrasnost.70
Nepristrasnost u širem smislu podrazumjeva nepostojanje kod onoga koji odlučuje bilo kakvih predrasuda u vezi sa odlukom koju donosi.
Kada sudi u određenoj stvari , on svoje mišljenje zasniva isključivo na onome što je izneseno na suđenju pri čemu ne smije biti pod uticajem spoljnjih informacija, shvatanja javnosti ili bilo kakvog pritiska.
Prema sudskoj praksi Evropskog suda za zaključak o nepristrasnosti suda potrebno je postojanje subjektivnog i objektivnog kriterijuma :
“Postojanje nepristrasnosti u smislu člana 6., stava 1. Konvencije mora biti utvrđeno u skladu sa subjektivnim kriterijumom prema kojem treba voditi računa o ličnom uvjerenju i ponašanju sudije, a to je ima li sudija ikakvu ličnu predrasudu, tj. je li pristrasan u određenom predmetu, te takođe i u skladu s objektivnim kriterijumom, i to provjeravanjem daje li sud sam po sebi, između ostalog i svojim sastavom, dovoljno garancije da se može isključiti svaka legitimna sumnja u pogledu njegove nepristrasnosti.”71
Iz citirane, ali i drugih odluka Evropskog suda proističe da se postojanje nepristrasnost ocjenjuje na osnovu subjektivnog i objektivnog testa. Kod subjektivnog testa vodi se računa o ličnim uvjerenjima i ponašanju konkretnog sudije, odnosno, da li on ima neku predrasudu ili sklonost prema određenom slučaju. Prema shvatanju Evropskog suda lična nepristrasnost sudije se pretpostavlja dok se ne dokaže suprotno.
Kod objekivnog testa vodi se računa da li sam sud ili sastav suda pružaju dovoljno garancije jamstva za isključenje svake legitimne sumnje u odnosu na nepristrasnost.72
69 Više o tome vidi kod Grbić S., op.cit. str.32-39
70 Dimec Ksenija., “Djelotvorna sudska zaštita – građanskopravni aspekt”, Pravosudna akademija, Zagreb, 2017, str.29; Vidjeti i presudu Parlov-Tkalčić protiv Hrvatske, poglavlje 86-95 nakoju se autor poziva
71 Vidi presudu Evropskog suda za ljudska prava od 24. 02 1993, Serija A, br. 255 u predmetu A. Fey protiv Austrije
72 Dimec K., op.cit.str.30; Vidi predmete Golubović protiv Hrvatske (Zahtjev br.43947/10 i Mežanić protiv
Hrvatske (Zahtjev br.71615/01)
III Pravo na pravično suđenje u razumnom roku Uvodna razmatranja
Od najranije mladosti ljudskog društva i pravne istorije do danas, u svim oblastima života, brzo i blagovremeno postupanje u bilo kakvom poslu, pa time i u djeljenju pravde je bilo visoko cijenjeno. Zbog toga je s pravom rimski pisac Publije Sirac izrekao poznatu i danas posebno aktuelnu misao da “dvostruko daje ko brzo daje”, odnosno da je “brza pomoć dvostruka pomoć”.73 Ovu vanvremensku misao možemo primjeniti i u kontekstu prava na pravično suđenje u razumnom roku tako što ćemo reći da je potpuna pravda samo ona koja je brzo podarena.
Kao potpisnik Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda
(Konvencija), Bosna i Hercegovina je preuzela obavezu da vlastiti pravni sistem organizuje na način da njenim građanima budu obezbjeđena prava koja su njome zagarantovana. S obzirom da je cijeli sistem procesnih prava iz čl. 6 st.1 Konvencije inspirisan idejom djelotvorne pravde, realizacija navedene ideje je moguća samo pod uslovom da zaštita garantovanih prava bude blagovremena, dakle pružena u jednom razumnom vremenskom periodu, razumnom roku, kako ne bi bili dovedeni u pitanje efikasnost i kredibilitet pravosuđa. Zbog toga je pravo na dodjelu pravde u razumnom roku jedno od najznačajnijih prava u sistemu prava na pravično suđenje uređenog u čl.6 st.1 Konvencije. Prekoračenje razumnog roka prilikom suđenja, bez svake sumnje, dovodi do kršenja prava na pravično suđenje zagarantovanog svakom pojedincu.
Zahtjev za pravdu u razumnom roku je danas naročito aktuelan u Bosni i Hercegovini, ali i u zemljma koje su nastale na tlu bivše SFRJ, nakon njene disolucije. Opravdanje za ovakvu tvrdnju nalazimo u povećanom broju apelacija fizičkih i pravnih lica podnesenih Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine čiji zahtjevi su, naročito u posljednje vrijeme, prvenstveno usmjereni na traženje zaštite prava na pravično suđenje zbog neopravdane dužine trajanja sudskih postupaka i to kako onih kognicionih, tako i onih u kojima se već prava priznata pravosnažnim sudskim odluka trebaju ostvariti prinudnim putem.74
Predugo trajanje sudskih postupaka privlači pažnju javnosti, a sudovi su gotovo permanetno na udaru javne kritike zbog neažurnosti. Sudovi na ove prigovore ne daju dovoljno argumentovane odgovore, već neažurnost i pretjerano trajanje postupaka uglavnom pravdaju tvrdnjama da su opterećeni enormnim brojem predmeta koje sa postojećim materijalnim i ljudskim resursima ne mogu blagovremeno rješavati.
U početku svoga sudovanja u Bosni i Hercegovini, Ustavni sud BiH je prilikom rješavanja apelacija koje su ukazivale na kršenje prava na pravično suđenje u razumnom roku donekle uvažavao argumente redovnih sudova jer je imao u vidu okolnost da se radi o poslijeratnom periodu u kojem se odvija izuteno težan proces ponovnog uspostavljanja normalnog funkcionisanja državnog i pravnog sistema i vladavine prava.75
Međutim, slijedeći praksu Evropskog suda za ljudska prava76, Ustavni sud BiH, više ne prihvata pravdanja redovnih sudova neažurnošću, preopterećenošću, nedostatkom sredstava i u svojim odlukama novijeg datuma zaključuje da je prekomjerno trajanje postupaka
73 lat.bis dat qui cito dat – dvostruko (dvaputa, duplo) daje ko brzo daje; brza pomoć je dvostruka pomoć
74 Bajić Nikolina., “Ustavni sud BiH i obustava odluka o povredi prava na suđenje u razumnom roku”, CJP- Fondacija Centar za javno pravo, str.3
75 Vidi odluku Ustavnog suda BiH br. U 14/99 od 29.09.2000 – navedeno prema Bajić N., op.cit.str.3, bilj.12
76 Vidi Odluku Zimmermann i Steiner protiv Đvajcarske, Serija A, br.66 od 13.07.1983; Guincho protiv Portugala, Serija A, br.1, od 10.07.1984;
postao sistemski problem “…koji je doveo do hroničnih zaostataka u radu, pa svaki novi predmet postaje stari dok dođe na red za rješavanje, što stvara pozitivnu obavezu javne vlasti da taj problem adekvatno rješi.”77 Opterećenost sudova koja traje duži vremenski period kontinuirano nije opravdanje za prekomjerno trajanje sudskih postupaka, niti kakva vanredna okolnost sa kojom se treba suočiti.
U navedenoj odluci Ustavni sud BiH konstatuje da u odnosu na sudjenje u razumnom roku u pravu BiH nedostaje djelotvoran pravni lijek koji bi se upotrijebio prije podnošenja apelacije.
Smatramo da je ova konstatcija suda tačna, ali i da se problem zaštite prava na suđenje u razumnom roku ne može ostvariti samo propisivanjem nekog pravnog lijeka, već da se zaštita prava na pravično suđenje u rzumnom roku trebala obezbjediti putem donošenja posebnog zakona kojim bi sveobuhvatno bilo pravo na pravično suđenje u razumnog roku bilo uređeno na sveobuhvatan način donošenjem posebnog zakona kojim bi bila uređena sva sporna pitanja vezana za postojanje i ostvarenje pomenutog prava.
1. Razuman rok i pojam prava na suđenje u razumnom roku
Razumni rok, u kojem pravni subjekt, prilikom utvrđivanja građanskih prava i obaveza, ima pravo na pravičnu i javnu raspravu pred nezavisnim i nepristarsnim, zakonom ustanovljenim sudom veoma je teško objasniti i odrediti nekim opštim pravilom koje bi bilo primjenljivo na sve buduće slučajeve.
Prihvatajući da u literaturi ne postoji jednoobrazna definicija prava na suđenje u razumnom roku koja bi bila primjenljiva na sve slučajeve, neki autori pravilno primjećuju da se putem definisanja pojma razumnog roka ne može objasniti niti odrediti pojam prava na pravično suđenje u razumnom roku, kako to inače čine neki pravni pisci,78 s obzirom da je domen primjene navedenog prava neuporedivo širi i obuhvata ne samo građanske i krivične sudske postupke, nego i čitav niz drugih postupaka kao što su administrativni, disciplinski, prekršajni, pa čak i postupak pred ustavnim sudom.79
Osim toga, zagovornici definisanja prava na pravično suđenje u razumnom roku putem pojma razumnog roka, gube iz vida da su razumni rok i prava na suđenje u razumnom roku dva potpuno različita pravna pojma koja nemaju mnogo sličnosti.
Naime, razumni rok, kao i svaki drugi rok nije ništa drugo do određeni maksimalni protek vremena ili maksimalni odsječak u vremenu za čije se prekoračenje vezuje konkretna posljedica – kršenje prava na pravično suđenje u smislu čl.6 st.1 Konvencije. Ne radi se o nekom optimalnom ili idelanom roku koji u zavisnosti od okolnosti konkretnog slučaja može biti i kraći od razumnog.80 Riječ je o roku u kojem se, putem suđenja, konkretna pravna neizvjesnost treba pretvoriti u pravnu izvjesnost, dakle o maksimalnom roku čije granice, a posebno njegov završetak, nije unaprijed određen, već zavise od okolnosti konkretnog slučaja i postavljenih preciznih kriterijuma, stim da prekoračenje toga (razumnog) roka redovno vodi kršenju ljudskih prava u smislu čl.6 st.1 Konvencije.
Drugim riječima, razuman rok je pravni standard otvorenog tipa pomoću kojeg se razumnost trajanja postupaka cijeni u svakom pojedinom slučaju na osnovu unapred predviđenih kriterijuma i to: složenosti predmeta, ponašanja podnosioca zahtjeva, postupanja nadležnih organa, vrijednosti zaštićenog dobra odnosno značenja toga dobra za
77 Vidi odluku Ustavnog suda BiH br. AP-303/16 od 16.11.2016 godine, § 30 – navedeno prema Bajić N., op.cit.str.3-4, bilj.13
78 Milutinović Ljubica., “Suđenje u razumnom roku: Mere u cilju sprečavanja povreda na pravično suđenje” u rubrici “Pravosuđe i sudski postupci”, Paragraf br.2007/255 od 22.04.2007, elektronsko izdanje, Katarina Manojlović-Andrić, Ljubica Milutinović, Snežana Andrejević, Vanja Rodić, Majda Kršikapa, Milan Bajić., “Kriterijumi za ocenu povrede prava na suđenje u razumnom roku”, Savet Evrope, Beograd, 2018, str.9
79 Carić S., op.cit. str.2
80 Uzelac A., op.cit.str.96
podnosioca zahtjeva i potrebe za hitnim postupanjem, kao i broja procesnih stadijuma kroz koje je konkretan predmet prošao.81
Nasuprot, razumnom roku, koji nije pravo nego jedna objektivna činjenica izdignuta na nivo pravnog standarda ili direktive koja služi sudu prilikom ocjene da li je u konkretnom slučaju došlo do povrede prva na pravično suđenje u razumnom roku u smislu čl.6 st. Konvencije, pravo na pravično suđenje u razumnom roku nije činjenica, nego Konvencijom priznato pravo pojedinca, iz čega slijedi da se očigledno ne radi o istim pojmovima koji se kao takvi ne mogu izjednačavati, na način kako se to čini u dijelu pravne teorije.82
Jedno je ipak sigurno: da je pravni standard “razuman rok” sadržan u pojmu prava na pravično suđenje i da predstavlja jedan od ključnih uslova njegovog postojanja (“conditio sine qua non”), što uostalom i proističe iz značenja upotrebljenih riječi i izraza sadržanih u
čl.6 st.1 Konvencije. Kako je pravo na pravično suđenje u razumnom roku, “…pravo na brzu (efikasnu), ali istovremeno i “pravičnu” pravdu”, to bi značilo da “…ako se svi ovi pojedinačni ciljevi ne bi “posložili” (“pravo na sud”, “pravo na pristup sudu”, “pravo na nezavistan i fair postupak”, primj.autora), pravo na suđenje u razumnom roku zapravo (izdvojeno gledano) ne bi imalo svog smisla.”83
2. Suđenje u razumnom roku i trajanje postupka
Prilikom ocjene da li je povrijeđeno pravo na suđenje u razumnom roku Evropski sud posmatra ne samo cjelokupno trajanje postupaka u kontinuitetu, nego i pojedine faze postupka, na način da li je u nekoj od tih faza dolazilo do dugotrajnih neaktivnosti koje nije prozurokovao podnosilac predstavke.84 Naime, u svojoj praksi, Evropski sud nije vremenski odredio rokove za trajanje pojedinih postupaka, što uostalom i nije bilo moguće ako se ima u vidu ogroman broj predmeta o kojima je taj sud već odlučivao. To, međutim, ne znači da se iz dosadašanje prakse suda ne mogu izvesti određeni zaključci upravo kada je u pitanju trajanje postupaka. Tako se u jednom istraživanju iznosi da se iz dosadašnje prakse Evropskog suda može izvesti zaključak da je pomenuti sud, čak i u slučajevima kada se radilo o složenim predmetima, po pravilu, utvrđivao povredu prava na pravično suđenje u razumnom roku ako je postupak trajao: a) u krivičnim predmetima – duže od 5 godina; b). u građanskim predmetima - duže od 8 godina. U predmetima koji su zahtjevali hitno postupanje, Evropski sud je, po pravilu, utvrđivao povredu prava na pravično suđenje u razumnom roku i kada je postupak trajao 2 godine! Posmatrano po pojedinim stepenima odlučivanja (suđenje u I stepenu, suđenje u II stepenu, suđenje po vanrednim pravnim lijekovima), uočava se da je Evropski sud identifikovao okvirne granice dužine trajanja takvih faza postupka, odnosno da je povredu prava utvrđivao, ako su te faze postupka trajale duže od 2 odnosno tri godine. 85
U ukupno trajanje postupaka u kontinuumu, koje se uzima u obzir prilikom prosuđivanja da li je povrijeđeno pravo na suđenje u razumnom roku, uzima se i vrijeme koje je proteklo
81 Ibid
82 Milutinović Ljubica., “Suđenje u razumnom roku: Mere u cilju sprečavanja povreda na pravično suđenje” u rubrici “Pravosuđe i sudski postupci”, Paragraf br.2007/255 od 22.04.2007, elektronsko izdanje; Katarina
Manojlović-Andrić, Ljubica Milutinović, Snežana Andrejević, Vanja Rodić, Majda Kršikapa, Milan Bajić., “Kriterijumi za ocenu povrede prava na suđenje u razumnom roku”, Savet Evrope, Beograd, 2018, str.9
83 Radolović A., op.cit.str.282
84 Uzelac A., op.cit.str.96-97
85 Calvez F., “Length of court proceedings in member states od the Council of Europe based oon the case law of European Court of Human Rights”, Strasbourg, Concil of Europe, 2007, str.6 – navedeno prema Uzelac A.,
op.cit.str.97
prije pokretanja sudskog postupka i to u slučajevima “…ako je prije podnošenja tužbe potrebno iscrpiti neka druga sredstva (npr.provesti postupak kod upravnih ili profesionalnih tijela).”86 Osim vremena samog suđenja, u obzir se uzima i vrijeme trajanja postupka kod viših instanci (na primjer, Vrhovni sud, Ustavni sud), pod uslovom da postupci pred takvim najvišim instancama mogu uticati na ishod postupka87, kao i vrijeme koje je potrebno za izvršenje sudske odluke,88 jer po shvatanju Evropskog suda “…treba uzeti da i izvršenje sudskih odluka čini za svrhe iz čl.6 integralni dio suđenja.”89 Ovo shvatanje je kasnije prošireno i na slučajeve izvršenja sudskih odluka o nespornim potraživanjima, kao što su, na primjer, neosporeni platni nalozi, ali i na određene vansudske akte koji su po svojoj snazi izjednačeni sa izvršnom sudskom odlukom, kao što je, na primjer slučaj sa notarskom izvršnom ispravom. 90
3. Suđenje u razumnom roku i ograničenja u sprovođenju pravde
U postupcima koji su se vodili protiv njih zbog povrede prava na suđenje u razumnom roku, države članice Savjeta Evrope su prekomjerno trajanje postupaka u svom nacinonalnom pravosuđu pravdali nedostatkom sredstava, preopterećenošću sudova, enormnim brojem predmeta i slično. Međutim Evropski sud nije uvažio navedene razloge izražavajući stav da su upravo države članice odgovorne za djelotvornu organizaciju svojim pravosudnih sistema na način da onim koji traže pravdu bude obezbjeđeno poštovanje njihovih prava. Povreda prava na suđenje u razumnom roku je definitivno i danas najčešća povreda u odnosu na ostala prava zagarantovana čl.6 Konvencije, jer prema statističkim podacima spovedenih u jednom istraživanju upravo na navedenu povredu prava na pravično suđenje “…otpada više od polovice donesenih presuda.”91
4. Relevantni vremenski period
Prva etapa u ocjeni da li je neki postupak predugo trajao jeste određivanje relevantnog vremenskog perioda (razdoblja) u kojem se konkretni postupak odvijao što samo po sebi podrazumijeva, kako određivanje početka (terminus ex quo, dies ex quo), tako i određivanje završetka (okončanja) toga vremenskog perioda (terminus ad quem, dies ad quem).
U načelu, a u vezi sa utvrđivanjem građanskih prava i obaveza u građanskim stvarima, kao početak razdoblja se uzima trenutak kada je konkretan građanski postupak pokrenut92 (na primjer, trenutak podnošenja tužbe nadležnom sudu), stim da ako je prije sudskog postupka bilo nužno preduzeti neku drugu pravnu radnju ( na primjer podnijeti upravnu tužbu, podnijeti zahtjev kod upravnog organa), početak relevantnog roka se pomjera na trenutak preduzimanja takve radnje.93 Naime, u slučaju Konig protiv Njemačke čiji je predmet bio
86 Vidi presudu u predmetu Kiurchian protiv Bugarske br.44626/98 od 24.03.2005 - navedeno prema Uzelac A., op.cit.str.97
87 Vidi presude Aquaviva protiv Francuske, Serija A, br.333-A od 22.11.1995; Ruiz-Mateos protiv Španije, Serija A, br.262 od 23.06.1993 - navedeno prema Uzelac A., op.cit.str.97
88 Hornsby protiv Grčke, Reports of Judgements and Decisions 1997 – II , 19.03.1997- navedeno prema Uzelac A., op.cit.str.97
89 Ibid, t.40
90 Vidi presudu Immobiliare Saffi protiv Italije (Veliko vijeće), br.22744/93, ECHR 1999-V; Estima Jorge protiv Portugala, Reports of Judgements and Decisions 1998 – II , 21.04.1998- navedeno prema Uzelac A.,
op.cit.str.97
91 Jacobs & White, The European Convention on Human Rights, Oxford, Oxford Univesity Press, 2006., str.188
92 Vidi presude Scopelliti protiv Italije, 23.11.1993, Serija A, br.278; Mutti protiv Italije, 23.03.1993, Serija A, br.281-C; Katte Klitsche de la grande protiv Italije, 27.10.1994, Serija A, br.293-B
93 Vidi presudu Konig protiv Njemačke, 2.06.1987, Serija A, br.27 čiji je predmet bio oduzimanje dozvole za
bavljenje ljekarskom praksom, podnosiocu predstavke je bilo Statutom zabranjeno traženje sudske zaštite sve
oduzimanje dozvole za bavljenje ljekarskom praksom, podnosiocu predstavke je bilo Statutom zabranjeno traženje sudske zaštite sve do završetka prethodnih postupaka koji su se vodili pred upravnim organima. U svojoj odluci Evropski sud je zauzeo stav da je u smislu ocjene suđenja u razumnom roku, početak relevantnog perioda odlučivanja bio datum kada je podnosilac predstavke podnio prigovor zbog oduzimanja dozvole za bavljenje ljekarskom praksom, a ne kasniji datum kada mu je dozvoljeno da podnese zahtjev sudu.94 Pregovori i medijacija o spornom odnosu ne spadaju u takve prethodne postupke ili radnje i to iz razloga što se radnje pregovaranja odnosno postupci medijacije, po pravilu, ne završavaju obavezujućom odlukom.95
Prema tome, “u građanskim postupcima, “Razumni rok” iz čl.6, normalno počinje teći u trenutku kada je pokrenut postupak pred sudom, međutim, u određenim situaciajma, to vrijeme, eventualno može početi teći i ranije.”96
U prilog ovoga shvatanja o početku toka razumnog roka je stav Evropskog suda zauzet u presudi Golder protiv Ujedinjenog Kraljevstva “…da razumni rok, u određenim slučajevima može započeti i prije pisanog postupka.”97
Za završetak relevantnog roka u građanskim stvraima, uzima se trenutak kada je postupak okončan pred najvišom sudskom instancom, tj. kada je odluka postala pravosnažna. Međutim, u vezi sa završetkom relevantnog vremenskog perioda važno je napomenuti i to, da se prilkom ocjene trenutka završetka perioda mora voditi računa i o tome kada je odluka izašla iz suda, bez obzira na to kada je podnesena žalba ili kada je bilo vijećanje.98 Na ovaj način, pri ocjenu razumnosti roka odnosno trajanja postupka, uzeto je u obzir i vrijeme koje potrebno za izradu sudske odluke kojom nastupa pravosnažnost. U suštini posmatrano, završetak roka se vezuje za “…momenat okončanja neizvesnosti za pravi
položaj podnosioca predstavke.”99
U relevantno razdoblje u smislu računanja razumnog roka ulazi i dužina trajanja izvršnog postupka i to u onim slučajevima kada se spor definitivno rješava u toj drugoj fazi koja se odvija nakon donošenja pravosnažne sudske odluke.
Da bi se ovo bolje razumjelo navodimo slučaj Silva Pontes protiv Portugala, kada je Evropski sud iznio shvatanje “da izvršni postupak nije imao za cilj samo izvršenje obaveze plaćanja određene svote novca, već je takođe služio i da se utvrde važni elementi samog duga…. Iz toga slijedi da bi spor u vezi sa pravom na odštetu podnosioca predstavke bio razriješen tek donošenjem konačne odluke u izvršnom postupku.”100
do svršetka prethodnik postupaka koji su sevodili pred upravnim organima. U svojoj odluci Evropski sud je zauzeo stav da je u smislu ocjene suđenja u razumnom roku, početak relevantnog perioda odlučivanja bio datum kada je podnosilac predstavke podnio prigovor zbog oduzimanja dozvole za bavljenje ljekarskom praksom, a ne kasnji datum kada mu je dozvoljeno da podnese zahtjev sudu.
94 Grbić S., op.cit.str.63
95 O tome više vidi kod Jakšić A., Evropska konvencija o ljudskim pravima (komentar), Pravni fakultet Beograd, 2006, str.211; Van Dijk, P., Van Hoof, F., Van Rijn, A., Zwaak, L., op.cit.str.603; Carić S., op.cit.str.76; Grbiđ S., op.cit.str.63; Vidi i presudu Litgow protiv Ujedinjenog Kraljevstva, 08.07.1986, Serija A, br.102
96 Dutertre G., van der Velde J., “Key extracts form selection of judgements od European Court of Human Rights and decisions and reports od European Commission of Human Rights”, Brusseles, Council of Europe, 1999, str.84-85;
Vidi i odluku Erkner i Hofauer protiv Austrije, 23.04.1987, Srejia A, br.117
97 Golder protiv Ujedinjenog Kraljevstva , 21.02.1975, Serija A., br.18; Bock protiv Savezne Republike Njemačke, 29.03.1989, Serija A, br.150
98 Ridi protiv Italije, no.11911/95 , 11.05.1990, str.14 i 17 - navedeno prema Carić S., op.cit. str.76
99 Van Dijk, P., Van Hoof, F., Van Rijn, A., Zwaak, L., op.cit.str.603; Carić S., op.cit.str.76
100 Silva Pontes protiv Portugala , no.14940/89 , 23.03.1994, Serija A, br.286-A, str.14, st.33- 36 – navedeno prema Carić S., op.cit. str.76
I postupak po reviziji101, kao i postupak pred ustavnim sudom102 računa se u relevantno razdoblje za ocjenu da li je suđenje bilo u razumnom roku.
Odlučivanje suda u vezi sa procesnim pitanjima, kao što je na primjer odlučivanje Vrhovnog suda o dozvoljenosti revizije, ne tretira se kao odlučivanje o građanskim pravima i obavezama, slijedom čega se vrijeme koje je potrebno za donošenje takve odluke ne uzima u obzir prilikom računanja roka.103
Konačno i postupak pred nekim od međunarodnih tijela takođe se uzima u obzir prilikom procjene ukupne dužine postupka pred domaćim organom.104
5. Kriterijumi za ocjenu razumnog roka
U toku prethodnih izlaganja smo naveli da je razuman rok pravni standard otvorenog tipa pomoću kojeg se u svakom pojedinom slučaju i na osnovu unapred predviđenih kriterijuma cijeni da li se trajanje konkretnog postupka može smatrati razumnim, te u vezi sa tim, da li je u datom slučaju povrijeđeno pravo podnosioca predstavke na pravično suđenje u razumnom roku. Ti kriterijumi su:
- složenost predmeta,
- ponašanja podnosioca zahtjeva,
- ponašanje nadležnih organa vlasti,
- značaj predmeta spora za podnosioca predstavke
5.1. Složenost predmeta
Složenosti nekog predmeta procenuje se sa više različitih aspekata. Prije svega se ocjenjuje složenost u procesnom i materijalnom (meritornom) smislu. Naime, sa aspekta trajanja suđenja u razumnom roku, nije zanemarljiva činjenica da je u jednom određenom vremenskom periodu, u jednoj građanskoj stvari, predmet razmatralo više sudova ili samo jedan sud. Nema isto značenje sa aspekta ocjene suđenja u razumom roku, ako je, na primjer, postupak u određenoj stvari trajao 7 godina pred jednom sudskom instancom ili pred tri instance.105
Trajanje postupka po žalbi pred Upravnim sudom koji podrazumjeva samo jednu instancu, pri čemu nisu preduzete mjere za rješavanje problema preopterećenosti suda, po ocjeni Evropskog suda je bili predugo i van razumnog roka.106
Postupak koji je u I i II stepenu po žalbi, od 2 godine i sedam mjeseci u predmetu H protiv
Ujedinjenog Kraljevstva koji se odnosi pravo na viđanje roditelja i djece, ocjenjen je kao postupak koji traje van razumnog roka jer su lokalne vlasti kasnile sa dostavljanjem dokaza 8 mjeseci.107
101 Debelić protiv Hrvatske , no.2448/03 od 26.05.2005, st.19- 23 i Škare protiv Hrvatske, no.17267/03 od 16.06.2006, str.22 i 23 - navedeno prema Carić S., op.cit. str.76
102 Diaz Aparacio protiv Španije, no. 49468/99 od 11.10.2001, stav.21 - navedeno prema Carić S., op.cit. str.77
103 Kunić protiv Hrvatske, no.22344/02 , 11.01.2007, stav.54- navedeno prema Carić S., op.cit. str.77
104 Koua Poirrez protiv Francuske. no.40892/98 , 30.09.2003 U ovom slučaju Evropski sud za ljudska prava je zauzeo stav o razumnosti roka povodom trajanja postupka koji je vođen pred Evropskim sudom pravde, koji
postupak je trajao 18 mjeseci. Ustanovljena je povreda iz čl.14 u vezi sa čl.1 Protokola1 Konvencije.
105 Gomien D., Harris D., Zwak I., “Law and practice of the European Convention on Human
Rights and the European Social Charter”, Germany, Council of Europe Publishing, 1996., str.166
106 Vidi presudu u predmetu Zimmermann i Steiner protiv Švajcarske od 13.07.1983, Serija A, br.66 – navedeno prema Grbić S., op.cit.str. 67
107 Vidi presudu u predmetu H protiv Ujedinjenog Kraljevstva od 08.07.1987, Serija A, br.120-B – navedeno
prema Grbić S., op.cit.str.67
Složenost predmeta valja cijeniti i sa aspekta broja stranaka u postupku, sa aspekta združivanja predmeta uz predmet o kojem se odlučuje108, mogućnosti dostavljanja pismena strankama i obezbjeđivanja prisustva svjedoka na ročištima, sa aspekta potrebe za izvođenjem dokaza jednim ili više kompleksnih vještačenja, sa aspekta obimnosti ukupnog dokaznog materijala, koji stranke i vještaci trebaju pregledati i u pogledu istih se izjašnjavati, sa aspekta postojanja inostranog elementa (na primjer, pozivanje svjedoka koji žive u inostranstvu i obezjeđenje izvođenje drugih dokaza diplomatskim putem109, sa aspekta smrti jedne ili više stranaka u postupku što pokreće pitanje nasljednika u parnici110, sa aspekta vremenske distance između događaja koji je predmet spora i vremena izvođenja dokaza itd.
Složenost predmeta se ocjenjuje i sa aspekta kompleksnosti činjeničnih i pravnih pitanja;111 prirode činjenica koje u postupku treba utvrditi;112 ispitivanja prostorne ili vremenske uadaljenosti između događaja ili činjenica o kojima je riječ, broja svjedoka i drugih pitanja koja se postavljaju prilikom sakupljanja dokaza.113
U svim predmetima koje ocjeni složenim, Evropski sud će, po pravilu, prihvatiti duže vremensko razdoblje u odlučivanju, kao razumno.114
Međutim složenost predmeta nije dovoljno opravdanje za tuženu državu ukoliko je u toku postupka dolazilo do dužih i učestalih perioda neaktivnosti domaćih sudbenih tijela, za što koje država nije mogla da pruži odgovarajuće opravdanje koje se svodilo na tvrdnju da je podnosilac predstavke podjeljen na 4 manje kompanije.115
5.2 Ponašanje podnosioca predstavke
Vrlo značajan i ne tako rijedak razlog predugog trajanja građanskih postupaka pred sudom predstavlja samo ponašanje stranaka u sporu bilo da se nalaze u aktivnoj ili pasivnoj ulozi. Naime, od stranaka kao učesnika u građanskim sporovima se zahtjeva i očekuje da se savjesno i odgovorno odnose prema procesnim ovlašćenjima koja im pripadaju po procesnom zakonu i da ista ne koriste protivno svrsi zbog koje su im ta ovlaštenja priznata. Naprotiv, stranke u postupku ne smiju činiti ništa što bi dovelo do nepotrebnog produženja postupka, ali moraju učiniti sve i upotrijebiti sve mogućnosti koje im nudi nacionalno pravo kako bi doveli do što bržeg rješavanja predmeta.116
Sličnu, ali konkretnije preporuku je dao Evropski sud u predmetima Union Alimentaria Sanders S.A. protiv Španije od 07.07.1989 i Horvat protiv Hrvatske iz 2001 godine navodeći da je “…podnosilac predstavke dužan da pokaže marljivost u poštovanju i izvršavanju proceduralnih zahtjeva koji su njemu relevantni, ali da se uzdrži od korištenja bilo kakve taktike odlaganja, kao i da iskoristi mogućnosti koje su mu pružene
108 Vidi presudu u predmetu Diana protiv Italije, od 27.02.1992, no.11898/85 - navedeno prema Carić S., op.cit.str.84
109 Vidi presudu u predmetu Manzoni protiv Italije, od 19.02.1991, Serija A, br.195-B - navedeno prema Grbić S., op.cit.str.68
110 Vidi presudu u premetu Supukova protiv Slovačke, od 06.02.2007, no. 74963/01
111 Vidi presudu u predmetu Katte Klitsche de la grande protiv Italije, 27.10.1994, Serija A, br.293-B – navedeno prema Grbić S., op.cit.str.67
112 Vidi presudu u predmetu Triggiani protiv Italije, 19.02.1991, Serija A, br.197-B
113 Vidi presude Angelucci protiv Italije, 19.02.1991, Serija A, br.196-C i Andreucci protiv Italije, od 27.02.1992, Serija A, br.228-G - navedeno prema Grbić S., op.cit.str.68
114 Ćurković S., op.cit.str.467 – navedeno prema presudi u predmetu Horvat protiv Hrvatske stav.57, 2001
115 Vidi presudu u predmetu EVT Comapany protiv Srbije od 21.07.2007, stav.53 - - navedeno prema Carić S., op.cit.str.85
116 Janis Mark., Kay Richard., Bradley Antony., “European Human Rights law”, Text and materials, Oxford, Oxford
University Press, 2008, str.418
domaćim pravom za skaćivanje i ubrzanje postupka, osim ako takva djelotvorna sredstva ne postoje.117
Na osnovu izloženog možemo zaključiti, da će Evropski sud udovoljiti zahtjevu podnosiovca predstavke za utvrđivanje povrede prava na pravično suđenje, samo ako je predstavka stranke osnovana, dakle, samo ako podnosilac predstavke nije odgovoran za nerazumno trajanje postupka. I odgovornost stranke ima svoje granice, tako da se stranka ne može kriviti za odugovlačenje postupka ako se savjesno koristi svojim procesnim pravima koja su zakonom propisana i dozvoljena. Na primjer , ne može se kriviti stranka za odugovlačenje postupka, ako izjavi žalbu protiv sudske odluke kojom je nezadovoljna i koja je za nju neprihvatljiva, ali se može okriviti da doprinosi trajanju postupka, ako bez ozbiljnog i opravdanog razloga, u više navrata zahtjeva odlaganje ročišta118 ili ako, u toku postupka, u više navrata, traži izuzeće postupajućeg sudije ili izuzeće svih sudija što se u praksi Evropskog suda tumačilo kao “ilustrativan primjer politike namjerne
opstrukcije”119, ako odbija saradnju sa vještacima kojima je povjereno vještačenje u konkretnom predmetu ili traži dodatno vještačenje ili podnosi prijave protiv vještaka120, ako svjesno i u cilju odugovlačenja postupka iznosi podatke koji se pokažu netačnim,121 ako sudu ne dostavlja tačnu adresu122, ako često i bez razloga mijenja punomoćnika123, ako na traženje suda ne dostavlja neohodnu dokumentaciju koja je potrebna za dalji tok postupka124, ako ne sarađuje sa sudom jer izbjegava prijem sudskih odluka125 i slično.
5.3. Ponašanje nadležnih organa vlasti
Do neporavdanog i pretjeranog trajanja sudskih postupaka dolazi i zbog ponašanja orgna vlasti odnosne države koja ima obavezu da svoje pravosuđe uredi i organizuje na način da se postupci koji se vode pred njenim sudskim i administrativnim organima sprovedu efikasno i sa što manje kašnjenja i nepotrebnih zastoja. Upravo iz razloga što će država koja ih je osnovala odgovarati za svako neprimjereno i nerazumno trajanje postupka, sudovi su dužni da svoje postupanje u pojedinim predmetima organizuju na način da sva lica koja učestvuju u postupku daju od sebe maksimum u svrhu što bržeg okončanja postupka koji je u toku. Svaka neopravdana neaktivnost suda u konkretnom postupku koja prouzrokuje predugo trajanje postupka će biti sankcionisana od strane Evropskog suda u smislu povrede prava na praično suđenje u razumnom roku. Tako će država odgovarati zbog povrede prava na suđenje u razumnom roku ako prođe mnogo vremena prilikom ustupanja ili dostavljaju predmeta između sudova ili kada izostane potrebna koordinacija između upravnih organa. Smatraće se da je povrijeđeno pravo na suđenje u razumnom roku ako je izvođenje pojedinih dokaza ili svih zajedno predugo trajalo ili je bilo nepotrebno. Izvođenje dokaza kojima se ne mogu dokazati činjenice na kojima se zasniva tužbeni zahtjev u građanskom sporu ili što je danas mnogo češče izvođenje dokaza kojima se nepotrebno dokazuju činjenice koje se po samom zakonu ne moraju dokazivati (notorne činjenice) nesumnjivo vode bespotrebnom trajanju postupaka. Sudije prihvataju izvođenje svih predloženih dokaza , iako i sami znaju da se tim dokazima ne mogu dokazati relevantne
117 Vidi presudu Horvat protiv Hrvatske, stav.57, 2001
118 Vidi presudu Šoć protiv Hrvatske, 2003 – navedeno prema Ćurković S., op.cit.str.467; presudu Karra protiv Grčke, 02.06.2006, st.20; Ciricosta and Viola protiv Italije, 04.12.2002, st.29
119 Vidi presudu Eckle protiv Njemačke od 15.07.1982, Serija A, br.51
120 Vidi presudu Surmelli protiv Njemačke (GC) od 08.06.2006, stav.131
121 Vidi presudu Bagetta protiv Italije, 1987 – navedeno prema Ćurković S., op.cit.str.467
122 Vidi presudu Bunčić protiv Slovenije, 24.01.2008, stav.57 - navedeno prema Ćurković S., op.cit.str.467
123 Vidi presudu Konig protiv Savezne Republiek Njemačke od 28.06.1978, st….103 i 108 - navedeno prema Ćurković S., op.cit.str.467
124 Vidi presudu Ivka Ljubičić protiv Hrvatske od 2007 godine - navedeno prema Ćurković S., op.cit.str.467
125 Vidi presudu Skočajić i Bijelić protiv Srbije od 18.09.2007 godine
činjenice, ali to ipak čine i to najčešće u strahu od ukidanja presude od strane drugostepenog suda. Isto tako, nerijetko se određuje izvođenje, na primjer, dokaza vještačenjem po vještaku finansisjke struke, iako se takav dokaz uopšte ne treba u konkretnoj pravnoj stvrai izvoditi, jer se radi o matematičkim operacijama koje svode na sabiranje, oduzimanje, množenje ili djeljenje o čemu, po pravilu, ima znanja svaki prosječno obrazovan čovjek , a kamo li sudija koji ima visokostručno obrazovanje. Sudovi i druga državna tijela će biti odgovorna za pretjerano trajanje postupaka i onda kada produžavaju rokove za izvršenje određenih procesnih radnji, a kasnije se ispostavi da je takvo produženje roka bilo nepotrebno.
Čest uzrok nerazumnog i predugog trajanja postupaka predstavlja i nagomilavanje predmeta u sudovima u određenim situacijama koje je Evropski sud podijelio u dvije vrste.126
Jedna od njih se odnosi na priliv velikog broja predmeta u sudovima u tzv. hitnim slučajevima, kao što je, na primjer, recesija u određenom društvu, kada po pravilu i iznenada dolazi do enormnog porasta predmeta određene vrste u sudovima.127 U takvim situacijama, Evropska konvencija obavezuje države koje su je ratifikovale da organizuju svoj pravosudni sistem na način koji omogućava rad sudova u skladu sa čl.6 Konvencije. Sama privremena opterećenost sudova enormnim brojem predmeta ne opravdava državu članicu i ne utiče na njenu obavezu da svoj pravosudni sistem organizuje na način koji će omogućiti suđenje u razumnom roku i da preduzma mjere da se postojeća situacija riješi.128
Druga vrsta situacija postoji kada dodje do priliva više predmeta nego što ih pravosudni organi, prema svojim kapacitetima, mogu riješiti. U takvim situacijama se vrši tzv.”selekcija predmeta” na one koji su “više ili manje važni”, pri čemu se manji važni odnosno značajni predmeti ostavljaju po strani, dakle, u njima se ne postupa, oni su na čekanju, dok se oni više važni, odnosno, oni koji su kritični, ne riješe.129 U ovakvim slučajevima, Evropski sud je prilikom ocjenjivanja predstavki o povredi prava na suđenje u razumnom roku, pošao od premise da je neprimjereno svako produžavanje postupaka izvan onoga što se može smatrati razumnim rokom, tako da je u slučajevima kada prodje previše vremena da se donese presuda ili ako s odgađa saslušanje zbog toga što sudije odnosnog suda rješavaju istovremeno veliki broj drugih predmeta130, utvrdio povredu prava na suđenje u razumnom roku, jer preopterećenost sudova ne prihvata kao opravdanje.
5.4. Značaj predmeta spora za podnosioca predstavke
Kod ovog kriterijuma se u stvari radi o “…interesu podnosioca predstavke u predmetnom postupku, tj.šta podnosilac može da dobije u konkertnom slučaju.” Ova pitanja se različito cijene u zavisnosti da li se radi o krivičnom ili građanskom postupku. U građanskim stvarima, a posebno u parničnim postupcima, izdvaja se više vrsta sporova za koje se zahtjeva brzo i efikasno postupanje pravosudnih organa. Po pravilu radi se o predmetima koji imaju veliki značaj za stranku kao podnosioca predstavke pred Evropskim sudom ili o postupku čijim bi odugovlačenjem mogla nastupiti nenadoknadiva šteta, kao i o predmetu koji po samom zakonu zahtjeva hitno postupnaje. U takve predmete spadaju odlučivanje o starateljstvu nad djecom131 koji se moraju brzo riješiti, kao i svi drugi
126 Više o tome Grbić S., op.cit.str.72-73
127 Vidi presudu Bucholz protiv Savezne Republike Njemačke od 06.05.1981, Serija A, br.42 – navedeno prema Grbić S., op.cit.str.72
128 Vidi presudu Milassi protiv Italije od 25.06.1987, Serija A, br.119 – navedeno prema Grbić S., op.cit.str.72
129 Grbić S., op.cit.str.72
130 Janis Mark., Kay Richard., Bradley Antony, op.cit.str.419
131 Vidi presudu u predmetu Hokkanen protiv Finske od 23 septembra 1994, Serija A, br.299-A
predmeti koji se tiču porodičnih odnosa, a posebno u predmetima o određivanju obaveze izdržavanja koji se smatraju hitnim po samom zakonu.132 I sporovi koji se odnose na građanski status zahtjevaju posebnu pažnju sudova u pogledu posljedica koje može imati dugo trajanje postupka i to prvenstveno u pogledu uživanja prava na porodični život, posebno kada se radi o postupcima u kojima se odlučuje o poslovnoj spsobnosti na osnovu ocjene menatlnog zdravlja.133
Kada su pitanju radni sporovi u kojima se odlučuje o radno-pravnom statusu zaposlenih, od suda koji vodi postupak se zahtjeva naročita marljivost, brzina i efikasnost kako bi se ovi sporovi što prije okončali. U literaturi se pominju brojni slučajevi u kojima je Evrospki sud za ljudska prava posebno cijenio interes podnosioca zahtjeva za dobijanje brze i efikasne pravde u radnim sporovima. Tako je u slučaju nepravedne suspenzije radnika potpuno razumljiv njegov interes da se u što kraćem vremenu odluči o zakonitosti takve mjere. Evropski sud je u jednom sporu, koji je istina bio složen, jer se odvijao i pred sudskim i administrativnim organima, povodom nezakonite suspenzije, ocjenio da je povrijeđeno pravo podnosioca predstavke na suđenje u razumnom roku zbog toga što je podnosilac morao čekati na pravdu punih devet godina.134 Pored okolnosti koje se odnose na prirodu samog spora (radni, statusni, spor o izdržavanju) i neke okolnosti lične prirode, kao što je, na primjer starost podnosioca predstavke, mogu biti od značaj za ocjenu da li je suđenje sprovedeno u razumnom roku.135
IV Umjesto zaključka - zaštita prava na suđenje u razumnom roku - de lege lata – de lege ferenda
Pravo na pravično suđenje u razumnom roku u Bosni i Hercegovini i njenim entitetima
zagarantovano je čl.6 st.1 Konvencije i čl. II/3 Ustava Bosne i Hercegovine, ustavima entiteta i odredbama pojedinih procesnih zakona , o čemu je već bilo riječi u dosadašnjim izlaganjima. Osim toga, čl.13 Konvencije je garantovano još jedno značajno pravo čovjeka i građanina, a to je pravo na djelotvoran pravni lijek, tj. “svako kome su povrijeđena prava i slobode predviđeni Konvencijom ima pravo na djelotvoran pravni lijek pred nacionalnim vlastima.” U pravu Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, apelacija koja se podnosi Ustavnom sudu BiH protiv odluka sudova predstavlja jedini djelotvoran pravni lijek. Ustavni sud BiH, odlučujući po apelaciji ima funkciju i ovlaštenje da utvrdi povredu prava i da preduzme mjere da povreda prava prestane na najbrži i najefikasniji način, uspotavi ustavnost i da naloži nakadu štete ako je prouzrokovana. Ovo znači da je Ustavni sud BiH, nakon što utvrdi povredu prava na suđenje u razumnom roku, ovlašten da naloži nadležnom organu preduzimanje odgovarajućih mjera koje će onemogućiti dalje kršenje povrijeđenog prava i da ga nadležni organ obavjesti o mjerama koje je preduzeo, dok bi apelantu zbog povrede prava dosudio primjerenu satisfakciju.136
S obzirom da su se apelanti u velikom broju slučajeva pozivali na povredu prava na pravično suđenje u razumnom roku i povredu prava na djelotvoran pravni lijek, Ustavni sud je u jednoj svojoj novijoj odluci konstatovao da “…u slučajevima pretjerane dužine postupaka pred redovnim sudovima nedostaje djelotvoran pravni lijek u domaćem pravnom
132 Vidi presude Olson protiv Švedske od 27.11.1992, Serija A, st.72; Jeremović proitv Srbije od 17.07.2007, st.81, 85 i 135
133 Vidi presudu Matter protiv Slovačke od 05.07.1999
134 Vidi presudu Obermayer protiv Austrije, od 28.06.1990, stav.72
135 Vidi presudu Evropskog suda u predmetu Jablonska protiv Poljske od 09.03.2004, stav.43. Radi se o postupku u kojem je podnosilac predstavke , star 71 godinu tražio priznavanje imovinskih prava povrijeđenih mjerama nacionalizacije njenih roditelja.
136 Vidi odluke Ustavnog suda BiH Ap.-129/02 od 30.06.2004, Ap-1404/05 od 09.05.2006, kojima je utvrđena
povreda prava na praviđno suđenje u razumnom roku u odnosu na upravni postupak koji je dugo trajao.
sistemu prije podnošenja apelacije Ustanom sudu, te da je apelacija pred Ustavnim sudom, za sada, jedino pravno sredstvo za zaštitu prava na suđenje u razumnom roku..”137
Ubrzo nakon toga, Ustavni sud BiH je jednom svojom odlukom utvrdio postojanje povrede prava na djelotvoran pravni lijek u vezi sa pravom na suđenje u razumnom roku, jer kao što je već ranije konstatovao “…ne postoji djelotvoran pravni lijek kojim bi apelantima prije podnošenja apelacije Ustavnom sudu, omogućilo ubrzanje postupka koji je u toku ili obeštećenje zbog odugovlačenja koje se već desilo.”138
Konačno, novembra mjeseca 2018 godine, Ustavni sud BiH je, nakon spajanja postupaka po više apelacija koje su se odnosile na povredu prava na suđenje u razumnom roku zbog predugog trajanja sudskih postupaka koji su vrijeme podnošenja apelacija još bili u toku, donio odluku kojom je kao nedopuštene odbacio apelacije koje je pojedinačno podnio već broj apelanata s obrazloženjem da se radilo “o istom pitanju o kojem je Ustavni sud Bosne i Hercegovine već odlučivao, a iz navoda i dokaza iznesenih u apelacijama ne proizlazi da ima osnova za ponovno odlučivanje.”139
Nakon navedene odluke Ustavnog suda BiH ostaje samo da zaključimo da je apelacija, kao jedini pravni lijek kojim se mogla štiti povreda prava na suđenje u razumnom roku (vidi shvatanje istoga suda u predmetu AP-303/16 od 16.03.2016 godine i AP-4101/15 od 10.05.2017 godine), prestala to biti.
Sve ono što smo rekli o zaštiti prava na pravično suđenje u razumnom roku, a odnosi se na sadašnje stanje zaštite toga prava u Bosni i Hercegovini, nesumnjivo ukazuje da je u našem pravnom sistemu nužno posebno regulisanje ovoga prava, bez obzira na postojeća pravna sredstva koja strankama već stoje na raspologanju.
Drugim riječima, zaštitu prava na suđenje u razumnom roku je potrebno posebno zakonski urediti kao što je to učinjeno u nekim zemljama bivše SFRJ koje su postale samostalne države nakon njene disolucije.140
Naime, kao što je to učinjeno u Republici Srbiji, zakonom bi trebalo predvidjeti posebna djelotvorna pravna sredstva kojima se štiti pravo na suđenje u razumnom roku ), kao što je na na primjer, prigovor za ubrzanje postupka o kojem odlučuje predsjednik suda bez provedenog ispitnog postupka ili po provedenom ispitnom postupku; žalba – u slučaju kada predsjednik suda odbije prigovor stranke ili o njemu ne odluči u roku od 60 dana od dana prijeme prigovora, zahtjev za pravično zadovoljenje u vidu novčanog obeštećenja za neimovinsku štetu, prava na objavljivanje pismene izjave državnog pravobranilaštva o povredi prava stranke i prava na objavljivanje presude kojom se utvrđuje povreda prava na suđenje u razumnom roku, kao i pravo na tužbu za novčano obeštećenje u roku od jedne godine dana od kada je stekla pravo na pravično zadovoljenje.
Literatura:
Aristotel, “Nikomahova etika”, V poglavlje, Globus, Zagreb, 1988,
Bajić Nikolina., “Ustavni sud BiH i obustava odluka o povredi prava na suđenje u razumnom roku”, CJP- Fondacija Centar za javno pravo; Sarajevo, 2019
Carić Slavoljub., “Pravo na suđenje u razumnom roku”, JP Službeni glasnik, Beograd, 2008
137 Vidi odluku Ustavnog suda BiH br.AP-303/16 od 16.03.2016 godine 138 Vidi odluku Ustavnog suda BiH br.AP-4101/15 od 10.05.2017 godine 139 Vidi odluku Ustavnog suda BiH br.AP-1356/17 od 06.11.2018 godine
140 Vidi Zakon o zaštiti prava na suđenje u razumnom roku (Sl.glasnik Republike Srbije br.40/2015) i Zakon o
zaštiti prava nasuđenje u razumnom roku (Službeni list Crne Gore br.11/2007)
Calvez Françoise., “Length of court proceedings in member states od the Council of Europe basedon the case law of European Court of Human Rights”, Strasbourg, Council of Europe, 2007
Ćurković Strahinja., “Pravo na pravično suđenje u razumnom roku u građanskim stvarima”, Zbornik XIV savjetovanja iz oblasti građanskog prava , Jahorina, 2019
Dimec Ksenija., “Djelotvorna sudska zaštita -građanskopravni aspekt”, Pravosudna akademija, Zagreb, 2017
Dutertre G.,van der Velde J., “Key extracts form selection of judgements od European Court of
Human Rights and decisions and reports od European Commission of Human Rights”, Brusseles, Council of Europe, 1999
Gomien D., Harris D., Zwak I., “Law and practice of the European Convention on Human Rights
and the European Social Charter”, Germany, Council of Europe Publishing, 1996
Grbić Sanja., “Pravo na pošteno suđenje”, Pravni fakultet sveučilišta u Rijeci, Rijeka, 2014
Harris, D. J., O´Boyle, M.,
Warbrick, C., “Law of the European Convention on Human Rights”, London, Butterworths,
1995
Jakšić Aleksandar., Evropska konvencija o ljudskim pravima (komentar), Pravni fakultet Beograd, 2006
Janis Mark., Kay Richard.,
Bradley Antony., “European Human Rights law”, Text and materials, Oxford, Oxford University
Press, 2008
Jacobs & White, “The European Convention on Human Rights”, Oxford, Oxford Univesity Press, 2006
Jhering Rudolph., “Der Zwek im Recht”, Leipzig, 1884
Maitland F.W., “Origins of Equity”, Cambridge University Press, Cambridge, 1908
Maričić Domagoj., “Konvencija za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda”, Informator, Zagreb, br.5423-5424, 2006
Milutinović Ljubica., “Suđenje u razumnom roku: Mere u cilju sprečavanja povreda na
pravično suđenje”, rubrika “Pravosuđe i sudski postupci”, Paragraf br.2007/255 od 22.04.2007, elektronsko izdanje;
Manojlović-Andrić Katarina, Ljubica Milutinović, Snežana Andrejević,
Vanja Rodić, Majda Kršikapa,
Milan Bajić., “Kriterijumi za ocenu povrede prava na suđenje u razumnom roku”, Savet
Evrope, Beograd, 2018, str.9
Radbruch Gustav., “Die philosophie des Rechts”, Stuttgart, 1932. (1983)
Radolović Aldo., “Zaštita prava na suđenje u razumnom roku”, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u Rijeci, (1991) , vol.29.br.1 , str.282
Romac Ante., “Rječnik rimskog prava”, Informator, Zagreb, 1983
Supreme Court od Judicature (Consolidition) Act iz 1925 godine
Uzelac Alan., “Pravo na pošteno suđenje: Opšti i građanskopravni aspekti čl.6 Europske konvencije o zaštiti ljudskih prava i temeljnih sloboda”, Centar za mirovne studije (CMS), Zagreb, 2011
Vehabovć Faris., “Odnos Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda”, Asocijacija Alumni Centra za ¸ interdisciplinarne postdiplomske studije (ACIPS), Sarajevo, 2006
Presude Evropskog suda za ljudska prava
Konig protiv Savezne Republike Njemačke, 28. juna 1978., Serija A, br. 27 A. Fey protiv Austrije, 24. 02 1993, Serija A, br. 255
Parlov-Tkalčić protiv Hrvatske, poglavlje 86-95
Campbell i Fell protiv Ujedinjenog Kraljevstva , 28. juna 1984, Serija A, br. 80 Langborger protiv Švedske, 23. juna 1989, Serija A, br. 155,
V. Ettl i dr. protiv Austrije, op. cit. (bilj. br. 10.); Sramek protiv Austrije, Serija A, br. 84, 22. 10. 1984
Belilos protiv Švicarske, Serija A, br. 132, 29. 04.1988,
Le Compte, Van Leuven i De Mayere protiv Belgije, 23.06.1981, Serija A, br.43 Arac protiv Turske, 23.09.2008, br.9907/02
X protiv Francuske, 23.03.1991, br.234-C , Serija A,
Burdov protiv Rusije, “Reports of Judgments and Decisions”, 1997-II Glasser protiv Velike Britanije, 19.09.1999 godine br.32346/96 Orkem protiv Evropske komisije,br.347/87, 1989, ECR 3283
Stan Greek Rafineries i Stratis Andreadis protiv Grčke , 09.12.1994, br.301-B, Serija A Delcourt protiv Belgije, 17. 01.1970 godine, serija A, br.11
Ryabykh protiv Rusije, 24.07.2003 godine, “Reports of Judgments and Decisions 2003-IX Hornsby protiv Grčke, “Reports of Judgments and Decisions”, 1997
Konig protiv Savezne Republike Njemačke, 28. juna 1978., Serija A, br. 27
Vilho Eskelinen i drugi protiv Finske (Veliko vijeće), br. 63235/00, ECHR 2007-IV, 19.04.2007.
Ivka Ljubičić protiv Hrvatske od 2007 godine Skočajić i Bijelić protiv Srbije od 18.09.2007 godine
Bucholz protiv Savezne Republike Njemačke od 06.05.1981, Serija A, br.42 Milassi protiv Italije od 25.06.1987, Serija A, br.119
Hokkanen protiv Finske od 23 septembra 1994, Serija A, br.299-A Olson protiv Švedske od 27.11.1992, Serija A, st.72;
Jeremović proitv Srbije od 17.07.2007, st.81, 85 i 135 Matter protiv Slovačke od 05.07.1999
Obermayer protiv Austrije, od 28.06.1990, stav.72 Jablonska protiv Poljske od 09.03.2004, stav.43 Horvat protiv Hrvatske, stav.57, 2001
Šoć protiv Hrvatske, 2003
Karra protiv Grčke, 02.06.2006, st.20;
Ciricosta and Viola protiv Italije, 04.12.2002, st.29
Eckle protiv Njemačke od 15.07.1982, Serija A, br.51 Surmelli protiv Njemačke (GC) od 08.06.2006, stav.131 Bagetta protiv Italije, 1987
Bunčić protiv Slovenije, 24.01.2008, stav.57
Konig protiv Savezne Republike Njemačke od 28.06.1978, st….103 i 108
Odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine
AP.-129/02 od 30.06.2004,
AP-1404/05 od 09.05.2006,.
AP-303/16 od 16.03.2016,
AP-4101/15 od 10.05.2017
AP-1356/17 od 06.11.2018
Rad objavljen u Zborniku radova „Pravo na pravično suđenje u razumnom roku u građanskim stvarima“ – Treća godišnja konferencija Pravosudnog foruma za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo 2020. godine