- Sun Dec 27, 2015 3:28 pm
#931
PRINCIP LEGALITETA I RETROAKTIVNA PRIMJENA KRIVIČNOG ZAKONA
Uvodne napomene
Problematika vremenskog važenja krivičnog zakona i njegove moguće povratne primjene, nakon nedavne zakonodavne reforme na entitetskom i državnom nivou u BiH, otvorila je nekoliko složenih i važnih pitanja koja su predmet razmatranja nauke krivičnog prava i aktuelne sudske prakse. Prije svega, ovo se odnosi na krivična djela iz glave XVII KZ BiH – Krivična djela protiv čovječnosti i vrijednosti zaštićenih meñunarodnim pravom. Odgovori na sva pitanja nalaze se u okviru zahtjeva načela zakonitosti (nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege), kao i odgovor na neizbježno pitanje uslova retroaktivne primjene blažeg zakona (lex mitior) – zakonom dozvoljenog odstupanja od principa legaliteta. Ovaj rad pokušava dati mali doprinos u stvaranju zakonite i jedinstvene sudske prakse, a sve u cilju jačanja efikasnosti sudskog sistema, na jednoj strani i, zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda, na drugoj strani. Na ovaj način se osiguravaju temelji pravne države, vladavine prava i demokratije, ureñenog društva bezbjednosti, zakonitosti, slobode i pravde.
Predmet retroaktivne ili povratne primjene krivičnog zakona je zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela i jedan ili više zakona koji su stupili na snagu nakon izvršenja krivičnog djela odnosno zakon koji je na pravnoj snazi u vrijeme suñenja. U takvim pravnim situacijama traži se odgovor na pitanje koji će krivični zakon primijeniti, a da se istovremeno ispoštuju svi zahtjevi principa zakonitosti.
Princip zakonitosti ili legaliteta je osnovno, vodeće i najvažnije načelo krivičnog zakonodavstava sa aspekta zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda, pravde i pravičnosti.
Pored toga, načelo zakonitosti zločina i kazne je zvijezda vodilja krivičnog prava, a to znači da se lice može izvesti pred sud ili kazniti samo u
skladu sa pravom koje prethodi odnosnom djelu, odreñuje krivično djelo i propisuje odgovarujuću kaznu.1
Slijedi komparativni pregled načina odreñivanja načela zakonitosti
na meñunarodnopravnom i nacionalnom planu, te zakonske mogućnosti retroaktivne primjene blažeg krivičnog zakona.
Deklaracije o pravima čovjeka i grañanina (1789)
Član 8.
Niko ne može biti kažnjen, osim na osnovu zakona donijetog i proglašenog prije delikta i zakonito primjenjenog.
Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima (1948)
Član 3.
Svako ima pravo na život, slobodu i bezbjednost ličnosti.
Član 11. stav 2.
Niko se ne smije osuditi za djela ili propuštanja koja nisu predstavljala krivično djelo po unutrašnjem ili meñunarodnom pravu u vrijeme kada su izvršena. Isto tako ne smije se izricati teža kazna od one koja se mogla primijeniti u vrijeme kada je krivično djelo izvršeno.
Ženevska konvencija (IV) o zaštiti grañanskih lica za vrijeme rata (1949)
Član 67.
Sudovi mogu da primjenjuju samo zakonske propise donijete prije izvršenja krivičnog djela i koji su u skladu s opštim načelima prava, naročito u pogledu načela srazmjernosti kazne.
1 Džon R.V.D. Džouns i Stiven Pauls, Meñunarodna krivična praksa, str. 401, Fond za humanitarno pravo, Beograd 2006. godine
Bečka konvencija o ugovornom pravu (1969)
Nepovratna snaga ugovora
Član 28.
Ako drukčija namjera ne proizlazi iz ugovora ili ako nije na drugi način izražena, odredbe ugovora ne vežu stranku u pogledu bilo kojeg akta ili činjenice koji su prethodili datumu stupanja tog ugovora na snagu za tu stranku, niti u pogledu bilo koje situacije koja je prestala postojati prije tog datuma.
Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (EKLJP, Konvencija, 1950)
Nema kazne bez zakona
Član 7.
1. Niko se ne može smatrati krivim za krivično djelo izvršeno činjenjem ili nečinjenjem koje, u vrijeme kad je djelo izvršeno, nije predstavljalo krivično djelo po unutrašnjem ili meñunarodnom pravu. Isto tako, ne može se izreći strožija kazna od one koja je bila propisana u vrijeme kad je krivično djelo izvršeno.
2. Ovaj član ne sprečava suñenje ili kažnjavanje bilo kog lica za činjenje ili nečinjenje koje je u času izvršenja predstavljalo krivično djelo u skladu sa opštim načelima prava priznatim od civilizovanih naroda.
Rezerve
Član 57.
1. Prilikom potpisivanja ove Konvencije, ili prilikom deponovanja instrumenata ratifikacije, svaka država može staviti rezervu na svaku pojedinu odredbu Konvencije u obimu u kome neki zakon koji je tada na snazi na njenoj teritoriji nije saglasan sa tom odredbom. Rezerve opšteg karaktera nisu dozvoljene na osnovu ovog člana.
2. Svaka rezerva stavljena na osnovu ovog člana sadrži kratku izjavu o
zakonu na koji se odnosi.
Protokol 6. uz EKLJP o ukidanju smrtne kazne (1983)
Član 1. Ukidanje smrtne kazne
Smrtna kazna se ukida. Niko se ne može osuditi na smrtnu kaznu ili pogubiti.
Član 2.
Smrtna kazna za vrijeme rata
Država može u svom zakonodavstvu da predvidi smrtnu kaznu za djela izvršena u vrijeme rata ili neposredne ratne opasnosti; takva kazna primjeniće se samo u slučajevima predviñenim zakonom i u skladu s njegovim odredbama. Država obavještava Generalnog sekretara Savjeta Evrope o odgovarajućim odredbama tog zakona.
Protokol 13. uz EKLJP o ukidanju smrtne kazne u svim okolnostima (2002)
Član 1. Ukidanje smrtne kazne
Smrtna kazna se ukida. Niko neće biti osuñen na ovakvu kaznu niti
pogubljen.
Član 2. Zabrana derogacije
Ne može se derogirati niti jedna odredba iz ovog Protokola po članu
15. Konvencije.
Član 3. Zabrana zadržavanja
Nema zadržavanja po članu 57. Konvencije s obzirom na odredbe ovog Protokola.2
2 Službeni glasnik BiH – Meñunarodni ugovori broj 8/03 od 30.06.2003. godine
Povelje o osnovnim pravima u Evropskoj uniji (2000)
Član 2. Pravo na život
1. Svako ima pravo na život.
2. Niko ne smije biti osuñen na smrt ili pogubljen.
Principi zakonitosti i proporcionalnosti krivičnih djela i kazne
Član 49.
1. Niko se ne smije smatrati krivim za krivično djelo zbog činjenja ili nečinjenja koje, u vrijeme kada je učinjeno, po nacionalnom ili meñunarodnom pravu nije predstavljalo krivično djelo. Ne smije se primjeniti teža kazna od one koja je bila predviñena u vrijeme kada je krivično djelo učinjeno. Ukoliko, nakon izvršenja krivičnog djela, zakon za njega predvidi manju kaznu, primjeniće se ta kazna.
2. Ovaj član neće isključiti suñenja i kaznu za svako lice zbog činjenja
li nečinjenja koje je, u vrijeme kada je učinjeno, predstavljalo krivično djelo po opštim principima koje priznaje zajednica naroda.
Meñunarodni pakt o grañanskim i političkim pravima (MPGPP, 1966)
Član 15.
1. Niko se ne smije osuditi za činjenje ili nečinjenje koje nije ni po domaćem ni po meñunarodnom pravu bilo krivično djelo u doba izvršenja. Isto tako se ne može odrediti teža kazna od one koja je bila primjenjiva u vrijeme kada je krivično djelo izvršeno. Ako poslije izvršenja djela zakon odredi blažu kaznu, izvršilac će se koristiti tom blagodati.
2. Ništa u ovom članu ne sprečava da se sudi ili kazni bilo koje lice za
činjenje ili nečinjenje koje je u vrijeme izvršenja bilo krivično djelo prema opštim načelima prava priznatim od zajednice naroda.
Drugi fakultativni Protokol uz MPGPP,
čiji je cilj ukidanje smrtne kazne (1989)
Član 1.
1. Nijednom licu koje potpada pod jurisdikciju države članice ovog Protokola ne može se izreći smrtna kazna.
2. Svaka država članica preduzima sve potrebne mjere za ukidanje smrtne kazne u okviru njene jurisdikcije.
Član 2.
1. Nikakva rezerva nije dopuštena na ovoj Protokol izuzev one koja je izjavljena u vrijeme ratifikacije ili pristupanja kojom se predviña primjena smrtne kazne u vrijeme rata u slučaju presude za najteži zločin vojne prirode izvršene u vrijeme rata.
2. Država članica koja izjavi takvu rezervu u vrijeme ratifikacije ili
pristupanja dostavlja Generalnom sekretaru Ujedinjenih nacija odgovarajuće propise svog unutrašnjeg zakonodavstva koji se primjenjuje u vrijeme rata.
3. Država članica koja je izjavila takvu rezervu obavještava Generalnog sekretara Ujedinjenih nacija o svakom početku ili završetku ratnog stanja na njenoj teritoriji.
Dopunski protokol uz Ženevske konvencije od 12. avgusta 1949. godine o zaštiti žrtava meñunarodnih oružanih sukoba (Protokol I, 1977)
Član 75. stav 4. tačka (c) Osnovne garancije
Niko ne može biti optužen ili osuñen za krivično djelo za bilo koju
radnju ili propust koji ne predstavljaju krivično djelo prema nacionalnom ili meñunarodnom zakonu pod koje je on potpadao u momentu učinjenog djela; ne može se izreći teža kazna od kazne koja je bila primjenjiva u vrijeme kada je krivično djelo bilo izvršeno; ako, poslije izvršene povrede, zakon predvidi lakšu kaznu, prekršilac će se time koristiti.
Rimski statut Meñunarodnog krivičnog suda (Rimski statut, 1998)
Opšta načela krivičnog prava
Član 22. Nullum crimen sine lege
1. Lice neće biti krivično odgovorno na osnovu ovog statuta osim ako ponašanje o kojem je riječ ne predstavlja, u vrijeme kad je preduzeto, zločin koji je u nadležnosti Suda.
2. Definicija zločina tumačiće se usko i neće biti proširena analogijom.
U slučaju dvosmislenosti definicija će se tumačiti u korist lica protiv koga se vodi istraga, koje se krivično goni ili koje je osuñeno.
Član 23.
Nulla poena sine lege
Lice osuñeno od strane Suda može biti kažnjeno samo u skladu sa ovim statutom.
Član 24.
Zabrana retroaktivnosti ratione personae
1. Nijedno lice neće biti krivično odgovorno na osnovu ovog Statuta zbog ponašanja koje je prethodilo stupanju Statuta na snagu.
2. U slučaju promjene zakona primjenjivog na odreñeni slučaj koji nastupi prije donošenja pravnosnažne presude, primjeniće se zakon koji je povoljniji za lice protiv koga se vodi istraga, koje se krivično goni ili koje je osuñeno.
Ovdje svakako treba podsjetiti i na obaveze Bosne i Hercegovine kao potpisnice i države članice meñunarodnih konvencija navedenih u Aneksu I Ustava BiH – Dodatni sporazumi o ljudskim pravima koji će se primjenjivati u BiH.
Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (1948)
Član V
Strane ugovornice se obavezuju da će preduzeti potrebne zakonske mjere, shodno svojim ustavima, kako bi obezbijedile primjenu odredaba ove konvencije i naročito da će predvidjeti efikasne krivične kazne za lica kriva za genocid ili bilo koje drugo djelo pobrojano u članu III.
Ženevska konvencija (IV) o zaštiti grañanskih lica za vrijeme rata (1949)
Član 146. stav 1.
Visoke strane ugovornice obavezuju se da će preduzeti svaku zakonodavnu mjeru potrebnu radi propisivanja odgovarajućih krivičnih sankcija protiv lica koja su izvršila, ili koja su izdala nareñenje da se izvrši koja od teških povreda ove Konvencije odreñenih u sledećem članu.
Dakle, ovdje se istovremeno radi o meñunarodnopravnim i ustavnopravnim obavezama koje je prihvatila Bosna i Hercegovina stupanjem na snagu Ustava BiH 14.12.1995. godine.
Pošto je krivično pravo zakonsko pravo nacionalni pravni izvori najčešće su vezani za zakone. Meñutim, princip legaliteta je zbog njegove izuzetne važnosti u domaćem pravnom sistemu podignut na nivo ustavne kategorije. U Ustavu BiH i Ustavu FBiH, na posredan način, putem direktne primjene Aneksa I Ustava BiH i Aneksa Ustava FBiH (Instrumenti za zaštitu ljudskih prava koji imaju pravnu snagu ustavnih odredaba), a u RS i Brčko Distriktu BiH i posebnim propisivanjem načela zakonitosti. Tako je u članu 20. stav 1. Ustava RS odreñeno:'' Niko ne može biti kažnjen za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije bilo zakonom predviñeno kao kažnjivo djelo, niti mu se može izreći kazna koja za to djelo nije zakonom bila predviñena,'' a u članu 39. stav 1. Statuta Brčko Distrikta BiH:'' Krivični zakoni nemaju retroaktivno dejstvo. Ovo znači da će krivična i druga kažnjiva djela biti utvrñena i presude donijete u skladu sa zakonom ili propisom koji je na snazi u vrijeme kada je djelo počinjeno. U izuzetnim slučajevima, krivičnim zakonima se može propisati da imaju retroaktivno dejstvo, ali samo ukoliko je novi zakon ili propis povoljniji za počinioca.''
Prelazimo na hronološki pregled zakonskog odreñenja principa legaliteta i retroaktivne primjene krivičnog zakona.
Krivični zakon SFRJ (''Službeni list SFRJ'', broj 44/76, 3/90)
Zakonitost u odreñivanju krivičnih djela i propisivanja krivičnih sankcija
Članu 3.
Nikome ne može biti izrečena kazna ili druga krivična sankcija za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije zakonom bilo odreñeno kao krivično djelo i za koje nije bila zakonom propisana kazna.
Obavezno primjenjivanje blažeg krivičnog zakona
Član 4.
1. Na učinioca krivičnog djela primjenjuje se zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela.
2. Ako je poslije izvršenja krivičnog djela izmijenjen zakon, jednom ili više puta, primjeniće se zakon koji je blaži za učinioca''.
U članu 34. KZ SFRJ predviñene su tri vrste kazne: smrtna kazna, zatvor i novčana kazna.
Zatvor
Član 38.
1. Zatvor ne može biti kraći od 15 dana ni duži od 15 godina.
2. Za krivična djela za koja je propisana smrtna kazna sud može izreći i zatvor od 20 godina.
3. Ako je za krivično djelo učinjeno sa umišljajem propisan zatvor u
trajanju od 15 godina, može se za teške oblike tog djela propisati i zatvor od 20 godina.
Krivični zakon Federacije Bosne i Hercegovine (''Sl. list FBiH'', broj 43/98)
Načelo zakonitosti
Članu 3.
1. Krivična djela i krivične sankcije propisuju se samo zakonom.
2. Nikome ne može biti izrečena sankcija za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije zakonom bilo propisano kao krivično djelo i za koje zakonom nije bila propisana krivična sankcija.
Obavezna primjena blažeg zakona
Član 4.
1. Na učinioca krivičnog djela primjenuje se zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela.
2. Ako se poslije izvršenja krivičnog djela jednom ili više puta izmijeni zakon, primjeniće se zakon koji je blaži za učinioca''.
Prema članu 34. KZ FBiH predviñene su sledeće vrste kazni: zatvor, dugotrajni zatvor i novčana kazna, a izuzetno i smrtna kazna za teške oblike krivičnih djela učinjenih za vrijeme ratnog stanja ili neposredne ratne opasnosti.
Član 37. stav 1. KZ FBiH odreñuje vremenski okvir za zatvorsku kaznu koji ne može biti kraći od 15 dana ni duži od 15 godina, dok je vremenski okvir za dugotrajni zatvor u članu 38. stav 3. KZ FBiH propisan od 20 do 40 godina.
Krivični zakonik Republike Srpske (''Službeni glasnik RS'', broj 22/00)
Nema krivičnog djela i kazne bez zakona
Članu 3.
Nikome ne može biti izrečena kazna ili druga krivična sankcija za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije zakonom bilo odreñeno kao krivično djelo i opisana njegova obilježja i za koja nije bila zakonom propisana kazna.
Vremensko važenje krivičnog zakona
Član 4.
1. Na učinioca krivičnog djela primjenjuje se zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela.
2. Ako je poslije izvršenja krivičnog djela izmijenjen zakon, jednom ili više puta, primjeniće se zakon koji je najblaži za učinioca''.
U članu 32. KZ RS predviña tri vrste kazni: doživotni zatvor, zatvor i novčanu kaznu.
Prema članu 36. KZ RS zatvor ne može biti kraći od 30 dana ni duži od 20 godina.
Krivični zakon Bosne i Hercegovine
(''Službeni glasnik BiH'', broj 3/03, 32/03, 37/03, 54/04, 61/04 i 30/05)
Načelo zakonitosti
Član 3.
1. Krivična djela i krivičnopravne sankcije propisuju se samo zakonom.
2. Nikome ne može biti izrečena kazna ili druga krivičnopravna sankcija za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije bilo zakonom ili meñunarodnim pravom propisano kao krivično djelo i za koje zakonom nije bila propisana kazna.
Vremensko važenje krivičnog zakona
Član 4.
1. Na učinioca krivičnog djela primjenuje se zakon koji je bio na snazi u vrijeme učinjenja krivičnog djela.
2. Ako se poslije učinjenja krivičnog djela jednom ili više puta izmijeni zakon, primjeniće se zakon koji je blaži za učinioca.
Suñenje ili kažnjavanje za krivična djela prema opštim načelima meñunarodnog prava
Član 4. a)
Članovi 3. i 4. ovog zakona ne sprečavaju suñenje ili kažnjavanje bilo kojeg lica za bilo koje činjenje ili nečinjenje koje je u vrijeme kada je počinjeno predstavljalo krivično djelo u skladu sa opštim načelima meñunarodnog prava.
Član 40. i 42. KZ BiH predviña kaznu zatvora, dugotrajni zatvor i novčanu kaznu, kao vrste kazni.
Prema članu 42. stav 1. KZ BiH kazna zatvora ne može biti kraća od 30 dana ni duža od 20 godina, dok je kazna dugotrajnog zatvora odreñena u trajanju od 20 do 45 godina.
KZ SFRJ u članu 36. stav 1., KZ FBiH u članu 36. stav 1. i KZ RS u članu 34. stav 1. predviñaju posebnu odredbu pod nazivom ''zakonitost u izricanju kazne'' sa identičnim sadržajem: ''Učiniocu krivičnog djela izriče se kazna propisana za učinjeno krivično djelo, a blaža ili stroža kazna od
propisane može se izreći samo pod uslovima predviñenim ovim zakonom.'' KZ RS u navedenoj odredbi ne predviña mogućnost strožijeg kažnjavanja.
KZ BiH ne predviña poseban član koji se odnosi na zakonitost u izricanju kazne, ali takva obaveza za sud proizilazi iz odredbi člana 48. KZ BiH koje govore o opštim pravilima za odmjeravanje kazne i obavezi suda da učiniocu krivičnog djela odmjeri kaznu u granicama koje su zakonom propisane za to krivično djelo.
Krivčni zakon Brčko Distrikta BiH (Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH, broj 10/03 i 45/04) na identičan način, kao i entiteti, odreñuje načelo zakonitosti i vremensko važenje krivičnog zakona.
Princip zakonitosti ili legaliteta
Načelo zakonitosti, kao najznačajnije pravno načelo u domaćem krivičnom zakonodavstvu, formulisano je tako da ispunjava najviše meñunardnopravne standarde. U svom punom značenju ono ispunjava pet zahtjeva:
- samo je zakon izvor krivičnog prava (nullum crimen sine lege scripta)
- zabranjena je analogija u krivičnom pravu (nullum crimen sine lege stricta)
- zabranjena je retroaktivnost krivičnog zakona (nullum crimen sine lege praevia)
- zahtjeva se odreñenost zakonskih opisa bitnih elemenata krivičnih djela (nullum crimen sine lege certa)
- zahtjeva se zakonitost u kažnjavanju (nulla poena sine lege) 3
Za ovu priliku pažnja će se posvetiti prema dva odlučujuća elementa principa legaliteta, zabrani retroaktivnosti krivičnog zakona i zakonitosti u kažnjavanju. Prije toga, treba naglasiti da je načelo zakonitosti i zabrana retroaktivne primjene krivičnog zakona, a istovremeno i zakonitost u izricanju krivičnopravnih sankcija, propisana u članu 3. KZ BiH. Na ovaj način obezbjeñuje se pravna sigurnost i vladavina prava tako što se društvo i njegove vrijednosti štite zakonom, a grañani, njihova ljudska prava i
3 Franjo Bačić, Kazneno pravo – Opći dio, str. 72., Informator, Zagreb 1998. godine
osnovne slobode istovremeno se štite od proizvoljne primjene zakona. Zato Aleksis de Tokvil (1805-1859) princip legaliteta označava kao središnji princip moderne evropske države napominjući da evropski narodi strahuju od autoritarne vlasti, ali da se arbitrarne vlasti boje još više.4 U
pravnom životu evropskih naroda od staroga doba do danas, važi pravilo da zakon nema povratne sile i da ne može dirati u pravne odnose koji su prije njega postali.5 Ako zakon važi za beskonačan broj budućih pojedinačnih slučajeva, retroaktivni zakon ne može biti zakon zato što su ove već realizovane činjenice proračunljive i otuda se zakon suočava sa odreñenim brojem slučajeva. Svi zakoni treba da budu sačinjeni tako da njihovo važenje otpočne u budućnosti, a ne da se primjenjuju na prošle slučajeve.6 Dakle, osnovno je pravilo da se prema izvršiocima krivičnih djela primjenjuje krivični zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela i izriču krivičnopravne sankcije koje su u to vrijeme bile propisane zakonom. Činjenica da djelo i krivičnopravna sankcija mogu, osim zakonom, biti propisani i meñunarodnim pravom ništa ne oduzima od vrijednosti principa zakonitosti kad se zna da su ranije i sadašnje nacionalno zakonodavstvo ratifikovali sve najznačajnije meñunarodne konvencije koje predstavljaju
izvor meñunarodnog krivičnog prava i čine temelj meñunarodnog običajnog krivičnog prava. Pod izvorima meñunarodnog krivičnog prava podrazumijevaju se prije svega primarni izvori u pisanoj formi (ugovori, npr. tradicionalno ''haško'' i ''ženevsko pravo'' sadržano u istoimenim konvencijama) i običajno pravo. Meñunarodno običajno pravo se ne primjenjuje da bi se inkriminisala neka radnja ako ona već ne spada u neku od vrsta zločina, već da bi se utvrdila sadržina i domašaj nekog meñunarodnog pravila, kojim je neki zločin proglašen kažnjivim, a da
zabranjena radnja nije podrobnije definisana.7 Dakle, ne može se
isključivo na osnovu slobodne odnosno proizvoljne interpretacije uspostaviti nova ili otežati postojeća krivična odgovornost. Pored toga, opšte je prihvaćeno da je za postojanje pravila običajnog prava potrebno prisustvo dva elementa, naime praksa države (usus) i vjerovanje da je takva praksa neophodna, zabranjena ili dozvoljena u zavisnosti od prirode pravila, kao pravni element (opinio iuris sive necessitatis).8 Sve ovo se može reći i za član 4.a) KZ BiH odnosno da zahtjevi načela zakonitosti ne sprečavaju
4 V. Poredak slobode,
5 Danilo N. Basta, ‘’Preobražaji ideje prava’’, Pravni fakultet Brograd 1991.godina, str. 71.
6 Franc Nojman, ‘’Vladavina prava’’, Filip Višnjić Beograd, 2002.godina, str. 259.
7 Antonio Kaseze: Meñunarodno krivično pravo, str. 33., Beogradski centar za ljudska prava, Beograd 2005. godina
8 Jean – Marie Henckaerts i Louise Doswald – Beck: Običajno meñunarodno humanitarno pravo, Tom I:
Pravila, str. 27. uvoda, Cambridge 2005. godina
https://www.advokat.attorney/
suñenje ili kažnjavanje bilo kojeg lica za bilo koje činjenje ili nečinjenje koje je u vrijeme kada je učinjeno predstavljalo krivično djelo u skladu sa opštim načelima meñunarodnog prava. Dakle, sadržaj člana 4.a) KZ BiH je jednostavno preuzet iz člana 7. stav 2. EKLJP, člana 15. stav 2. MPGPP odnosno člana 49. stav 2. Povelje o osnovnim pravima u Evropskoj uniji koji suštinski, na identičan način pravno normiraju istu materiju. Opšta načela meñunarodnog prava i opšta načela meñunarodnog krivičnog prava su sekundarni izvor meñunarodnog krivičnog prava. Opšta načela meñunarodnog prava sastoje se od onih načela koja su inherentna, svojstvena meñunarodnom pravnom sistemu. Preuzeta su iz nacionalnih pravnih sistema i primjenjuju se na meñunarodnom nivou (npr., načelo zakonitosti, pretpostavka nevinosti, jednakost strana, načelo poštovanja ljudskog života, dostojanstva, imovine i dr.).9 Zbog toga se npr., ubistvo, silovanje ili kraña smatra krivičnim djelom po opštim načelima meñunarodnog prava i kada nisu u nacionalnom zakonodavstvu predviñeni kao krivična djela. Poznato je da je najveći nedostatak meñunarodnog krivičnog prava (sve do Rimskog statuta) nepropisivanje krivičnopravnih sankcija (kazni) i drugih pravnih posledica za meñunarodna krivična djela. Meñutim, poštovanje principa legaliteta se ne može izbjeći u odnosu na izricanje kazni, jer se u protivnom izlazi iz okvira zakonitosti i prelazi u opasno polje pravne nesigurnosti. U takvim pravnim situacijama zabrana izricanja teže kazne nikako ne znači i zabranu blažeg kažnjavanja, jer
se blaže kažnjavanje podrazumijeva ( in dubio pro libertate ).10
Uostalom, to eksplicitno propisuju član 15. stav 1. MPGPP, član 75. stav 4. tačka c) Dopunskog Protokola I, član 24. stav 2. Rimskog statuta, član 49. stav 1. Povelje o osnovnim pravima u Evropskoj uniji i svi krivični zakoni, KZ SFRJ, entitetski krivični zakoni i KZ BiH.
9 Antonio Kaseze, ibid., str. 35-36.
10 Opširnije: Prof. dr Vlado Kambovski ''Osnovni problemi primene meñunarodnog kaznenog prava od strane meñunarodnih i nacionalnih sudova'' i Dr Milan Škulić ''Pojam meñunarodnog krivičnog prava'',
Meñunarodni naučni skup ''Primena meñunarodnog krivičnog prava od strane meñunarodnih i domaćih
sudova'' Tara, 2006. godina
Retroaktivna primjena krivičnog zakona i zakonitost u izricanju krivičnopravnih sankcija
Od osnovnog pravila da se prema izvršiocima krivičnih djela primjenjuje krivični zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela postoji izuzetak predviñen u članu 4. KZ BiH. Dakle, u pitanju je zakonom predviñena mogućnost odstupanja od principa legaliteta samo u jednom slučaju: ako je poslije izvršenja krivičnog djela jednom ili više puta izmijenjen zakon, primjeniće se zakon koji je blaži za učinioca. Praktično, u pitanju je obavezna primjena blažeg zakona, a u tom pogledu KZ RS u potpunijem obimu štiti interese izvršilaca krivičnih djela obavezujući sud da primjeni krivični zakon koji je najblaži za učinioca. Ovo je posebno važno ako je krivični zakon izmijenjen više od dva puta. Preduslov za primjenu instituta blažeg zakona je da svi kasniji zakoni u odgovarajućim odredbama propisuju isto krivično djelo kao i krivični zakon koji je bio na snazi u vrijeme izvršenja krivičnog djela, a koji je strožiji zakon od kasnije izmijenjenih krivičnih zakona. Smisao odstupanja od načela zakonitosti i stvaranje pretpostavki za primjenu kasnijeg, blažeg zakona leži u zaštiti prava optuženih lica odnosno ograničavanju zakonom propisane represije, a ne u proizvoljnom proširenju represije. Kazne ne smiju biti same sebi cilj, jer zahtjevi principa legitimiteta nalažu neophodnost i srazmjernost u propisivanju i izricanju krivičnopravnih sankcija.
Ovdje je u pitanju problem vremenskog važenja krivičnog zakona, a posebno kada je nakon izvršenja krivičnog djela pa do njegovog presuñenja došlo do izmjene zakona jednom ili više puta (tzv. sukcesija krivičnih zakona), što dovodi do vremenskog sukoba zakona u pogledu njihovog važenja odnosno primjene.11 Prema ovom izuzetku može se primijeniti i zakon koji nije važio u vrijeme izvršenja, niti u vrijeme suñenja učiniocu krivičnog djela, sve pod uslovom da se radi o najblažem krivičnom zakonu za učinioca.
Potpisivanjem Opšteg okvirnog sporazuma o miru u BiH (Dejtonski sporazum) i stupanjem na snagu Ustava BiH (14.12.1995. godine) smrtna kazna je, kao najteža vrsta kazne koju je propisivalo ranije zakonodavstvo, ukinuta. Pravni osnov za ukidanje smrtne kazne nalazi se u članu II stav 2. Ustava BiH odnosno Protokolu 6. o ukidanju smrtne kazne (1983) zbog
11 Prof. dr Miloš Babić, et al.: Komentari krivičnih/kaznenih zakona u Bosni i Hercegovini, Knjiga I, str. 64., Savjet Evrope i Evropska komisija, Sarajevo 2005. godina. Opširnije o primjeni blažeg zakona dr sc. Miloš Babić: ''Aktuelna pitanja primjene blažeg zakona'', Pravo i pravda, Sarajevo 2004. godine
direktne primjene EKLJP i, Drugom fakultativnom protokolu uz MPGPP (1989) koji se na osnovu Aneksa 1. tačka 7. Ustava BiH primjenjuje u BiH. Bosna i Hercegovina nije stavila rezerve na EKLJP u smislu člana 57. Konvencije, niti je obavijestila Generalnog sekretara Savjeta/Vijeća Evrope o odredbama zakona koje predviñaju smrtnu kaznu u smislu člana 2. Protokola broj 6. Ni Republika BiH nije stavila nikakve rezerve prilikom ratifikacije EKLJP uključujući Protokol broj 6. o ukidanju smrtne kazne i Drugi fakultativni protokol uz MPGPP (1989).12 Na kraju, Bosna i Hercegovina nije stavila rezerve na Drugi fakultativni protokol uz MPGPP (1989) prilikom njegove ratifikacije (2000), a u smislu člana 2. ovog protokola.13 Zaključno, Protokolom 13. uz EKLJP (2002) smrtna kazna je bezuslovno ukinuta, a to znači da prilikom ratifikacije nisu dozvoljene nikakve rezerve i zadržavanja.14 Dakle, nakon stupanja na snagu Ustava BiH pa do stupanja na snagu KZ FBiH (28.11.1998.), Krivičnog zakonika RS (01.10.2000.) i KZ BiH (01.03.2003.) ni za jedno krivično djelo izvršeno do datuma stupanja na snagu navedenih zakona ne može se izreći smrtna kazna, već samo kazna zatvora primjenom instituta retroaktivne primjene blažeg zakona. U svim sličnim procesnim situacijama optuženom se mogu izreći samo one krivičnopravne sankcije koje su bile propisane u vrijeme izvršenja krivičnog djela u KZ SFRJ, a ukidanjem smrtne kazne praktično su ostale zakonom propisane samo kazne zatvora. Naime, kazna zatvora uvijek je alternativno propisana sa smrtnom kaznom koja se nije mogla propisati kao jedina glavna kazna za odreñeno krivično djelo. Prema tome, poslije ukidanja smrtne kazne u zakonu ostaje propisan posebni zakonski minimum kazne zatvora koji je alternativno propisan uz smrtnu kaznu (10 godina) i opšti maksimum kazne zatvora koji se može izreći učiniocima krivičnih djela (15 godina), te sporna mogućnost izricanja kazne zatvora od 20 godina. Zato je preuzeti KZ SFRJ najblaži zakon u odnosu na sve krivične zakone usvojene poslije 14.12.1995. godine koji predviñaju teže, strožije kažnjavanje: KZ FBiH-dugotrajni zatvor od 20 do 40 godina, KZ RS-doživotni zatvor i KZ BiH-dogotrajni zatvor od 20 do 45 godina). Važeći KZ FBiH (Službene novine FBiH, broj 36/03, 37/03, 21/04 i 69/04) je nepovoljniji krivični zakon od istog zakona iz 1998. godine, jer u članu 43. stav 2. odreñuje dugotrajni zatvor u trajanju od 20 do 45 godina. Nasuprot tome, važeći KZ RS (Službeni glasnik RS, broj 49/03 i 108/04) je blaži krivični zakon od istog zakona iz 2000. godine, jer u članu 32. stav 2.
12 Službeni list RBiH- posebno izdanje, meñunarodni ugovori br. 5/06 od 31.10.1996.godine
13 Službeni glasnik BiH br.31/00 od 18.12.2000. godine
14 Službeni glasnik BiH – Meñunarodni ugovori br. 8/03 od 30.06.2003. godine
umjesto doživotnog zatvora sada propisuje dugotrajni zatvor u trajanju od 20 do 45 godina.
Prilikom ocjene koji je zakon blaži za učinioca, osnovna pravila za donošenje odluke o blažem zakonu postavljena su još početkom prošlog vijeka: ''Od dva kaznena zakona blaži se mora primijeniti u cjelini, tj. isključivo. U tom cilju sud treba da podvede krivično djelo u pitanju i pod stari i pod novi zakon, i da prema tome utvrdi, koji je blaži, a to će biti onaj, čija se primjena na konkretan slučaj pokaže kao najpovoljnija za krivca. On ne smije, dakle, da spoji blaže odredbe jednog zakona sa blažim odredbama drugog, jer bi se onda primjenio jedan treći zakon, stvoren ovom
kombinacijom, koji ne postoji, i koji je možda monstruozan.''15 Blaži je onaj zakon koji pruža najpovoljniju krivičnopravnu situaciju za učinioca u cjelini,
npr.: odreñenost i težina krivičnog djela, sistem krivičnopravnih sankcija, mogućnost ublažavanja i osloboñenja od kazne, rokovi zastare, mogućnost ponavljanja krivičnog postupka, pravne posledice osude, režim izvršenja kazne i dr.
Sve do sada navedeno ukazuje da princip legaliteta ne dozvoljava jednostran, površan pristup prilikom rješavanja bilo kog pitanja od koga zavisi ostvarenje zahtjeva zakonitosti, posebno u pogledu zakonitosti u izricanju krivičnopravnih sankcija.
Sudska praksa i retroaktivna primjena krivičnog zakona
Pomenućemo nekoliko karakterističnih primjera iz sudske prakse da bismo mogli izvršiti analizu u kojoj su mjeri poštovani zahtjevi načela zakonitosti, odnosno da li je došlo do povrede principa legaliteta sa aspekta retroaktivnosti zakona i zakonitosti u kažnjavanju.
Presuda Apelacionog odjeljenja Suda BiH broj Kpž. 32/05 od 04.04.2006. godine je prva pravnosnažna presuda za krivična djela iz Glave XVII KZ BiH. Navedenom presudom optuženi A. Maktouf oglašen je krivim za krivično djelo - ratni zločin protiv civilnog stanovništva iz člana
173. stav 1. tačka e. u vezi sa čl. 31. KZ BiH i primjenom odredaba o
ublažavanju kazne osuñen na kaznu zatvora u trajanju od 5 (pet) godina. U
15 Dr. Toma Živanović: Osnovi krivičnog prava – Opšti deo, str. 156., Izdavačka knjižarnica Gece Kona, Beograd 1922. godine
ovoj presudi sud je zauzeo pravno shvatanje da je članom 4.a) KZ BiH u cijelosti preuzeta odredba člana 7. stav 2. Evropske konvencije i tako omogućeno izuzetno odstupanje od principa iz člana 4. KZ BiH, kao i odstupanje od obavezne primjene blažeg zakona u postupcima koji predstavljaju krivična djela prema meñunarodnom pravu. Ovaj izuzetak od obavezne primjene blažeg zakona ima svoje puno opravdanje i kada se ima u vidu opšta svrha kažnjavanja iz člana 6. KZ BiH, jer je očigledno da se sa maksimalnom kaznom zatvora od 20 (dvadeset) godina koju predviña KZ SFRJ (nakon ukidanja smrtne kazne) ne bi mogla ostvariti opšta svrha kažnjavanja imajući u vidu težinu ovih krivičnih djela i nastale posljedice... Princip obavezne primjene blažeg zakona, prema mišljenju vijeća, isključen je u procesuiranju onih krivičnih djela za koja je u vrijeme njihovog izvršenja bilo potpuno predvidivo i opštepoznato da su protivna opštim pravilima meñunarodnog prava.
Prva primjedba na pomenute pravne stavove odnosi se na okolnost da sud potpuno zanemaruje činjenicu da je krivično djelo ratni zločin protiv civilnog stanovništva već bilo propisano kao krivično djelo u nacionalnom (domaćem, unutrašnjem) zakonodavstvu u vrijeme izvršenja krivičnog djela iz pomenute presude. Pravila meñunarodnog prava koje je povrijedio optuženi u vrijeme izvršenja bila su predviñena u primarnim pravnim izvorima u pisanoj formi, istovremeno u meñunarodnom pravu i domaćem zakonodavstvu. Konkretno, pravilo meñunarodnog prava o zabrani uzimanja talaca za vrijeme oružanog sukoba eksplicitno je propisano u članu 3. stav 1. tačka 1.b) Ženevske konvencije (IV) o zaštiti grañanskih lica za vrijeme rata od 12.08.1949. godine koju je bivša Jugoslavija ratifikovala 1950. godine. Navedeno pravilo meñunarodnog prava direktno je ugrañeno u domaći pravni sistem i predviñeno kao radnja izvršenja krivičnog djela ratni zločin protiv civilnog stanovništva iz člana
142. stav 1. KZ SFRJ. Očigledno, djelo je bilo odreñeno u domaćem i meñunarodnom pravu u vrijeme njegovog izvršenja, krivičnim zakonom je bila propisana krivičnopravna sankcija, pa je u konkretnom slučaju apsolutno isključena primjena člana 4.a) KZ BiH i člana 7. stav 2. Evropske konvencije. Postojali su svi zakonski uslovi, sa aspekta principa legaliteta, za ''suñenje'' i ''kažnjavanje'' učinioca po članu
3. KZ BiH, jer su krivično djelo(u domaćem i meñunarodnom pravu) i
krivičnopravna sankcija(u nacionalnom zakonu) bili propisani zakonom prije nego što je djelo učinjeno. Alternativu u pogledu odreñenosti krivičnog djela u nacionalnom ili meñunarodnom pravu, na isti način kao KZ BiH, propisuju član 11. stav 2. Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, član 7. stav 1.
Konvencije, član 49. stav 1. Povelje o osnovnim ljudskim pravima u Evropskoj uniji, član 15. stav 1. MPGPP i član 75. stav 4. (c) Protokola I.
Dakle, član 4. a) KZ BiH je primjenjiv samo u pravnim situacijama kad odreñena činjenja ili nečinjenja nisu bila uopšte propisana kao krivična djela, ni u nacionalnom (krivični zakon), niti u meñunarodnom pravu (meñunarodne konvencije), niti su za njih bile propisane krivičnopravne sankcije. U takvim pravnim situacijama ne postoje uslovi ni za suñenje (nema zakonom propisanog krivičnog djela), niti kažnjavanje (nema zakonom propisane krivičnopravne sankcije) prema važećem unutrašnjem pravnom sistemu. To su neke buduće situacije u kojima odreñeno činjenje ili nečinjenje može da ugrozi ili povrijedi osnovne ljudske vrijednosti priznate od civilizovanih naroda koje se smatraju univerzalnim (npr. mir, život, sloboda, zdrava životna sredina, meñunarodna bezbjednost i dr.).
Pozivanje na svrhu kažnjavanja kao osnov za retroaktivnu primjenu
krivičnog zakona predstavlja afirmaciju zahtjeva kaznene politike na štetu principa legaliteta. Tačnije, pozivanje na svrhu kažnjavanja i pravdu je reafirmacija poznate formule njemačkog profesora filozofije prava Gustava Radbruch-a iz 1946. godine i stvaranje sistema suprotnom pravu, principu legaliteta i zabrani retroaktivnosti. Zastupnici ove teorije pravdu stavljaju iznad zakona i takva pravda stvara tzv. ''nadzakonsko pravo'', za razliku od zakona koji po njima stvara ''zakonsko nepravo''.16 ''Pravedno'' je za njih apsolutna vrijednost, pa objektivna pravda ima prednost u odnosu na zakon. Meñutim, potpuno se zaboravlja da je pravda subjektivna kategorija17 koja direktno vodi u samo ''moje pravo'' koje širom otvara vrata za pravnu nesigurnost koja je suprotna pojmu pravne države i sistemu vladavine prava, što je Bosna i Hercegovina kao članica Savjeta/Vijeća Evrope dužna izgrañivati. Održati objektivno dalje od subjektivnog u pravu je jedini način da se osigura da niko ne bude iznad zakona (v.saglasno mišljenje
sudije Zupančiča u predmetu Strelec i dr. protiv Njemačke-presuda Evropskog suda za ljudska prava od 22.03.2001.)18 Inače, princip legaliteta u meñunarodnom krivičnom pravu razlikuje se od istog principa u nacionalnim pravnim sistemima. U meñunarodnom krivičnom pravu postoji očigledna težnja za održanjem ravnoteže izmeñu sprovoñenja pravde i pravičnosti prema optuženom, pri čemu se uzima u obzir i
očuvanje svjetskog poretka.19 Treba li dodati da u takvim situacijama
16 Opširnije: Vojislav Stanovčić ''O dva shvatanja legaliteta'';
17 Antonio Kaseze, ibid., str. 162.
18
19 Džon R.V.D. Džouns i Stiven Pauls, ibid., str. 402.
pravda i interesi svjetskog poretka imaju primat u odnosu na princip legaliteta i zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Zato se načelo zakonitosti u meñunarodnom krivičnom pravu ne tumači na klasičan način svojstven evropskim kontinentalnim pravnim sistemima. Njegovi zahtjevi su uglavnom ispunjeni u odnosu na odreñena činjenja ili nečinjenja (djelo) čije zabrane proizlaze iz pisanih ili nepisanih normi u vrijeme izvršenja djela (ugovori, konvencije, odluke pojedinih organa meñunarodne zajednice, meñunarodni običaji ...). Meñutim, princip legaliteta nije se protezao na krivičnopravne sankcije što je najveći nedostatak meñunarodnog krivičnog prava. Tek nakon stupanja na snagu Rimskog statuta o osnivanju Meñunarodnog krivičnog suda, može se govoriti o meñunarodnim krivičnim djelima, koja su kompletna, tako da odreñena inkriminacija podrazumijeva kako utvrñivanje bitnih obilježja odreñenog djela, tako i unaprijed propisane
sankcije za takva krivična djela.20
Na princip obavezne primjene blažeg zakona bezrezervno obavezuju odredbe člana 15. stav 1. MPGPP koje su dio ustavnopravnog sistema BiH i direktno se primjenjuju sa svim meñunarodnim konvencijama navedenim u Aneksu 1. Ustava BiH – Dodatni sporazumi o ljudskim pravima koji će se primjenjivati u BiH. Dakle, MPGPP, Ženevska konvencija (IV) i Dopunski protokol I imaju istu pravnu snagu kao i Konvencija. Ako je to tako onda se meñunarodno pravo u BiH mora primijeniti u punom obimu, a ne parcijalno. Princip legaliteta i obavezna primjena blažeg zakona potpuno su jasno propisani u članu 15. stav 1. MPGPP, članu 67. Ženevske konvencije (IV) i članu 75. stav 4. tačka c) Dopunskog protokola I. Ako se ovim meñunarodnopravnim izvorima dodaju članovi 22., 23., i 24. Rimskog statuta i član 49. stav 1. Povelje o osnovnim pravima u Evropskoj uniji koji su nerazdvojni dio sistema meñunarodnog krivičnog prava, onda je vidljivo da su princip legaliteta i vremensko važenje zakona odreñeni na najpotpuniji način sa aspekta zaštite ljudskih prava, pravne sigurnosti i vladavine prava. Navedeni meñunarodnopravni akti su dio meñunarodnog prava odnosno meñunarodnog krivičnog prava, meñunarodnog običajnog prava i sadrže opšta načela meñunarodnog prava. Ovdje treba posebno naglasiti značaj Rimskog statuta koji predstavlja prvu kodifikaciju meñunarodnog krivičnog prava sa materijalnopravnog i procesnopravnog aspekta i, kojim se osniva stalni, trajni Meñunarodni krivični sud sa sjedištem u Hagu, Holandiji kao Državi domaćinu. Postupak osnivanja Meñunarodnog krivičnog suda vodila
20 Dr Milan Škulić, Pojam meñunarodnog krivičnog prava str. 104, Meñunarodni naučni skup ‘’Primjena meñunarodnog krivičnog prava od strane meñunarodnih i domaćih sudova’’, Tara 2006. godina
je Komisija za meñunarodno pravo i ad hoc komitet u okviru Generalne skupštine UN od 1948. godine do 17.07. 1998. godine, kada je usvojen Rimski statut. Odluku o njegovoj ratifikaciji Bosna i Hercegovina je donijela
05.03. 2002. godine,21 da bi 01.07.2002. godine Rimski statut stupio na snagu. Da se ovo imalo u vidu onda u presudi Suda BiH meñunarodno pravo
ne bi bilo djelimično primijenjeno i to samo u onom dijelu koji optuženog
dovodi u teži procesni položaj i tako stvara procesnu situaciju za strožije kažnjavanje. Jednostavnim uporeñivanjem posebnih zakonskih minimuma krivičnih djela ratnog zločina protiv civilnog stanovništva, očigledno je da je KZ SFRJ najblaži krivični zakon, jer je njegov propisani zakonski minimum kazna zatvora najmanje 5 (pet) godina, a opšti zakonski maksimum kazna zatvora od 15 godina sa mogućnošću izricanja kazne zatvora od 20 godina (sporno); dok je zakonski minimum kod istog krivičnog djela u KZ BiH propisana kazna zatvora od najmanje 10 (deset) godina, a propisani zakonski maksimum kazna dugotrajnog zatvora (od 20 do 45 godina). Da je primjenjen KZ SFRJ i odredbe o ublažavanju kazne koje su primjenjene u presudi Apelacionog odjeljenja, izrečena kazna zatvora bila bi sigurno manja od 5 (pet) godina. Primjenu blažeg zakona ne isključuje Konvencija, jer zabrana izricanja teže kazne iz člana 7. stav 1. EKLJP nikako ne znači i zabranu blažeg kažnjavanja. Dakle, član 7. stav 1. EKLJP izričito zabranjuje izricanje strožije kazne od one koja je bila propisana u vrijeme izvršenja krivičnog djela i ništa više. Konkretno, u vrijeme izvršenja djela bila je propisana smrtna kazna koja je stupanjem na snagu Ustava BiH i ukidanjem smrtne kazne ograničena na maksimalnu kaznu zatvora od 15 odnosno 20 godina. U slučaju izricanja kazne dugotrajnog zatvora (od 20 do 45 godina) izriče se teža kazna i dolazi do očigledne povrede prava koje garantuje član 7. stav 1. EKLJP i nedozvoljene, retroaktivne primjene krivičnog zakona. Na drugoj strani, član 7. stav 2. EKLJP samo omogućava suñenje i kažnjavanje za radnje koje nisu bile predviñene u času izvršenja kao krivično djelo, a nikako i zabranu blažeg kažnjavanja. Posebno, ako se zna da meñunarodno pravo nije propisivalo krivičnopravne sankcije za kršenje pravila meñunarodnog prava sve do usvajanja Rimskog statuta. Garancije sadržane u članu 7. EKLJP treba tumačiti i primjenjivati, kako slijedi iz njihove namjene i svrhe, na takav način da pružaju djelotvornu zaštitu protiv samovoljnog krivičnog gonjenja, suñenja i kažnjavanja (v.presuda Evropskog suda za ljudska prava od 22.03.2001. godine, Strelec i dr. protiv Njemačke). Prema tome, ni u ovom slučaju nije se mogla izbjeći primjena blažeg zakona
21 Službeni glasnik BiH – Meñunarodni ugovori broj 2/02 od 06.03.2002. godine
odnosno blaže kazne u postupku izricanja krivičnopravne sankcije, jer to nalažu opšta načela unutrašnjeg i meñunarodnog krivičnog prava koja pružaju pravnu zaštitu od proizvoljnog kažnjavanja.
Pravna situacija nepostojanja zabrana odnosno nepropisivanje krivičnih djela i krivičnopravnih sankcija za teške povrede osnovnih ljudskih vrijednosti (primarno zločini agresije), u meñunarodnom i nacionalnom zakonodavstvu, karakteristična je za završetak drugog svjetskog rata. Tada je meñunarodna zajednica bila primorana odstupiti od principa legaliteta zbog nevjerovatno teških posljedica II svjetskog rata u kome je učestvovalo 58 država sa preko dvije milijarde stanovnika, a koji je završen sa više desetina miliona žrtava,22 pretežno na strani civilnog stanovništva. Ovu pravnu situaciju najdirektnije potvrñuje presuda Meñunarodnog vojnog suda u Nirnbergu od 01.10.1946. godine: ''Planiranje ili voñenje agresorskog rata ili rata kojim su kršeni meñunarodni ugovori je zločin. Pravedno je kažnjavanje ex post facto onih koji, uprkos ugovorima i garancijama, napadnu susjedne države bez opomene. Optuženi su, s obzirom na svoje položaje u njemačkoj vladi, morali znati za ugovore koje je Njemačka potpisala i koji su isključili zakonitost pribjegavanja ratu u cilju rješavanja meñunarodnih sporova te se zbog toga u ovom slučaju ne primjenjuje načelo nullum crimen sine lege.''23
Navedeno shvatanje potvrñuje da je načelo zakonitosti u meñunarodnom krivičnom pravu preširoko i elastično tumačeno i da je zasnovano na praksi Nirnberškog tribunala. Tako je član 7. stav 2. EKLJP preuzeo tzv. nirnberšku klauzulu odnosno načelo zakonitosti prema dotadašnjem, fleksibilnom shvatanju principa legaliteta u meñunarodnom krivičnom pravu zbog čega neke zemlje nisu ratifikovale ovaj član (npr. Njemačka). Rimski statut je prihvatio strogu koncepciju načela zakonitosti i tako se distancirao od dosadašnjeg meñunarodnog prava, ali i od anglosaksonskog common law, i približio tradiconalnom shvatanju u evropskim kontinentalnim zemljama.24 Razlog za novu koncepciju načela zakonitosti u meñunarodnom krivičnom pravu treba tražiti i u činjenici da su usvajanjem Rimskog statuta stvoreni formalnopravni uslovi za suñenje najvećem broju lica, imajući u vidu broj država koje su pristupile statutu (više od 100 država). Očekuje se da će se ubuduće suditi svima, ili najvećem broju izvršilaca krivičnih djela u nadležnosti Meñunarodnog krivičnog suda, a ne samo onima koji su mali, siromašni ili poraženi.
22 Vladimir Todorović, Ratno pravo i bezbijednost str. 10, Službeni glasnik Beograd 1999. godine
23 Opširnije: Zvonimir Tomić, Nirnberška presuda, Editio Memoria Juris, Sarajevo 2001.godine
24 Ivo Josipović, Davor Krapac, Petar Novoselec ''Stalni meñunarodni kazneni sud'' str. 97, Narodne novine, Zagreb 2001. godine
Mora se reći da je Sud BiH pored nedozvoljene, retroaktivne primjene KZ BiH (na osnovu člana 4.a), retroaktivno primijenio i Konvenciju (član 7. stav 2.). U pitanju je tzv. materijalna retroaktivnost koja se odnosi na krivična djela i krivičnopravne sankcije, za razliku od procesne retroaktivnosti koja se uglavnom odnosi na valjanost procesnih radnji preduzetih za vrijeme važenja ranijeg zakona, procesne rokove i vrijeme osnivanja nadležnih sudova. To je na svojevrstan način pokazala dosadašnja analiza domaćih i meñunarodnih pravnih izvora (Ustavi BiH i Entiteta, Statut Brčko Distrikta BiH, KZ SFRJ, KZ RS, KZ FBiH, MPGPP, Ženevska konvencija (IV), Dopunski protokol I, Rimski statut i dr.). Da je u konkretnom slučaju došlo i do nedozvoljene, retroaktivne primjene člana 7. stav 2. EKLJP potvrñuje i presuda Velikog vijeća Evropskog suda za ljudska prava od 08.03.2006. godine: ''Prema opštem pravilu meñunarodnog prava izraženom u članu 28. Bečke konvencije, odredbe meñunarodnih ugovora ne primjenjuju se retroaktivno osim ako se stranke nisu izričito drugačije sporazumjele. To je istina posebno za meñunarodne ugovore kao što je Konvencija, koja predstavlja više od pukih uzajamnih obavezujućih dogovora izmeñu država ugovornica. Ona direktno stvara prava za privatne pojedince unutar njihovih nadležnosti (vidi presudu u predmetu Ireland v. the United Kingdom od 18.01.1978.). Stoga ovo gornje pravilo o ne – retroaktivnosti meñunarodnih ugovora nije mjerodavno samo za Sud, nego, prvo i najvažnije, i za domaće sudove kad su pozvani primjeniti Konvenciju. Sud, na račun svoje supsidijarne uloge u čuvanju ljudskih prava, mora biti oprezan da ne postigne rezultat koji bi bio jednak prisiljavanju domaćih vlasti da retroaktivno primjene
Konvenciju.'' (v. Blečić protiv Hrvatske, tačka 90 obrazloženja).25 Bosna i
Hercegovina nije stavila rezerve na EKLJP, niti se izričito obavezala da će Konvenciju kao meñunarodni ugovor retroaktivno primjenjivati. Identične stavove u pogledu zabrane retroaktivne primjene meñunarodnih ugovora do sada su zauzeli Stalni meñunarodni sud pravde (v. Phosphates in Morocco, presuda od 14.06.1938.), i Meñunarodni sud pravde (v. Lihtenštajn protiv Njemačke, presuda od 10.02.2005.). U istom smislu Nacrt Komisije za meñunarodno pravo o odgovornosti država za meñunarodne protivpravne akte (2001) koji je usvojila Komisija za meñunarodno pravo 09.08.2001. godine. Naime, član 13. navedenog nacrta govori o važećim meñunarodnim obavezama za državu samo ako je država vezana obavezom
25
o kojoj se radi u trenutku nastanka akta (opširnije: obrazloženje presude Blečić protiv Hrvatske).
Predmet Naletilić protiv Hrvatske i odluka o prihvatljivosti od 04.05.2000. godine Evropskog suda za ljudska prava ne predstavlja odgovarajuću sudsku praksu, jer je u pitanju optužba za ratni zločin protiv čovječnosti koji KZ SFRJ nije predviñao kao posebno krivično djelo. Osim toga i mnogo važnije, u pitanju je predmet iz nadležnosti Meñunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju u Hagu (MKSJ) koji je formiran u maju 1993. godine kada je u pravnom sistemu BiH još uvijek egzistirala smrtna kazna, pa je rasprava o primjeni blažeg zakona besmislena. MKSJ, kao meñunarodni sud, nema mandat da primjenjuje nacionalno pravo bilo kojeg pravnog sistema, već ima zadatak da primijeni već postojeće humanitarno pravo (meñunarodne konvencije, običajno pravo i opšta
pravna načela).26 Inače, svi dosadašnji meñunarodni krivični sudovi su ad
hoc sudovi (Nirnberg, Tokio, Ruanda i Jugoslavija), dok je Meñunarodni krivični sud u Hagu, osnovan Rimskim statutom, prvi meñunarodni krivični sud koji je uspostavljen kao trajna institucija (član 1. Rimskog statuta). Sud BiH nije meñunarodni krivični sud (ad hoc ili stalni), već domaći sud osnovan da bi osigurao efikasno ostvarivanje nadležnosti Bosne i Hercegovine i poštovanje ljudskih prava i vladavine zakona na njenoj teritoriji (član 1. Zakona o sudu BiH).
Specijalni izvještaj Ombudsmana za ljudska prava BiH sa preporukom od 23.01.2007. godine ne rješava pravne probleme vezane za primjenu člana 4.a) KZ BiH, jer se brisanjem ovog člana ništa suštinski ne bi promijenilo imajući u vidu direktnu primjenu člana 7. stav 2. EKLJP u pravnom sistemu BiH.
Za pitanje zakonitosti u izricanju kazni značajan je stav zauzet u presudi Vrhovnog suda Republike Srpske broj Kž.146/03 od 25.03.2004. godine:''Kada je direktnom primjenom člana 1. Protokola 6. Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava isključena mogućnost izricanja smrtne kazne, počiniocu krivičnog djela za koje je smrtna kazna alternativno propisana uz kaznu zatvora sa opštim maksimumom od 15 godina, sud je na osnovu odredbe člana 38. stav 2. Krivičnog zakona Republike Srpske – Opšti dio ovlašten da počiniocu takvog krivičnog djela izrekne kaznu
26 Džon R.V.D. Džouns i Stiven Pauls, ibid., str. 403.
zatvora od 20 godina, pa kada je optuženom za krivično djelo ubistva iz člana 36. stav 2. tačka 6. KZ RS – Posebni dio izrečena kazna zatvora od 20 godina, takvom odlukom o kazni nije počinjena povreda zakona na štetu optuženog iz člana 365. tačka 5. Zakona o krivičnom postupku.''27 Prema obrazloženju navedene presude za predmetno krivično djelo, poslije 14.12.1995. godine kada je Konvencija postala sastavni dio pravnog sistema BiH, bile su alternativno propisane kazna zatvora najmanje 10 godina sa opštim maksimumom od 15 godina, zatvor od 20 godina i smrtna kazna, pa
kako je direktnom primjenom člana 1. Protokola 6. uz Evropsku konvenciju isključena mogućnost izricanja smrtne kazne, to su kao alternativne kazne za krivično djelo ostale kazna zatvora od 10 do 15 godina i zatvor od 20 godina. Vrhovni sud RS zaključuje da kazna zatvora od 20 godina predstavlja alternativu za smrtnu kaznu, a ne zamjenu za tu kaznu, pa kada je isključena mogućnost izricanja smrtne kazne samim tim nije isključena i mogućnost izricanja kazne zatvora od 20 godina.
Protiv navedene presude Vrhovnog suda RS apelant je podnio apelaciju Ustavnom sudu BiH, izmeñu ostalog i zbog povrede člana 1. Protokola 6. o ukidanju smrtne kazne uz EKLJP. Suština apelacije se svodi na tvrdnju da je ukidanjem smrtne kazne praktično prestala da postoji i kazna zatvora od 20 godina, te da je sud mogao izreći samo kaznu zatvora od 10 do 15 godina. U odgovoru na apelaciju Vrhovni sud RS je dodao da je kazna zatvora od 20 godina bila propisana kao posebna kazna, a ne supstitut za smrtnu kaznu. Odbijajući kao neosnovanu podnesenu apelaciju Ustavni sud je u svojoj odluci broj AP-656/04 od 13.09.2005. godine, tačka 31. obrazloženja, zauzeo slijedeće stanovište: ''Ukidanjem smrtne kazne, a do donošenja Krivičnog zakonika Republike Srpske iz 2000. godine, nastala je pravna praznina, što je vidljivo u konkretnom slučaju, u vezi sa mogućnošću izricanja teže kazne od kazne zatvora od 15 godina, što je bio opšti maksimum kazne zatvora shodno članu 38. stav 1. Krivičnog zakonika Republike Srpske (Opšti dio) koji je primjenjen u konkretnom slučaju. Ukoliko bi se prihvatilo tumačenje koje zagovara apelant da je u takvoj pravnoj situaciji jedino moguće bilo da se izrekne kazna zatvora od 15 godina za teška krivična djela kao što je slučaj u konkretnom predmetu, postavlja se pitanje da li bi takvom primjenom zakona mogla da se postigne opšta svrha kažnjavanja iz člana 6. Krivičnog zakona Republike Srpske (Opšti dio).''28 Očigledno, Ustavni sud je osnov za svoju odluku našao u
27 Bilten sudske prakse I, str. 15, Vrhovni sud Republike Srpske, Banja Luka 2004. godine
28 Službeni glasnik BiH, broj 83/05, str. 6713.
razlozima kaznene politike, a ne u pravnim razlozima koji proizlaze iz principa legaliteta i obavezne primjene blažeg zakona. Čini se da je u navedenim odlukama dvostruko povreñen princip zakonitosti: primijenjena je kazna zatvora koja zakonom nije bila propisana u vrijeme izvršenje krivičnog djela (20 godina) i izrečena kazna je bila propisana, ali u zakonu koji je stupio na snagu poslije izvršenja krivičnog djela a taj zakon je teži, nepovoljniji za učinioca (Krivični zakonik RS).
Navedena pravna shvatanja teško mogu izdržati kritiku sa aspekta poštovanja principa legaliteta, a prije svega zakonitosti u izricanju kazne. Naime, učiniocima krivičnih djela može se izreći samo ona krivičnopravna sankcija koja je bila zakonom propisana. Oba suda se uporno pozivaju na odredbe člana 38. stav 2. KZ RS – Opšti dio, a prostim jezičkim tumačenjem iz navedene odredbe proizilazi da ona dozvoljava mogućnost izricanja zatvora od 20 godina za krivična djela za koja je propisana smrtna kazna. Dakle, mogućnost izricanja je jedan pojam, a zakonom propisana kazna sasvim drugi pojam. Prema tome, kazna zatvora od 20 godina je supstitut, zamjena za smrtnu kaznu i po svom karakteru je nesamostalna kazna akcesorne prirode. Zbog toga, kazna zatvora od 20 godina u potpunosti dijeli sudbinu smrtne kazne kao glavne kazne. Uostalom, u sistemu kazni KZ RS – Opšti dio ne propisuje kaznu zatvora od 20 godina kao posebnu vrstu kazne. Naprijed navedene presude takoñe pogrešno interpretiraju član 1. Protokola
6. uz Evropsku konvenciju navodeći da je njegovom direktnom primjenom isključena mogućnost izricanja smrtne kazne za krivična djela za koja je propisana. Meñutim, Protokol 6. o ukidanju smrtne kazne u članu 1. prva rečenica glasi: ''Smrtna kazna se ukida.'' Ako je to tako onda za krivično djelo iz člana 36. stav 6. KZ RS – Posebni dio ostaje zakonom propisana kazna: ''zatvor od najmanje 10 godina,'' (smrtna kazna se ukida, briše, nestaje iz zakona). Prema tome, kazna zatvora od najmanje 10 godina, kao posebni minimum, zakonom je propisana alternativna kazna sa smrtnom kaznom. Takoñe, treba podsjetiti i na odredbe člana 38. stav 3. KZ RS – Opšti dio koje dozvoljavaju mogućnost propisivanja i zatvora od 20 godina za teške oblike krivičnih djela učinjenih sa umišljajem kod kojih je propisan zatvor u trajanju do 15 godina.
Navedene odredbe samo potvrñuje da kazna zatvora od 20 godina nije posebna vrsta vremenske kazne lišenja slobode i da se može izreći samo u dva slučaja: umjesto smrtne kazne (član 38. stav 2. KZ RS – Opšti dio) i za teške oblike krivičnih djela za koje je zakonom propisana (član 38. stav 3. KZ RS – Opšti dio). U svim slučajevima gdje postoji zabrana izricanja smrtne kazne, a ukidanjem smrtne kazne Protokolom 6. i Drugim
fakultativnim protokolom uz MPGPP(1989) takva zabrana je nastala 14.12.1995. godine, apsolutno je isključena i mogućnost izricanja kazne zatvora od 20 godina.29 Da zaključimo, za krivično djelo ubistva iz čl. 36. stav 2. tačka 6. KZ RS zakon propisuje kažnjavanje zatvorom od najmanje 10 godina ili smrtnom kaznom. Poslije stupanja na snagu Ustava BiH i ukidanja smrtne kazne, poštujući princip zakonitosti u pogledu odreñivanja i izricanja krivičnopravnih sankcija, u konkretnom slučaju moguće je izreći kaznu zatvora u kaznenom okviru zakonom odreñenog posebnog minimuma (10 godina) i zakonom odreñenog opšteg maksimuma (15 godina). Svi krivični zakoni, počev od KZ SFRJ do KZ BiH, predviñaju i propisuju obaveznu primjenu blažeg zakona. Stoga je pogrešno pozivanje na član 7. stav 1. EKLJP u pokušaju zadržavanja smrtne kazne u našem krivičnopravnom sistemu do donošenja novih krivičnih zakona na entitetskom i državnom nivou. Naime, Konvencija propisuje minimalne pravne standarde koje mora poštovati svaka članica Savjeta Evrope. Meñutim, nacionalno krivično zakonodavstvo propisuje više standarde, pa umjesto zabrane odreñivanja teže kazne predviña obaveznu primjenu blažeg zakona što je za svaku pohvalu sa aspekta zaštite
ljudskih prava i osnovnih sloboda i pravne sigurnosti uopšte.30 U tom
pravcu i članovi 17. i 18. EKLJP koji govore o zabrani zloupotrebe prava i granicama primjene ograničenja prava. Dakle, zabranjeno je ukidanje prava ili sloboda priznatih Konvencijom, ali i ograničenje u većoj mjeri od one koja je predviñena Konvencijom.
Uostalom, u meñunarodnom pravu postoji opšti princip po kome se u slučaju postojanja dva sukscesivna zakona koja se odnose na zakonitost izricanja kazne, kazna će se izricati po principu favor libertatis.
Navedena pravna shvatanja u pogledu vremenskog važenja krivičnog zakona prihvata i Vrhovni sud FBiH. Suština sudskih odluka svodi se na zaključak, da je poslije ukidanja smrtne kazne (Protokol 6. uz EKLJP, ali i Drugi fakultativni protokol uz MPGPP na osnovu Aneksa Ustava FBiH), u pravnom sistemu RBiH ostala mogućnost izricanja kazne zatvora od 15 godina odnosno 20 godina za najteže oblike krivičnih djela za
29 Dr Franjo Bačić: Krivično pravo – Opći dio, str. 456., Pravni fakultet Zagreb, 1986. godina: ''Kad je zakon za tačno odreñeni krug osoba isključio svaku mogućnost izricanja smrtne kazne, onda ona i nije propisana za djelo koje su oni učinili, a za koje je inače ta kazna odreñena alternativno s kaznom zatvora. Za ove osobe onda postoji automatski apsolutna zabrana izricanja ove kazne. To onda isključuje i kaznu zatvora od 20 godina.''
30 Damjan Kaurinović, Retroaktivna primjena krivičnog zakona, str. 541., Pravna riječ, Banja Luka 2006.
godine
koja bila propisana smrtna kazna. Zato se u slučaju sukcesije krivičnih zakona ima primijeniti blaži zakon, a to je KZ RBiH s obzirom da KZ FBiH za najteže oblike krivičnih djela predviña i kaznu dugotrajnog zatvora od 20 do 45 godina (npr. presude VSFBiH br. Kž-252/04 od 26.08.2004. godine i Kž-294/04 od 18.11.2004. godine).
Princip legaliteta je i predmet ustavnopravnih sporova. Nisu rijetke
odluke u kojima se utvrñuju da je protivustavno kažnjavanje pojedinaca za izvršenje krivičnog djela, kada takvo djelo u vrijeme izvršenja nije bilo propisano kao krivično djelo. Tako Ustavni sud Republike Hrvatske u odluci br. U-III/2270/2001 od 26.03.2002. godine zauzima sledeće stajalište:''Posebno Sud naglašava da je podnositelju utvrñena kaznena odgovornost i izrečena kazna u smislu odredbe Kaznenog zakona, a koji zakon se nije (jer nije bio niti donešen) primjenjivao u vrijeme počinjenja samog djela. Polazeći od takvih utvrñenja i očite pogrešne primjene mjerodavnog materijalnog prava u slučaju podnositelja, ocjena je ovog Suda da je isto rezultiralo povredom ustavnog prava podnositelja jer nitko ne može biti kažnjen za djelo koje prije nego je počinjeno nije bilo utvrñeno zakonom ili meñunarodnim pravom kao kazneno djelo, niti mu se može izreći kazna koja nije bila odreñena zakonom, što je propisano odredbom članka 31. st. 1. Ustava Republike Hrvatske.''31
Sudovi u entitetima i Brčko Distriktu BiH u suñenjima za krivična djela ratnih zločina, kao i sudovi u Srbiji i Hrvatskoj koji su stvarno nadležni za predmete ratnih zločina, primjenjuju preuzeti KZ SFRJ kao krivični zakon koji je važio u vrijeme izvršenja djela,. Primjena KZ BiH je moguća pred sudovima entiteta i Brčko Distrikta BiH samo u slučaju prenošenja voñenja postupka, na sudove na čijem je području krivično djelo izvršeno ili pokušano, rješenjem Suda BiH na osnovu člana 27. ZKP BiH. Meñutim, u takvoj pravnoj situaciji ponovo se mora dati odgovor na pitanje koji će se krivični zakon primijeniti, zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela ili jedan od zakona koji su stupili na snagu poslije izvršenja krivičnog djela.
Potpuno je izvjesno da se ova pravna situacija mogla riješiti mnogo ranije i na vrlo jednostavan način. Bosna i Hercegovina je morala staviti rezerve prilikom potpisivanja Dejtonskog sporazuma na Konvenciju i Drugi fakultativni protokol uz MPGPP (1989) i tako stvoriti zakonske pretpostavke za propisivanje adekvatnih krivičnopravnih sankcija za
31
teške povrede meñunarodnog prava. Pored toga, Bosna i Hercegovina je propustila da uredi svoj zakonski sistem tako da omogući efikasno kažnjavanje i time ispuni svoje meñunarodne obaveze iz člana V Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (1948) i člana
146. Ženevske konvencije (IV). Ovo propuštanje je dodatno ugrozilo
interese žrtava, posebno na strani civilnog stanovništva, a sudije neizbježno dovelo u nepotrebna profesionalna iskušenja. Tamo gdje nastaje sukob izmeñu pravne sigurnosti i pravde, izmeñu zakona koji se sadržinski može pobijati, ali je pozitivan, i izmeñu pravedenog prava koje, meñutim, nije pretočeno u formu zakona, uistinu postoji sukob pravde sa samom sobom, sukob izmeñu prividne i stvarne pravde.32
Zato sudija Vold s pravom zaključuje:''Vladavina prava...zahtijeva od sudova da priznaju statute i pravila koji ih obavezuju u vršenju njihovih ovlašćenja čak i ako ta ograničenja smetaju razumljivoj težnji da se norme ljudskih prava dovedu do maksimuma. Ako pravo treba da vlada, onda sudovi moraju da prednjače u poštovanju prava.''33
Zaključak
Nikome ne može biti izrečena sankcija za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije zakonom bilo propisano kao krivično djelo i za koje zakonom nije bila propisana krivična sankcija. Vrhovni princip krivičnog zakonodavstva, princip legaliteta ne smije biti doveden u pitanje u bilo kom njegovom elementu. Odstupanje od načela zakonitosti su isključena u odnosu na odreñivanje krivičnog djela i krivičnopravne sankcije. Zbog toga je retroaktivnost ili povratna primjena krivičnog zakona zabranjena, osim u slučaju retroaktivne primjene blažeg zakona.
Smisao odredbe člana 4.a) KZ BiH je da omogući suñenje i
kažnjavanje za neka buduća činjenja ili nečinjenja koja nisu uopšte predviñena kao krivično djelo u unutrašnjem (krivični zakon), niti u meñunarodnom pravu (meñunarodne konvencije), niti su za ta djela propisane krivičnopravne sankcije, a mogla bi dovesti u opasnost osnovne civilizacijske vrijednosti (npr. mir, život, zdrava životna sredina, meñunarodna bezbjednost ...). Zbog toga je isključena retroaktivna primjena pomenute odredbe na krivična djela koja su u vrijeme izvršenja bila
32 Gustav Radbruh, ‘’Filozofija prava’’Pravni fakultet Beograd, 1998.godina str.227.
33 Džon R.V.D. Džouns i Stiven Pauls, ibid., str. 403.
propisana u unutrašnjem i meñunarodnom pravu i za koja su domaćim zakonom bile propisane krivičnopravne sankcije.
Prema opštem pravilu meñunarodnog prava odredbe meñunarodnih
ugovora ne primjenjuju se retroaktivno osim ako se stranke nisu izričito drugačije sporazumjele. Pravilo o neretroaktivnosti meñunarodnih ugovora mjerodavno je prije svega za domaće sudove kad primjenjuju Konvenciju. U takvim slučajevima ne može se izbjeći primjena blažeg zakona u postupku izricanja krivičnopravne sankcije, jer to nalažu opšta načela unutrašnjeg i meñunarodnog krivičnog prava.
Princip obavezne primjene blažeg zakona sadržan je u
ustavnopravnom sistemu BiH. Iz meñunarodnih konvencija koje se direktno primjenjuju u pravnom sistemu BiH, Rimskog statuta i Povelje o osnovnim pravima u Evropskoj uniji, proizlazi opšti princip meñunarodnog prava po kome se, u slučaju postojanja dva sukcesivna zakona koja se odnose na zakonitost izricanja kazne, kazna izriče po principu favor libertatis.
Pozivanje na svrhu kažnjavanja i pravdu radi retroaktivne primjene strožijeg zakona predstavlja afirmaciju ciljeva kaznene politike na štetu principa legaliteta i stvaranje sistema suprotnom pravu, načelu zakonitosti i zabrani retroaktivnosti.
Nastala pravna situacija je posledica propuštanja Bosne i
Hercegovine da stavi rezerve prilikom potpisivanja Protokola 6. uz EKLJP (1983) i Drugog fakultativnog protokola uz MPGPP (1989) i tako stvori zakonske pretpostavke za propisivanje adekvatnih krivičnopravnih sankcija za teške povrede meñunarodnog prava. Istovremeno, Bosna i Hercegovina nije ispunila svoje meñunarodne obaveze preuzete iz Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (1948) i Ženevske konvencije (IV), jer je propustila da blagovremeno uredi svoj zakonski sistem koji omogućava efikasno kažnjavanje.
Sudijama ostaje da primijene zakon, jer ako se gradi sistem
vladavine prava, onda sudovi moraju da prednjače u poštovanju prava.
Uvodne napomene
Problematika vremenskog važenja krivičnog zakona i njegove moguće povratne primjene, nakon nedavne zakonodavne reforme na entitetskom i državnom nivou u BiH, otvorila je nekoliko složenih i važnih pitanja koja su predmet razmatranja nauke krivičnog prava i aktuelne sudske prakse. Prije svega, ovo se odnosi na krivična djela iz glave XVII KZ BiH – Krivična djela protiv čovječnosti i vrijednosti zaštićenih meñunarodnim pravom. Odgovori na sva pitanja nalaze se u okviru zahtjeva načela zakonitosti (nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege), kao i odgovor na neizbježno pitanje uslova retroaktivne primjene blažeg zakona (lex mitior) – zakonom dozvoljenog odstupanja od principa legaliteta. Ovaj rad pokušava dati mali doprinos u stvaranju zakonite i jedinstvene sudske prakse, a sve u cilju jačanja efikasnosti sudskog sistema, na jednoj strani i, zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda, na drugoj strani. Na ovaj način se osiguravaju temelji pravne države, vladavine prava i demokratije, ureñenog društva bezbjednosti, zakonitosti, slobode i pravde.
Predmet retroaktivne ili povratne primjene krivičnog zakona je zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela i jedan ili više zakona koji su stupili na snagu nakon izvršenja krivičnog djela odnosno zakon koji je na pravnoj snazi u vrijeme suñenja. U takvim pravnim situacijama traži se odgovor na pitanje koji će krivični zakon primijeniti, a da se istovremeno ispoštuju svi zahtjevi principa zakonitosti.
Princip zakonitosti ili legaliteta je osnovno, vodeće i najvažnije načelo krivičnog zakonodavstava sa aspekta zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda, pravde i pravičnosti.
Pored toga, načelo zakonitosti zločina i kazne je zvijezda vodilja krivičnog prava, a to znači da se lice može izvesti pred sud ili kazniti samo u
skladu sa pravom koje prethodi odnosnom djelu, odreñuje krivično djelo i propisuje odgovarujuću kaznu.1
Slijedi komparativni pregled načina odreñivanja načela zakonitosti
na meñunarodnopravnom i nacionalnom planu, te zakonske mogućnosti retroaktivne primjene blažeg krivičnog zakona.
Deklaracije o pravima čovjeka i grañanina (1789)
Član 8.
Niko ne može biti kažnjen, osim na osnovu zakona donijetog i proglašenog prije delikta i zakonito primjenjenog.
Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima (1948)
Član 3.
Svako ima pravo na život, slobodu i bezbjednost ličnosti.
Član 11. stav 2.
Niko se ne smije osuditi za djela ili propuštanja koja nisu predstavljala krivično djelo po unutrašnjem ili meñunarodnom pravu u vrijeme kada su izvršena. Isto tako ne smije se izricati teža kazna od one koja se mogla primijeniti u vrijeme kada je krivično djelo izvršeno.
Ženevska konvencija (IV) o zaštiti grañanskih lica za vrijeme rata (1949)
Član 67.
Sudovi mogu da primjenjuju samo zakonske propise donijete prije izvršenja krivičnog djela i koji su u skladu s opštim načelima prava, naročito u pogledu načela srazmjernosti kazne.
1 Džon R.V.D. Džouns i Stiven Pauls, Meñunarodna krivična praksa, str. 401, Fond za humanitarno pravo, Beograd 2006. godine
Bečka konvencija o ugovornom pravu (1969)
Nepovratna snaga ugovora
Član 28.
Ako drukčija namjera ne proizlazi iz ugovora ili ako nije na drugi način izražena, odredbe ugovora ne vežu stranku u pogledu bilo kojeg akta ili činjenice koji su prethodili datumu stupanja tog ugovora na snagu za tu stranku, niti u pogledu bilo koje situacije koja je prestala postojati prije tog datuma.
Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (EKLJP, Konvencija, 1950)
Nema kazne bez zakona
Član 7.
1. Niko se ne može smatrati krivim za krivično djelo izvršeno činjenjem ili nečinjenjem koje, u vrijeme kad je djelo izvršeno, nije predstavljalo krivično djelo po unutrašnjem ili meñunarodnom pravu. Isto tako, ne može se izreći strožija kazna od one koja je bila propisana u vrijeme kad je krivično djelo izvršeno.
2. Ovaj član ne sprečava suñenje ili kažnjavanje bilo kog lica za činjenje ili nečinjenje koje je u času izvršenja predstavljalo krivično djelo u skladu sa opštim načelima prava priznatim od civilizovanih naroda.
Rezerve
Član 57.
1. Prilikom potpisivanja ove Konvencije, ili prilikom deponovanja instrumenata ratifikacije, svaka država može staviti rezervu na svaku pojedinu odredbu Konvencije u obimu u kome neki zakon koji je tada na snazi na njenoj teritoriji nije saglasan sa tom odredbom. Rezerve opšteg karaktera nisu dozvoljene na osnovu ovog člana.
2. Svaka rezerva stavljena na osnovu ovog člana sadrži kratku izjavu o
zakonu na koji se odnosi.
Protokol 6. uz EKLJP o ukidanju smrtne kazne (1983)
Član 1. Ukidanje smrtne kazne
Smrtna kazna se ukida. Niko se ne može osuditi na smrtnu kaznu ili pogubiti.
Član 2.
Smrtna kazna za vrijeme rata
Država može u svom zakonodavstvu da predvidi smrtnu kaznu za djela izvršena u vrijeme rata ili neposredne ratne opasnosti; takva kazna primjeniće se samo u slučajevima predviñenim zakonom i u skladu s njegovim odredbama. Država obavještava Generalnog sekretara Savjeta Evrope o odgovarajućim odredbama tog zakona.
Protokol 13. uz EKLJP o ukidanju smrtne kazne u svim okolnostima (2002)
Član 1. Ukidanje smrtne kazne
Smrtna kazna se ukida. Niko neće biti osuñen na ovakvu kaznu niti
pogubljen.
Član 2. Zabrana derogacije
Ne može se derogirati niti jedna odredba iz ovog Protokola po članu
15. Konvencije.
Član 3. Zabrana zadržavanja
Nema zadržavanja po članu 57. Konvencije s obzirom na odredbe ovog Protokola.2
2 Službeni glasnik BiH – Meñunarodni ugovori broj 8/03 od 30.06.2003. godine
Povelje o osnovnim pravima u Evropskoj uniji (2000)
Član 2. Pravo na život
1. Svako ima pravo na život.
2. Niko ne smije biti osuñen na smrt ili pogubljen.
Principi zakonitosti i proporcionalnosti krivičnih djela i kazne
Član 49.
1. Niko se ne smije smatrati krivim za krivično djelo zbog činjenja ili nečinjenja koje, u vrijeme kada je učinjeno, po nacionalnom ili meñunarodnom pravu nije predstavljalo krivično djelo. Ne smije se primjeniti teža kazna od one koja je bila predviñena u vrijeme kada je krivično djelo učinjeno. Ukoliko, nakon izvršenja krivičnog djela, zakon za njega predvidi manju kaznu, primjeniće se ta kazna.
2. Ovaj član neće isključiti suñenja i kaznu za svako lice zbog činjenja
li nečinjenja koje je, u vrijeme kada je učinjeno, predstavljalo krivično djelo po opštim principima koje priznaje zajednica naroda.
Meñunarodni pakt o grañanskim i političkim pravima (MPGPP, 1966)
Član 15.
1. Niko se ne smije osuditi za činjenje ili nečinjenje koje nije ni po domaćem ni po meñunarodnom pravu bilo krivično djelo u doba izvršenja. Isto tako se ne može odrediti teža kazna od one koja je bila primjenjiva u vrijeme kada je krivično djelo izvršeno. Ako poslije izvršenja djela zakon odredi blažu kaznu, izvršilac će se koristiti tom blagodati.
2. Ništa u ovom članu ne sprečava da se sudi ili kazni bilo koje lice za
činjenje ili nečinjenje koje je u vrijeme izvršenja bilo krivično djelo prema opštim načelima prava priznatim od zajednice naroda.
Drugi fakultativni Protokol uz MPGPP,
čiji je cilj ukidanje smrtne kazne (1989)
Član 1.
1. Nijednom licu koje potpada pod jurisdikciju države članice ovog Protokola ne može se izreći smrtna kazna.
2. Svaka država članica preduzima sve potrebne mjere za ukidanje smrtne kazne u okviru njene jurisdikcije.
Član 2.
1. Nikakva rezerva nije dopuštena na ovoj Protokol izuzev one koja je izjavljena u vrijeme ratifikacije ili pristupanja kojom se predviña primjena smrtne kazne u vrijeme rata u slučaju presude za najteži zločin vojne prirode izvršene u vrijeme rata.
2. Država članica koja izjavi takvu rezervu u vrijeme ratifikacije ili
pristupanja dostavlja Generalnom sekretaru Ujedinjenih nacija odgovarajuće propise svog unutrašnjeg zakonodavstva koji se primjenjuje u vrijeme rata.
3. Država članica koja je izjavila takvu rezervu obavještava Generalnog sekretara Ujedinjenih nacija o svakom početku ili završetku ratnog stanja na njenoj teritoriji.
Dopunski protokol uz Ženevske konvencije od 12. avgusta 1949. godine o zaštiti žrtava meñunarodnih oružanih sukoba (Protokol I, 1977)
Član 75. stav 4. tačka (c) Osnovne garancije
Niko ne može biti optužen ili osuñen za krivično djelo za bilo koju
radnju ili propust koji ne predstavljaju krivično djelo prema nacionalnom ili meñunarodnom zakonu pod koje je on potpadao u momentu učinjenog djela; ne može se izreći teža kazna od kazne koja je bila primjenjiva u vrijeme kada je krivično djelo bilo izvršeno; ako, poslije izvršene povrede, zakon predvidi lakšu kaznu, prekršilac će se time koristiti.
Rimski statut Meñunarodnog krivičnog suda (Rimski statut, 1998)
Opšta načela krivičnog prava
Član 22. Nullum crimen sine lege
1. Lice neće biti krivično odgovorno na osnovu ovog statuta osim ako ponašanje o kojem je riječ ne predstavlja, u vrijeme kad je preduzeto, zločin koji je u nadležnosti Suda.
2. Definicija zločina tumačiće se usko i neće biti proširena analogijom.
U slučaju dvosmislenosti definicija će se tumačiti u korist lica protiv koga se vodi istraga, koje se krivično goni ili koje je osuñeno.
Član 23.
Nulla poena sine lege
Lice osuñeno od strane Suda može biti kažnjeno samo u skladu sa ovim statutom.
Član 24.
Zabrana retroaktivnosti ratione personae
1. Nijedno lice neće biti krivično odgovorno na osnovu ovog Statuta zbog ponašanja koje je prethodilo stupanju Statuta na snagu.
2. U slučaju promjene zakona primjenjivog na odreñeni slučaj koji nastupi prije donošenja pravnosnažne presude, primjeniće se zakon koji je povoljniji za lice protiv koga se vodi istraga, koje se krivično goni ili koje je osuñeno.
Ovdje svakako treba podsjetiti i na obaveze Bosne i Hercegovine kao potpisnice i države članice meñunarodnih konvencija navedenih u Aneksu I Ustava BiH – Dodatni sporazumi o ljudskim pravima koji će se primjenjivati u BiH.
Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (1948)
Član V
Strane ugovornice se obavezuju da će preduzeti potrebne zakonske mjere, shodno svojim ustavima, kako bi obezbijedile primjenu odredaba ove konvencije i naročito da će predvidjeti efikasne krivične kazne za lica kriva za genocid ili bilo koje drugo djelo pobrojano u članu III.
Ženevska konvencija (IV) o zaštiti grañanskih lica za vrijeme rata (1949)
Član 146. stav 1.
Visoke strane ugovornice obavezuju se da će preduzeti svaku zakonodavnu mjeru potrebnu radi propisivanja odgovarajućih krivičnih sankcija protiv lica koja su izvršila, ili koja su izdala nareñenje da se izvrši koja od teških povreda ove Konvencije odreñenih u sledećem članu.
Dakle, ovdje se istovremeno radi o meñunarodnopravnim i ustavnopravnim obavezama koje je prihvatila Bosna i Hercegovina stupanjem na snagu Ustava BiH 14.12.1995. godine.
Pošto je krivično pravo zakonsko pravo nacionalni pravni izvori najčešće su vezani za zakone. Meñutim, princip legaliteta je zbog njegove izuzetne važnosti u domaćem pravnom sistemu podignut na nivo ustavne kategorije. U Ustavu BiH i Ustavu FBiH, na posredan način, putem direktne primjene Aneksa I Ustava BiH i Aneksa Ustava FBiH (Instrumenti za zaštitu ljudskih prava koji imaju pravnu snagu ustavnih odredaba), a u RS i Brčko Distriktu BiH i posebnim propisivanjem načela zakonitosti. Tako je u članu 20. stav 1. Ustava RS odreñeno:'' Niko ne može biti kažnjen za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije bilo zakonom predviñeno kao kažnjivo djelo, niti mu se može izreći kazna koja za to djelo nije zakonom bila predviñena,'' a u članu 39. stav 1. Statuta Brčko Distrikta BiH:'' Krivični zakoni nemaju retroaktivno dejstvo. Ovo znači da će krivična i druga kažnjiva djela biti utvrñena i presude donijete u skladu sa zakonom ili propisom koji je na snazi u vrijeme kada je djelo počinjeno. U izuzetnim slučajevima, krivičnim zakonima se može propisati da imaju retroaktivno dejstvo, ali samo ukoliko je novi zakon ili propis povoljniji za počinioca.''
Prelazimo na hronološki pregled zakonskog odreñenja principa legaliteta i retroaktivne primjene krivičnog zakona.
Krivični zakon SFRJ (''Službeni list SFRJ'', broj 44/76, 3/90)
Zakonitost u odreñivanju krivičnih djela i propisivanja krivičnih sankcija
Članu 3.
Nikome ne može biti izrečena kazna ili druga krivična sankcija za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije zakonom bilo odreñeno kao krivično djelo i za koje nije bila zakonom propisana kazna.
Obavezno primjenjivanje blažeg krivičnog zakona
Član 4.
1. Na učinioca krivičnog djela primjenjuje se zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela.
2. Ako je poslije izvršenja krivičnog djela izmijenjen zakon, jednom ili više puta, primjeniće se zakon koji je blaži za učinioca''.
U članu 34. KZ SFRJ predviñene su tri vrste kazne: smrtna kazna, zatvor i novčana kazna.
Zatvor
Član 38.
1. Zatvor ne može biti kraći od 15 dana ni duži od 15 godina.
2. Za krivična djela za koja je propisana smrtna kazna sud može izreći i zatvor od 20 godina.
3. Ako je za krivično djelo učinjeno sa umišljajem propisan zatvor u
trajanju od 15 godina, može se za teške oblike tog djela propisati i zatvor od 20 godina.
Krivični zakon Federacije Bosne i Hercegovine (''Sl. list FBiH'', broj 43/98)
Načelo zakonitosti
Članu 3.
1. Krivična djela i krivične sankcije propisuju se samo zakonom.
2. Nikome ne može biti izrečena sankcija za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije zakonom bilo propisano kao krivično djelo i za koje zakonom nije bila propisana krivična sankcija.
Obavezna primjena blažeg zakona
Član 4.
1. Na učinioca krivičnog djela primjenuje se zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela.
2. Ako se poslije izvršenja krivičnog djela jednom ili više puta izmijeni zakon, primjeniće se zakon koji je blaži za učinioca''.
Prema članu 34. KZ FBiH predviñene su sledeće vrste kazni: zatvor, dugotrajni zatvor i novčana kazna, a izuzetno i smrtna kazna za teške oblike krivičnih djela učinjenih za vrijeme ratnog stanja ili neposredne ratne opasnosti.
Član 37. stav 1. KZ FBiH odreñuje vremenski okvir za zatvorsku kaznu koji ne može biti kraći od 15 dana ni duži od 15 godina, dok je vremenski okvir za dugotrajni zatvor u članu 38. stav 3. KZ FBiH propisan od 20 do 40 godina.
Krivični zakonik Republike Srpske (''Službeni glasnik RS'', broj 22/00)
Nema krivičnog djela i kazne bez zakona
Članu 3.
Nikome ne može biti izrečena kazna ili druga krivična sankcija za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije zakonom bilo odreñeno kao krivično djelo i opisana njegova obilježja i za koja nije bila zakonom propisana kazna.
Vremensko važenje krivičnog zakona
Član 4.
1. Na učinioca krivičnog djela primjenjuje se zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela.
2. Ako je poslije izvršenja krivičnog djela izmijenjen zakon, jednom ili više puta, primjeniće se zakon koji je najblaži za učinioca''.
U članu 32. KZ RS predviña tri vrste kazni: doživotni zatvor, zatvor i novčanu kaznu.
Prema članu 36. KZ RS zatvor ne može biti kraći od 30 dana ni duži od 20 godina.
Krivični zakon Bosne i Hercegovine
(''Službeni glasnik BiH'', broj 3/03, 32/03, 37/03, 54/04, 61/04 i 30/05)
Načelo zakonitosti
Član 3.
1. Krivična djela i krivičnopravne sankcije propisuju se samo zakonom.
2. Nikome ne može biti izrečena kazna ili druga krivičnopravna sankcija za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije bilo zakonom ili meñunarodnim pravom propisano kao krivično djelo i za koje zakonom nije bila propisana kazna.
Vremensko važenje krivičnog zakona
Član 4.
1. Na učinioca krivičnog djela primjenuje se zakon koji je bio na snazi u vrijeme učinjenja krivičnog djela.
2. Ako se poslije učinjenja krivičnog djela jednom ili više puta izmijeni zakon, primjeniće se zakon koji je blaži za učinioca.
Suñenje ili kažnjavanje za krivična djela prema opštim načelima meñunarodnog prava
Član 4. a)
Članovi 3. i 4. ovog zakona ne sprečavaju suñenje ili kažnjavanje bilo kojeg lica za bilo koje činjenje ili nečinjenje koje je u vrijeme kada je počinjeno predstavljalo krivično djelo u skladu sa opštim načelima meñunarodnog prava.
Član 40. i 42. KZ BiH predviña kaznu zatvora, dugotrajni zatvor i novčanu kaznu, kao vrste kazni.
Prema članu 42. stav 1. KZ BiH kazna zatvora ne može biti kraća od 30 dana ni duža od 20 godina, dok je kazna dugotrajnog zatvora odreñena u trajanju od 20 do 45 godina.
KZ SFRJ u članu 36. stav 1., KZ FBiH u članu 36. stav 1. i KZ RS u članu 34. stav 1. predviñaju posebnu odredbu pod nazivom ''zakonitost u izricanju kazne'' sa identičnim sadržajem: ''Učiniocu krivičnog djela izriče se kazna propisana za učinjeno krivično djelo, a blaža ili stroža kazna od
propisane može se izreći samo pod uslovima predviñenim ovim zakonom.'' KZ RS u navedenoj odredbi ne predviña mogućnost strožijeg kažnjavanja.
KZ BiH ne predviña poseban član koji se odnosi na zakonitost u izricanju kazne, ali takva obaveza za sud proizilazi iz odredbi člana 48. KZ BiH koje govore o opštim pravilima za odmjeravanje kazne i obavezi suda da učiniocu krivičnog djela odmjeri kaznu u granicama koje su zakonom propisane za to krivično djelo.
Krivčni zakon Brčko Distrikta BiH (Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH, broj 10/03 i 45/04) na identičan način, kao i entiteti, odreñuje načelo zakonitosti i vremensko važenje krivičnog zakona.
Princip zakonitosti ili legaliteta
Načelo zakonitosti, kao najznačajnije pravno načelo u domaćem krivičnom zakonodavstvu, formulisano je tako da ispunjava najviše meñunardnopravne standarde. U svom punom značenju ono ispunjava pet zahtjeva:
- samo je zakon izvor krivičnog prava (nullum crimen sine lege scripta)
- zabranjena je analogija u krivičnom pravu (nullum crimen sine lege stricta)
- zabranjena je retroaktivnost krivičnog zakona (nullum crimen sine lege praevia)
- zahtjeva se odreñenost zakonskih opisa bitnih elemenata krivičnih djela (nullum crimen sine lege certa)
- zahtjeva se zakonitost u kažnjavanju (nulla poena sine lege) 3
Za ovu priliku pažnja će se posvetiti prema dva odlučujuća elementa principa legaliteta, zabrani retroaktivnosti krivičnog zakona i zakonitosti u kažnjavanju. Prije toga, treba naglasiti da je načelo zakonitosti i zabrana retroaktivne primjene krivičnog zakona, a istovremeno i zakonitost u izricanju krivičnopravnih sankcija, propisana u članu 3. KZ BiH. Na ovaj način obezbjeñuje se pravna sigurnost i vladavina prava tako što se društvo i njegove vrijednosti štite zakonom, a grañani, njihova ljudska prava i
3 Franjo Bačić, Kazneno pravo – Opći dio, str. 72., Informator, Zagreb 1998. godine
osnovne slobode istovremeno se štite od proizvoljne primjene zakona. Zato Aleksis de Tokvil (1805-1859) princip legaliteta označava kao središnji princip moderne evropske države napominjući da evropski narodi strahuju od autoritarne vlasti, ali da se arbitrarne vlasti boje još više.4 U
pravnom životu evropskih naroda od staroga doba do danas, važi pravilo da zakon nema povratne sile i da ne može dirati u pravne odnose koji su prije njega postali.5 Ako zakon važi za beskonačan broj budućih pojedinačnih slučajeva, retroaktivni zakon ne može biti zakon zato što su ove već realizovane činjenice proračunljive i otuda se zakon suočava sa odreñenim brojem slučajeva. Svi zakoni treba da budu sačinjeni tako da njihovo važenje otpočne u budućnosti, a ne da se primjenjuju na prošle slučajeve.6 Dakle, osnovno je pravilo da se prema izvršiocima krivičnih djela primjenjuje krivični zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela i izriču krivičnopravne sankcije koje su u to vrijeme bile propisane zakonom. Činjenica da djelo i krivičnopravna sankcija mogu, osim zakonom, biti propisani i meñunarodnim pravom ništa ne oduzima od vrijednosti principa zakonitosti kad se zna da su ranije i sadašnje nacionalno zakonodavstvo ratifikovali sve najznačajnije meñunarodne konvencije koje predstavljaju
izvor meñunarodnog krivičnog prava i čine temelj meñunarodnog običajnog krivičnog prava. Pod izvorima meñunarodnog krivičnog prava podrazumijevaju se prije svega primarni izvori u pisanoj formi (ugovori, npr. tradicionalno ''haško'' i ''ženevsko pravo'' sadržano u istoimenim konvencijama) i običajno pravo. Meñunarodno običajno pravo se ne primjenjuje da bi se inkriminisala neka radnja ako ona već ne spada u neku od vrsta zločina, već da bi se utvrdila sadržina i domašaj nekog meñunarodnog pravila, kojim je neki zločin proglašen kažnjivim, a da
zabranjena radnja nije podrobnije definisana.7 Dakle, ne može se
isključivo na osnovu slobodne odnosno proizvoljne interpretacije uspostaviti nova ili otežati postojeća krivična odgovornost. Pored toga, opšte je prihvaćeno da je za postojanje pravila običajnog prava potrebno prisustvo dva elementa, naime praksa države (usus) i vjerovanje da je takva praksa neophodna, zabranjena ili dozvoljena u zavisnosti od prirode pravila, kao pravni element (opinio iuris sive necessitatis).8 Sve ovo se može reći i za član 4.a) KZ BiH odnosno da zahtjevi načela zakonitosti ne sprečavaju
4 V. Poredak slobode,
5 Danilo N. Basta, ‘’Preobražaji ideje prava’’, Pravni fakultet Brograd 1991.godina, str. 71.
6 Franc Nojman, ‘’Vladavina prava’’, Filip Višnjić Beograd, 2002.godina, str. 259.
7 Antonio Kaseze: Meñunarodno krivično pravo, str. 33., Beogradski centar za ljudska prava, Beograd 2005. godina
8 Jean – Marie Henckaerts i Louise Doswald – Beck: Običajno meñunarodno humanitarno pravo, Tom I:
Pravila, str. 27. uvoda, Cambridge 2005. godina
https://www.advokat.attorney/
suñenje ili kažnjavanje bilo kojeg lica za bilo koje činjenje ili nečinjenje koje je u vrijeme kada je učinjeno predstavljalo krivično djelo u skladu sa opštim načelima meñunarodnog prava. Dakle, sadržaj člana 4.a) KZ BiH je jednostavno preuzet iz člana 7. stav 2. EKLJP, člana 15. stav 2. MPGPP odnosno člana 49. stav 2. Povelje o osnovnim pravima u Evropskoj uniji koji suštinski, na identičan način pravno normiraju istu materiju. Opšta načela meñunarodnog prava i opšta načela meñunarodnog krivičnog prava su sekundarni izvor meñunarodnog krivičnog prava. Opšta načela meñunarodnog prava sastoje se od onih načela koja su inherentna, svojstvena meñunarodnom pravnom sistemu. Preuzeta su iz nacionalnih pravnih sistema i primjenjuju se na meñunarodnom nivou (npr., načelo zakonitosti, pretpostavka nevinosti, jednakost strana, načelo poštovanja ljudskog života, dostojanstva, imovine i dr.).9 Zbog toga se npr., ubistvo, silovanje ili kraña smatra krivičnim djelom po opštim načelima meñunarodnog prava i kada nisu u nacionalnom zakonodavstvu predviñeni kao krivična djela. Poznato je da je najveći nedostatak meñunarodnog krivičnog prava (sve do Rimskog statuta) nepropisivanje krivičnopravnih sankcija (kazni) i drugih pravnih posledica za meñunarodna krivična djela. Meñutim, poštovanje principa legaliteta se ne može izbjeći u odnosu na izricanje kazni, jer se u protivnom izlazi iz okvira zakonitosti i prelazi u opasno polje pravne nesigurnosti. U takvim pravnim situacijama zabrana izricanja teže kazne nikako ne znači i zabranu blažeg kažnjavanja, jer
se blaže kažnjavanje podrazumijeva ( in dubio pro libertate ).10
Uostalom, to eksplicitno propisuju član 15. stav 1. MPGPP, član 75. stav 4. tačka c) Dopunskog Protokola I, član 24. stav 2. Rimskog statuta, član 49. stav 1. Povelje o osnovnim pravima u Evropskoj uniji i svi krivični zakoni, KZ SFRJ, entitetski krivični zakoni i KZ BiH.
9 Antonio Kaseze, ibid., str. 35-36.
10 Opširnije: Prof. dr Vlado Kambovski ''Osnovni problemi primene meñunarodnog kaznenog prava od strane meñunarodnih i nacionalnih sudova'' i Dr Milan Škulić ''Pojam meñunarodnog krivičnog prava'',
Meñunarodni naučni skup ''Primena meñunarodnog krivičnog prava od strane meñunarodnih i domaćih
sudova'' Tara, 2006. godina
Retroaktivna primjena krivičnog zakona i zakonitost u izricanju krivičnopravnih sankcija
Od osnovnog pravila da se prema izvršiocima krivičnih djela primjenjuje krivični zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela postoji izuzetak predviñen u članu 4. KZ BiH. Dakle, u pitanju je zakonom predviñena mogućnost odstupanja od principa legaliteta samo u jednom slučaju: ako je poslije izvršenja krivičnog djela jednom ili više puta izmijenjen zakon, primjeniće se zakon koji je blaži za učinioca. Praktično, u pitanju je obavezna primjena blažeg zakona, a u tom pogledu KZ RS u potpunijem obimu štiti interese izvršilaca krivičnih djela obavezujući sud da primjeni krivični zakon koji je najblaži za učinioca. Ovo je posebno važno ako je krivični zakon izmijenjen više od dva puta. Preduslov za primjenu instituta blažeg zakona je da svi kasniji zakoni u odgovarajućim odredbama propisuju isto krivično djelo kao i krivični zakon koji je bio na snazi u vrijeme izvršenja krivičnog djela, a koji je strožiji zakon od kasnije izmijenjenih krivičnih zakona. Smisao odstupanja od načela zakonitosti i stvaranje pretpostavki za primjenu kasnijeg, blažeg zakona leži u zaštiti prava optuženih lica odnosno ograničavanju zakonom propisane represije, a ne u proizvoljnom proširenju represije. Kazne ne smiju biti same sebi cilj, jer zahtjevi principa legitimiteta nalažu neophodnost i srazmjernost u propisivanju i izricanju krivičnopravnih sankcija.
Ovdje je u pitanju problem vremenskog važenja krivičnog zakona, a posebno kada je nakon izvršenja krivičnog djela pa do njegovog presuñenja došlo do izmjene zakona jednom ili više puta (tzv. sukcesija krivičnih zakona), što dovodi do vremenskog sukoba zakona u pogledu njihovog važenja odnosno primjene.11 Prema ovom izuzetku može se primijeniti i zakon koji nije važio u vrijeme izvršenja, niti u vrijeme suñenja učiniocu krivičnog djela, sve pod uslovom da se radi o najblažem krivičnom zakonu za učinioca.
Potpisivanjem Opšteg okvirnog sporazuma o miru u BiH (Dejtonski sporazum) i stupanjem na snagu Ustava BiH (14.12.1995. godine) smrtna kazna je, kao najteža vrsta kazne koju je propisivalo ranije zakonodavstvo, ukinuta. Pravni osnov za ukidanje smrtne kazne nalazi se u članu II stav 2. Ustava BiH odnosno Protokolu 6. o ukidanju smrtne kazne (1983) zbog
11 Prof. dr Miloš Babić, et al.: Komentari krivičnih/kaznenih zakona u Bosni i Hercegovini, Knjiga I, str. 64., Savjet Evrope i Evropska komisija, Sarajevo 2005. godina. Opširnije o primjeni blažeg zakona dr sc. Miloš Babić: ''Aktuelna pitanja primjene blažeg zakona'', Pravo i pravda, Sarajevo 2004. godine
direktne primjene EKLJP i, Drugom fakultativnom protokolu uz MPGPP (1989) koji se na osnovu Aneksa 1. tačka 7. Ustava BiH primjenjuje u BiH. Bosna i Hercegovina nije stavila rezerve na EKLJP u smislu člana 57. Konvencije, niti je obavijestila Generalnog sekretara Savjeta/Vijeća Evrope o odredbama zakona koje predviñaju smrtnu kaznu u smislu člana 2. Protokola broj 6. Ni Republika BiH nije stavila nikakve rezerve prilikom ratifikacije EKLJP uključujući Protokol broj 6. o ukidanju smrtne kazne i Drugi fakultativni protokol uz MPGPP (1989).12 Na kraju, Bosna i Hercegovina nije stavila rezerve na Drugi fakultativni protokol uz MPGPP (1989) prilikom njegove ratifikacije (2000), a u smislu člana 2. ovog protokola.13 Zaključno, Protokolom 13. uz EKLJP (2002) smrtna kazna je bezuslovno ukinuta, a to znači da prilikom ratifikacije nisu dozvoljene nikakve rezerve i zadržavanja.14 Dakle, nakon stupanja na snagu Ustava BiH pa do stupanja na snagu KZ FBiH (28.11.1998.), Krivičnog zakonika RS (01.10.2000.) i KZ BiH (01.03.2003.) ni za jedno krivično djelo izvršeno do datuma stupanja na snagu navedenih zakona ne može se izreći smrtna kazna, već samo kazna zatvora primjenom instituta retroaktivne primjene blažeg zakona. U svim sličnim procesnim situacijama optuženom se mogu izreći samo one krivičnopravne sankcije koje su bile propisane u vrijeme izvršenja krivičnog djela u KZ SFRJ, a ukidanjem smrtne kazne praktično su ostale zakonom propisane samo kazne zatvora. Naime, kazna zatvora uvijek je alternativno propisana sa smrtnom kaznom koja se nije mogla propisati kao jedina glavna kazna za odreñeno krivično djelo. Prema tome, poslije ukidanja smrtne kazne u zakonu ostaje propisan posebni zakonski minimum kazne zatvora koji je alternativno propisan uz smrtnu kaznu (10 godina) i opšti maksimum kazne zatvora koji se može izreći učiniocima krivičnih djela (15 godina), te sporna mogućnost izricanja kazne zatvora od 20 godina. Zato je preuzeti KZ SFRJ najblaži zakon u odnosu na sve krivične zakone usvojene poslije 14.12.1995. godine koji predviñaju teže, strožije kažnjavanje: KZ FBiH-dugotrajni zatvor od 20 do 40 godina, KZ RS-doživotni zatvor i KZ BiH-dogotrajni zatvor od 20 do 45 godina). Važeći KZ FBiH (Službene novine FBiH, broj 36/03, 37/03, 21/04 i 69/04) je nepovoljniji krivični zakon od istog zakona iz 1998. godine, jer u članu 43. stav 2. odreñuje dugotrajni zatvor u trajanju od 20 do 45 godina. Nasuprot tome, važeći KZ RS (Službeni glasnik RS, broj 49/03 i 108/04) je blaži krivični zakon od istog zakona iz 2000. godine, jer u članu 32. stav 2.
12 Službeni list RBiH- posebno izdanje, meñunarodni ugovori br. 5/06 od 31.10.1996.godine
13 Službeni glasnik BiH br.31/00 od 18.12.2000. godine
14 Službeni glasnik BiH – Meñunarodni ugovori br. 8/03 od 30.06.2003. godine
umjesto doživotnog zatvora sada propisuje dugotrajni zatvor u trajanju od 20 do 45 godina.
Prilikom ocjene koji je zakon blaži za učinioca, osnovna pravila za donošenje odluke o blažem zakonu postavljena su još početkom prošlog vijeka: ''Od dva kaznena zakona blaži se mora primijeniti u cjelini, tj. isključivo. U tom cilju sud treba da podvede krivično djelo u pitanju i pod stari i pod novi zakon, i da prema tome utvrdi, koji je blaži, a to će biti onaj, čija se primjena na konkretan slučaj pokaže kao najpovoljnija za krivca. On ne smije, dakle, da spoji blaže odredbe jednog zakona sa blažim odredbama drugog, jer bi se onda primjenio jedan treći zakon, stvoren ovom
kombinacijom, koji ne postoji, i koji je možda monstruozan.''15 Blaži je onaj zakon koji pruža najpovoljniju krivičnopravnu situaciju za učinioca u cjelini,
npr.: odreñenost i težina krivičnog djela, sistem krivičnopravnih sankcija, mogućnost ublažavanja i osloboñenja od kazne, rokovi zastare, mogućnost ponavljanja krivičnog postupka, pravne posledice osude, režim izvršenja kazne i dr.
Sve do sada navedeno ukazuje da princip legaliteta ne dozvoljava jednostran, površan pristup prilikom rješavanja bilo kog pitanja od koga zavisi ostvarenje zahtjeva zakonitosti, posebno u pogledu zakonitosti u izricanju krivičnopravnih sankcija.
Sudska praksa i retroaktivna primjena krivičnog zakona
Pomenućemo nekoliko karakterističnih primjera iz sudske prakse da bismo mogli izvršiti analizu u kojoj su mjeri poštovani zahtjevi načela zakonitosti, odnosno da li je došlo do povrede principa legaliteta sa aspekta retroaktivnosti zakona i zakonitosti u kažnjavanju.
Presuda Apelacionog odjeljenja Suda BiH broj Kpž. 32/05 od 04.04.2006. godine je prva pravnosnažna presuda za krivična djela iz Glave XVII KZ BiH. Navedenom presudom optuženi A. Maktouf oglašen je krivim za krivično djelo - ratni zločin protiv civilnog stanovništva iz člana
173. stav 1. tačka e. u vezi sa čl. 31. KZ BiH i primjenom odredaba o
ublažavanju kazne osuñen na kaznu zatvora u trajanju od 5 (pet) godina. U
15 Dr. Toma Živanović: Osnovi krivičnog prava – Opšti deo, str. 156., Izdavačka knjižarnica Gece Kona, Beograd 1922. godine
ovoj presudi sud je zauzeo pravno shvatanje da je članom 4.a) KZ BiH u cijelosti preuzeta odredba člana 7. stav 2. Evropske konvencije i tako omogućeno izuzetno odstupanje od principa iz člana 4. KZ BiH, kao i odstupanje od obavezne primjene blažeg zakona u postupcima koji predstavljaju krivična djela prema meñunarodnom pravu. Ovaj izuzetak od obavezne primjene blažeg zakona ima svoje puno opravdanje i kada se ima u vidu opšta svrha kažnjavanja iz člana 6. KZ BiH, jer je očigledno da se sa maksimalnom kaznom zatvora od 20 (dvadeset) godina koju predviña KZ SFRJ (nakon ukidanja smrtne kazne) ne bi mogla ostvariti opšta svrha kažnjavanja imajući u vidu težinu ovih krivičnih djela i nastale posljedice... Princip obavezne primjene blažeg zakona, prema mišljenju vijeća, isključen je u procesuiranju onih krivičnih djela za koja je u vrijeme njihovog izvršenja bilo potpuno predvidivo i opštepoznato da su protivna opštim pravilima meñunarodnog prava.
Prva primjedba na pomenute pravne stavove odnosi se na okolnost da sud potpuno zanemaruje činjenicu da je krivično djelo ratni zločin protiv civilnog stanovništva već bilo propisano kao krivično djelo u nacionalnom (domaćem, unutrašnjem) zakonodavstvu u vrijeme izvršenja krivičnog djela iz pomenute presude. Pravila meñunarodnog prava koje je povrijedio optuženi u vrijeme izvršenja bila su predviñena u primarnim pravnim izvorima u pisanoj formi, istovremeno u meñunarodnom pravu i domaćem zakonodavstvu. Konkretno, pravilo meñunarodnog prava o zabrani uzimanja talaca za vrijeme oružanog sukoba eksplicitno je propisano u članu 3. stav 1. tačka 1.b) Ženevske konvencije (IV) o zaštiti grañanskih lica za vrijeme rata od 12.08.1949. godine koju je bivša Jugoslavija ratifikovala 1950. godine. Navedeno pravilo meñunarodnog prava direktno je ugrañeno u domaći pravni sistem i predviñeno kao radnja izvršenja krivičnog djela ratni zločin protiv civilnog stanovništva iz člana
142. stav 1. KZ SFRJ. Očigledno, djelo je bilo odreñeno u domaćem i meñunarodnom pravu u vrijeme njegovog izvršenja, krivičnim zakonom je bila propisana krivičnopravna sankcija, pa je u konkretnom slučaju apsolutno isključena primjena člana 4.a) KZ BiH i člana 7. stav 2. Evropske konvencije. Postojali su svi zakonski uslovi, sa aspekta principa legaliteta, za ''suñenje'' i ''kažnjavanje'' učinioca po članu
3. KZ BiH, jer su krivično djelo(u domaćem i meñunarodnom pravu) i
krivičnopravna sankcija(u nacionalnom zakonu) bili propisani zakonom prije nego što je djelo učinjeno. Alternativu u pogledu odreñenosti krivičnog djela u nacionalnom ili meñunarodnom pravu, na isti način kao KZ BiH, propisuju član 11. stav 2. Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, član 7. stav 1.
Konvencije, član 49. stav 1. Povelje o osnovnim ljudskim pravima u Evropskoj uniji, član 15. stav 1. MPGPP i član 75. stav 4. (c) Protokola I.
Dakle, član 4. a) KZ BiH je primjenjiv samo u pravnim situacijama kad odreñena činjenja ili nečinjenja nisu bila uopšte propisana kao krivična djela, ni u nacionalnom (krivični zakon), niti u meñunarodnom pravu (meñunarodne konvencije), niti su za njih bile propisane krivičnopravne sankcije. U takvim pravnim situacijama ne postoje uslovi ni za suñenje (nema zakonom propisanog krivičnog djela), niti kažnjavanje (nema zakonom propisane krivičnopravne sankcije) prema važećem unutrašnjem pravnom sistemu. To su neke buduće situacije u kojima odreñeno činjenje ili nečinjenje može da ugrozi ili povrijedi osnovne ljudske vrijednosti priznate od civilizovanih naroda koje se smatraju univerzalnim (npr. mir, život, sloboda, zdrava životna sredina, meñunarodna bezbjednost i dr.).
Pozivanje na svrhu kažnjavanja kao osnov za retroaktivnu primjenu
krivičnog zakona predstavlja afirmaciju zahtjeva kaznene politike na štetu principa legaliteta. Tačnije, pozivanje na svrhu kažnjavanja i pravdu je reafirmacija poznate formule njemačkog profesora filozofije prava Gustava Radbruch-a iz 1946. godine i stvaranje sistema suprotnom pravu, principu legaliteta i zabrani retroaktivnosti. Zastupnici ove teorije pravdu stavljaju iznad zakona i takva pravda stvara tzv. ''nadzakonsko pravo'', za razliku od zakona koji po njima stvara ''zakonsko nepravo''.16 ''Pravedno'' je za njih apsolutna vrijednost, pa objektivna pravda ima prednost u odnosu na zakon. Meñutim, potpuno se zaboravlja da je pravda subjektivna kategorija17 koja direktno vodi u samo ''moje pravo'' koje širom otvara vrata za pravnu nesigurnost koja je suprotna pojmu pravne države i sistemu vladavine prava, što je Bosna i Hercegovina kao članica Savjeta/Vijeća Evrope dužna izgrañivati. Održati objektivno dalje od subjektivnog u pravu je jedini način da se osigura da niko ne bude iznad zakona (v.saglasno mišljenje
sudije Zupančiča u predmetu Strelec i dr. protiv Njemačke-presuda Evropskog suda za ljudska prava od 22.03.2001.)18 Inače, princip legaliteta u meñunarodnom krivičnom pravu razlikuje se od istog principa u nacionalnim pravnim sistemima. U meñunarodnom krivičnom pravu postoji očigledna težnja za održanjem ravnoteže izmeñu sprovoñenja pravde i pravičnosti prema optuženom, pri čemu se uzima u obzir i
očuvanje svjetskog poretka.19 Treba li dodati da u takvim situacijama
16 Opširnije: Vojislav Stanovčić ''O dva shvatanja legaliteta'';
17 Antonio Kaseze, ibid., str. 162.
18
19 Džon R.V.D. Džouns i Stiven Pauls, ibid., str. 402.
pravda i interesi svjetskog poretka imaju primat u odnosu na princip legaliteta i zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Zato se načelo zakonitosti u meñunarodnom krivičnom pravu ne tumači na klasičan način svojstven evropskim kontinentalnim pravnim sistemima. Njegovi zahtjevi su uglavnom ispunjeni u odnosu na odreñena činjenja ili nečinjenja (djelo) čije zabrane proizlaze iz pisanih ili nepisanih normi u vrijeme izvršenja djela (ugovori, konvencije, odluke pojedinih organa meñunarodne zajednice, meñunarodni običaji ...). Meñutim, princip legaliteta nije se protezao na krivičnopravne sankcije što je najveći nedostatak meñunarodnog krivičnog prava. Tek nakon stupanja na snagu Rimskog statuta o osnivanju Meñunarodnog krivičnog suda, može se govoriti o meñunarodnim krivičnim djelima, koja su kompletna, tako da odreñena inkriminacija podrazumijeva kako utvrñivanje bitnih obilježja odreñenog djela, tako i unaprijed propisane
sankcije za takva krivična djela.20
Na princip obavezne primjene blažeg zakona bezrezervno obavezuju odredbe člana 15. stav 1. MPGPP koje su dio ustavnopravnog sistema BiH i direktno se primjenjuju sa svim meñunarodnim konvencijama navedenim u Aneksu 1. Ustava BiH – Dodatni sporazumi o ljudskim pravima koji će se primjenjivati u BiH. Dakle, MPGPP, Ženevska konvencija (IV) i Dopunski protokol I imaju istu pravnu snagu kao i Konvencija. Ako je to tako onda se meñunarodno pravo u BiH mora primijeniti u punom obimu, a ne parcijalno. Princip legaliteta i obavezna primjena blažeg zakona potpuno su jasno propisani u članu 15. stav 1. MPGPP, članu 67. Ženevske konvencije (IV) i članu 75. stav 4. tačka c) Dopunskog protokola I. Ako se ovim meñunarodnopravnim izvorima dodaju članovi 22., 23., i 24. Rimskog statuta i član 49. stav 1. Povelje o osnovnim pravima u Evropskoj uniji koji su nerazdvojni dio sistema meñunarodnog krivičnog prava, onda je vidljivo da su princip legaliteta i vremensko važenje zakona odreñeni na najpotpuniji način sa aspekta zaštite ljudskih prava, pravne sigurnosti i vladavine prava. Navedeni meñunarodnopravni akti su dio meñunarodnog prava odnosno meñunarodnog krivičnog prava, meñunarodnog običajnog prava i sadrže opšta načela meñunarodnog prava. Ovdje treba posebno naglasiti značaj Rimskog statuta koji predstavlja prvu kodifikaciju meñunarodnog krivičnog prava sa materijalnopravnog i procesnopravnog aspekta i, kojim se osniva stalni, trajni Meñunarodni krivični sud sa sjedištem u Hagu, Holandiji kao Državi domaćinu. Postupak osnivanja Meñunarodnog krivičnog suda vodila
20 Dr Milan Škulić, Pojam meñunarodnog krivičnog prava str. 104, Meñunarodni naučni skup ‘’Primjena meñunarodnog krivičnog prava od strane meñunarodnih i domaćih sudova’’, Tara 2006. godina
je Komisija za meñunarodno pravo i ad hoc komitet u okviru Generalne skupštine UN od 1948. godine do 17.07. 1998. godine, kada je usvojen Rimski statut. Odluku o njegovoj ratifikaciji Bosna i Hercegovina je donijela
05.03. 2002. godine,21 da bi 01.07.2002. godine Rimski statut stupio na snagu. Da se ovo imalo u vidu onda u presudi Suda BiH meñunarodno pravo
ne bi bilo djelimično primijenjeno i to samo u onom dijelu koji optuženog
dovodi u teži procesni položaj i tako stvara procesnu situaciju za strožije kažnjavanje. Jednostavnim uporeñivanjem posebnih zakonskih minimuma krivičnih djela ratnog zločina protiv civilnog stanovništva, očigledno je da je KZ SFRJ najblaži krivični zakon, jer je njegov propisani zakonski minimum kazna zatvora najmanje 5 (pet) godina, a opšti zakonski maksimum kazna zatvora od 15 godina sa mogućnošću izricanja kazne zatvora od 20 godina (sporno); dok je zakonski minimum kod istog krivičnog djela u KZ BiH propisana kazna zatvora od najmanje 10 (deset) godina, a propisani zakonski maksimum kazna dugotrajnog zatvora (od 20 do 45 godina). Da je primjenjen KZ SFRJ i odredbe o ublažavanju kazne koje su primjenjene u presudi Apelacionog odjeljenja, izrečena kazna zatvora bila bi sigurno manja od 5 (pet) godina. Primjenu blažeg zakona ne isključuje Konvencija, jer zabrana izricanja teže kazne iz člana 7. stav 1. EKLJP nikako ne znači i zabranu blažeg kažnjavanja. Dakle, član 7. stav 1. EKLJP izričito zabranjuje izricanje strožije kazne od one koja je bila propisana u vrijeme izvršenja krivičnog djela i ništa više. Konkretno, u vrijeme izvršenja djela bila je propisana smrtna kazna koja je stupanjem na snagu Ustava BiH i ukidanjem smrtne kazne ograničena na maksimalnu kaznu zatvora od 15 odnosno 20 godina. U slučaju izricanja kazne dugotrajnog zatvora (od 20 do 45 godina) izriče se teža kazna i dolazi do očigledne povrede prava koje garantuje član 7. stav 1. EKLJP i nedozvoljene, retroaktivne primjene krivičnog zakona. Na drugoj strani, član 7. stav 2. EKLJP samo omogućava suñenje i kažnjavanje za radnje koje nisu bile predviñene u času izvršenja kao krivično djelo, a nikako i zabranu blažeg kažnjavanja. Posebno, ako se zna da meñunarodno pravo nije propisivalo krivičnopravne sankcije za kršenje pravila meñunarodnog prava sve do usvajanja Rimskog statuta. Garancije sadržane u članu 7. EKLJP treba tumačiti i primjenjivati, kako slijedi iz njihove namjene i svrhe, na takav način da pružaju djelotvornu zaštitu protiv samovoljnog krivičnog gonjenja, suñenja i kažnjavanja (v.presuda Evropskog suda za ljudska prava od 22.03.2001. godine, Strelec i dr. protiv Njemačke). Prema tome, ni u ovom slučaju nije se mogla izbjeći primjena blažeg zakona
21 Službeni glasnik BiH – Meñunarodni ugovori broj 2/02 od 06.03.2002. godine
odnosno blaže kazne u postupku izricanja krivičnopravne sankcije, jer to nalažu opšta načela unutrašnjeg i meñunarodnog krivičnog prava koja pružaju pravnu zaštitu od proizvoljnog kažnjavanja.
Pravna situacija nepostojanja zabrana odnosno nepropisivanje krivičnih djela i krivičnopravnih sankcija za teške povrede osnovnih ljudskih vrijednosti (primarno zločini agresije), u meñunarodnom i nacionalnom zakonodavstvu, karakteristična je za završetak drugog svjetskog rata. Tada je meñunarodna zajednica bila primorana odstupiti od principa legaliteta zbog nevjerovatno teških posljedica II svjetskog rata u kome je učestvovalo 58 država sa preko dvije milijarde stanovnika, a koji je završen sa više desetina miliona žrtava,22 pretežno na strani civilnog stanovništva. Ovu pravnu situaciju najdirektnije potvrñuje presuda Meñunarodnog vojnog suda u Nirnbergu od 01.10.1946. godine: ''Planiranje ili voñenje agresorskog rata ili rata kojim su kršeni meñunarodni ugovori je zločin. Pravedno je kažnjavanje ex post facto onih koji, uprkos ugovorima i garancijama, napadnu susjedne države bez opomene. Optuženi su, s obzirom na svoje položaje u njemačkoj vladi, morali znati za ugovore koje je Njemačka potpisala i koji su isključili zakonitost pribjegavanja ratu u cilju rješavanja meñunarodnih sporova te se zbog toga u ovom slučaju ne primjenjuje načelo nullum crimen sine lege.''23
Navedeno shvatanje potvrñuje da je načelo zakonitosti u meñunarodnom krivičnom pravu preširoko i elastično tumačeno i da je zasnovano na praksi Nirnberškog tribunala. Tako je član 7. stav 2. EKLJP preuzeo tzv. nirnberšku klauzulu odnosno načelo zakonitosti prema dotadašnjem, fleksibilnom shvatanju principa legaliteta u meñunarodnom krivičnom pravu zbog čega neke zemlje nisu ratifikovale ovaj član (npr. Njemačka). Rimski statut je prihvatio strogu koncepciju načela zakonitosti i tako se distancirao od dosadašnjeg meñunarodnog prava, ali i od anglosaksonskog common law, i približio tradiconalnom shvatanju u evropskim kontinentalnim zemljama.24 Razlog za novu koncepciju načela zakonitosti u meñunarodnom krivičnom pravu treba tražiti i u činjenici da su usvajanjem Rimskog statuta stvoreni formalnopravni uslovi za suñenje najvećem broju lica, imajući u vidu broj država koje su pristupile statutu (više od 100 država). Očekuje se da će se ubuduće suditi svima, ili najvećem broju izvršilaca krivičnih djela u nadležnosti Meñunarodnog krivičnog suda, a ne samo onima koji su mali, siromašni ili poraženi.
22 Vladimir Todorović, Ratno pravo i bezbijednost str. 10, Službeni glasnik Beograd 1999. godine
23 Opširnije: Zvonimir Tomić, Nirnberška presuda, Editio Memoria Juris, Sarajevo 2001.godine
24 Ivo Josipović, Davor Krapac, Petar Novoselec ''Stalni meñunarodni kazneni sud'' str. 97, Narodne novine, Zagreb 2001. godine
Mora se reći da je Sud BiH pored nedozvoljene, retroaktivne primjene KZ BiH (na osnovu člana 4.a), retroaktivno primijenio i Konvenciju (član 7. stav 2.). U pitanju je tzv. materijalna retroaktivnost koja se odnosi na krivična djela i krivičnopravne sankcije, za razliku od procesne retroaktivnosti koja se uglavnom odnosi na valjanost procesnih radnji preduzetih za vrijeme važenja ranijeg zakona, procesne rokove i vrijeme osnivanja nadležnih sudova. To je na svojevrstan način pokazala dosadašnja analiza domaćih i meñunarodnih pravnih izvora (Ustavi BiH i Entiteta, Statut Brčko Distrikta BiH, KZ SFRJ, KZ RS, KZ FBiH, MPGPP, Ženevska konvencija (IV), Dopunski protokol I, Rimski statut i dr.). Da je u konkretnom slučaju došlo i do nedozvoljene, retroaktivne primjene člana 7. stav 2. EKLJP potvrñuje i presuda Velikog vijeća Evropskog suda za ljudska prava od 08.03.2006. godine: ''Prema opštem pravilu meñunarodnog prava izraženom u članu 28. Bečke konvencije, odredbe meñunarodnih ugovora ne primjenjuju se retroaktivno osim ako se stranke nisu izričito drugačije sporazumjele. To je istina posebno za meñunarodne ugovore kao što je Konvencija, koja predstavlja više od pukih uzajamnih obavezujućih dogovora izmeñu država ugovornica. Ona direktno stvara prava za privatne pojedince unutar njihovih nadležnosti (vidi presudu u predmetu Ireland v. the United Kingdom od 18.01.1978.). Stoga ovo gornje pravilo o ne – retroaktivnosti meñunarodnih ugovora nije mjerodavno samo za Sud, nego, prvo i najvažnije, i za domaće sudove kad su pozvani primjeniti Konvenciju. Sud, na račun svoje supsidijarne uloge u čuvanju ljudskih prava, mora biti oprezan da ne postigne rezultat koji bi bio jednak prisiljavanju domaćih vlasti da retroaktivno primjene
Konvenciju.'' (v. Blečić protiv Hrvatske, tačka 90 obrazloženja).25 Bosna i
Hercegovina nije stavila rezerve na EKLJP, niti se izričito obavezala da će Konvenciju kao meñunarodni ugovor retroaktivno primjenjivati. Identične stavove u pogledu zabrane retroaktivne primjene meñunarodnih ugovora do sada su zauzeli Stalni meñunarodni sud pravde (v. Phosphates in Morocco, presuda od 14.06.1938.), i Meñunarodni sud pravde (v. Lihtenštajn protiv Njemačke, presuda od 10.02.2005.). U istom smislu Nacrt Komisije za meñunarodno pravo o odgovornosti država za meñunarodne protivpravne akte (2001) koji je usvojila Komisija za meñunarodno pravo 09.08.2001. godine. Naime, član 13. navedenog nacrta govori o važećim meñunarodnim obavezama za državu samo ako je država vezana obavezom
25
o kojoj se radi u trenutku nastanka akta (opširnije: obrazloženje presude Blečić protiv Hrvatske).
Predmet Naletilić protiv Hrvatske i odluka o prihvatljivosti od 04.05.2000. godine Evropskog suda za ljudska prava ne predstavlja odgovarajuću sudsku praksu, jer je u pitanju optužba za ratni zločin protiv čovječnosti koji KZ SFRJ nije predviñao kao posebno krivično djelo. Osim toga i mnogo važnije, u pitanju je predmet iz nadležnosti Meñunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju u Hagu (MKSJ) koji je formiran u maju 1993. godine kada je u pravnom sistemu BiH još uvijek egzistirala smrtna kazna, pa je rasprava o primjeni blažeg zakona besmislena. MKSJ, kao meñunarodni sud, nema mandat da primjenjuje nacionalno pravo bilo kojeg pravnog sistema, već ima zadatak da primijeni već postojeće humanitarno pravo (meñunarodne konvencije, običajno pravo i opšta
pravna načela).26 Inače, svi dosadašnji meñunarodni krivični sudovi su ad
hoc sudovi (Nirnberg, Tokio, Ruanda i Jugoslavija), dok je Meñunarodni krivični sud u Hagu, osnovan Rimskim statutom, prvi meñunarodni krivični sud koji je uspostavljen kao trajna institucija (član 1. Rimskog statuta). Sud BiH nije meñunarodni krivični sud (ad hoc ili stalni), već domaći sud osnovan da bi osigurao efikasno ostvarivanje nadležnosti Bosne i Hercegovine i poštovanje ljudskih prava i vladavine zakona na njenoj teritoriji (član 1. Zakona o sudu BiH).
Specijalni izvještaj Ombudsmana za ljudska prava BiH sa preporukom od 23.01.2007. godine ne rješava pravne probleme vezane za primjenu člana 4.a) KZ BiH, jer se brisanjem ovog člana ništa suštinski ne bi promijenilo imajući u vidu direktnu primjenu člana 7. stav 2. EKLJP u pravnom sistemu BiH.
Za pitanje zakonitosti u izricanju kazni značajan je stav zauzet u presudi Vrhovnog suda Republike Srpske broj Kž.146/03 od 25.03.2004. godine:''Kada je direktnom primjenom člana 1. Protokola 6. Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava isključena mogućnost izricanja smrtne kazne, počiniocu krivičnog djela za koje je smrtna kazna alternativno propisana uz kaznu zatvora sa opštim maksimumom od 15 godina, sud je na osnovu odredbe člana 38. stav 2. Krivičnog zakona Republike Srpske – Opšti dio ovlašten da počiniocu takvog krivičnog djela izrekne kaznu
26 Džon R.V.D. Džouns i Stiven Pauls, ibid., str. 403.
zatvora od 20 godina, pa kada je optuženom za krivično djelo ubistva iz člana 36. stav 2. tačka 6. KZ RS – Posebni dio izrečena kazna zatvora od 20 godina, takvom odlukom o kazni nije počinjena povreda zakona na štetu optuženog iz člana 365. tačka 5. Zakona o krivičnom postupku.''27 Prema obrazloženju navedene presude za predmetno krivično djelo, poslije 14.12.1995. godine kada je Konvencija postala sastavni dio pravnog sistema BiH, bile su alternativno propisane kazna zatvora najmanje 10 godina sa opštim maksimumom od 15 godina, zatvor od 20 godina i smrtna kazna, pa
kako je direktnom primjenom člana 1. Protokola 6. uz Evropsku konvenciju isključena mogućnost izricanja smrtne kazne, to su kao alternativne kazne za krivično djelo ostale kazna zatvora od 10 do 15 godina i zatvor od 20 godina. Vrhovni sud RS zaključuje da kazna zatvora od 20 godina predstavlja alternativu za smrtnu kaznu, a ne zamjenu za tu kaznu, pa kada je isključena mogućnost izricanja smrtne kazne samim tim nije isključena i mogućnost izricanja kazne zatvora od 20 godina.
Protiv navedene presude Vrhovnog suda RS apelant je podnio apelaciju Ustavnom sudu BiH, izmeñu ostalog i zbog povrede člana 1. Protokola 6. o ukidanju smrtne kazne uz EKLJP. Suština apelacije se svodi na tvrdnju da je ukidanjem smrtne kazne praktično prestala da postoji i kazna zatvora od 20 godina, te da je sud mogao izreći samo kaznu zatvora od 10 do 15 godina. U odgovoru na apelaciju Vrhovni sud RS je dodao da je kazna zatvora od 20 godina bila propisana kao posebna kazna, a ne supstitut za smrtnu kaznu. Odbijajući kao neosnovanu podnesenu apelaciju Ustavni sud je u svojoj odluci broj AP-656/04 od 13.09.2005. godine, tačka 31. obrazloženja, zauzeo slijedeće stanovište: ''Ukidanjem smrtne kazne, a do donošenja Krivičnog zakonika Republike Srpske iz 2000. godine, nastala je pravna praznina, što je vidljivo u konkretnom slučaju, u vezi sa mogućnošću izricanja teže kazne od kazne zatvora od 15 godina, što je bio opšti maksimum kazne zatvora shodno članu 38. stav 1. Krivičnog zakonika Republike Srpske (Opšti dio) koji je primjenjen u konkretnom slučaju. Ukoliko bi se prihvatilo tumačenje koje zagovara apelant da je u takvoj pravnoj situaciji jedino moguće bilo da se izrekne kazna zatvora od 15 godina za teška krivična djela kao što je slučaj u konkretnom predmetu, postavlja se pitanje da li bi takvom primjenom zakona mogla da se postigne opšta svrha kažnjavanja iz člana 6. Krivičnog zakona Republike Srpske (Opšti dio).''28 Očigledno, Ustavni sud je osnov za svoju odluku našao u
27 Bilten sudske prakse I, str. 15, Vrhovni sud Republike Srpske, Banja Luka 2004. godine
28 Službeni glasnik BiH, broj 83/05, str. 6713.
razlozima kaznene politike, a ne u pravnim razlozima koji proizlaze iz principa legaliteta i obavezne primjene blažeg zakona. Čini se da je u navedenim odlukama dvostruko povreñen princip zakonitosti: primijenjena je kazna zatvora koja zakonom nije bila propisana u vrijeme izvršenje krivičnog djela (20 godina) i izrečena kazna je bila propisana, ali u zakonu koji je stupio na snagu poslije izvršenja krivičnog djela a taj zakon je teži, nepovoljniji za učinioca (Krivični zakonik RS).
Navedena pravna shvatanja teško mogu izdržati kritiku sa aspekta poštovanja principa legaliteta, a prije svega zakonitosti u izricanju kazne. Naime, učiniocima krivičnih djela može se izreći samo ona krivičnopravna sankcija koja je bila zakonom propisana. Oba suda se uporno pozivaju na odredbe člana 38. stav 2. KZ RS – Opšti dio, a prostim jezičkim tumačenjem iz navedene odredbe proizilazi da ona dozvoljava mogućnost izricanja zatvora od 20 godina za krivična djela za koja je propisana smrtna kazna. Dakle, mogućnost izricanja je jedan pojam, a zakonom propisana kazna sasvim drugi pojam. Prema tome, kazna zatvora od 20 godina je supstitut, zamjena za smrtnu kaznu i po svom karakteru je nesamostalna kazna akcesorne prirode. Zbog toga, kazna zatvora od 20 godina u potpunosti dijeli sudbinu smrtne kazne kao glavne kazne. Uostalom, u sistemu kazni KZ RS – Opšti dio ne propisuje kaznu zatvora od 20 godina kao posebnu vrstu kazne. Naprijed navedene presude takoñe pogrešno interpretiraju član 1. Protokola
6. uz Evropsku konvenciju navodeći da je njegovom direktnom primjenom isključena mogućnost izricanja smrtne kazne za krivična djela za koja je propisana. Meñutim, Protokol 6. o ukidanju smrtne kazne u članu 1. prva rečenica glasi: ''Smrtna kazna se ukida.'' Ako je to tako onda za krivično djelo iz člana 36. stav 6. KZ RS – Posebni dio ostaje zakonom propisana kazna: ''zatvor od najmanje 10 godina,'' (smrtna kazna se ukida, briše, nestaje iz zakona). Prema tome, kazna zatvora od najmanje 10 godina, kao posebni minimum, zakonom je propisana alternativna kazna sa smrtnom kaznom. Takoñe, treba podsjetiti i na odredbe člana 38. stav 3. KZ RS – Opšti dio koje dozvoljavaju mogućnost propisivanja i zatvora od 20 godina za teške oblike krivičnih djela učinjenih sa umišljajem kod kojih je propisan zatvor u trajanju do 15 godina.
Navedene odredbe samo potvrñuje da kazna zatvora od 20 godina nije posebna vrsta vremenske kazne lišenja slobode i da se može izreći samo u dva slučaja: umjesto smrtne kazne (član 38. stav 2. KZ RS – Opšti dio) i za teške oblike krivičnih djela za koje je zakonom propisana (član 38. stav 3. KZ RS – Opšti dio). U svim slučajevima gdje postoji zabrana izricanja smrtne kazne, a ukidanjem smrtne kazne Protokolom 6. i Drugim
fakultativnim protokolom uz MPGPP(1989) takva zabrana je nastala 14.12.1995. godine, apsolutno je isključena i mogućnost izricanja kazne zatvora od 20 godina.29 Da zaključimo, za krivično djelo ubistva iz čl. 36. stav 2. tačka 6. KZ RS zakon propisuje kažnjavanje zatvorom od najmanje 10 godina ili smrtnom kaznom. Poslije stupanja na snagu Ustava BiH i ukidanja smrtne kazne, poštujući princip zakonitosti u pogledu odreñivanja i izricanja krivičnopravnih sankcija, u konkretnom slučaju moguće je izreći kaznu zatvora u kaznenom okviru zakonom odreñenog posebnog minimuma (10 godina) i zakonom odreñenog opšteg maksimuma (15 godina). Svi krivični zakoni, počev od KZ SFRJ do KZ BiH, predviñaju i propisuju obaveznu primjenu blažeg zakona. Stoga je pogrešno pozivanje na član 7. stav 1. EKLJP u pokušaju zadržavanja smrtne kazne u našem krivičnopravnom sistemu do donošenja novih krivičnih zakona na entitetskom i državnom nivou. Naime, Konvencija propisuje minimalne pravne standarde koje mora poštovati svaka članica Savjeta Evrope. Meñutim, nacionalno krivično zakonodavstvo propisuje više standarde, pa umjesto zabrane odreñivanja teže kazne predviña obaveznu primjenu blažeg zakona što je za svaku pohvalu sa aspekta zaštite
ljudskih prava i osnovnih sloboda i pravne sigurnosti uopšte.30 U tom
pravcu i članovi 17. i 18. EKLJP koji govore o zabrani zloupotrebe prava i granicama primjene ograničenja prava. Dakle, zabranjeno je ukidanje prava ili sloboda priznatih Konvencijom, ali i ograničenje u većoj mjeri od one koja je predviñena Konvencijom.
Uostalom, u meñunarodnom pravu postoji opšti princip po kome se u slučaju postojanja dva sukscesivna zakona koja se odnose na zakonitost izricanja kazne, kazna će se izricati po principu favor libertatis.
Navedena pravna shvatanja u pogledu vremenskog važenja krivičnog zakona prihvata i Vrhovni sud FBiH. Suština sudskih odluka svodi se na zaključak, da je poslije ukidanja smrtne kazne (Protokol 6. uz EKLJP, ali i Drugi fakultativni protokol uz MPGPP na osnovu Aneksa Ustava FBiH), u pravnom sistemu RBiH ostala mogućnost izricanja kazne zatvora od 15 godina odnosno 20 godina za najteže oblike krivičnih djela za
29 Dr Franjo Bačić: Krivično pravo – Opći dio, str. 456., Pravni fakultet Zagreb, 1986. godina: ''Kad je zakon za tačno odreñeni krug osoba isključio svaku mogućnost izricanja smrtne kazne, onda ona i nije propisana za djelo koje su oni učinili, a za koje je inače ta kazna odreñena alternativno s kaznom zatvora. Za ove osobe onda postoji automatski apsolutna zabrana izricanja ove kazne. To onda isključuje i kaznu zatvora od 20 godina.''
30 Damjan Kaurinović, Retroaktivna primjena krivičnog zakona, str. 541., Pravna riječ, Banja Luka 2006.
godine
koja bila propisana smrtna kazna. Zato se u slučaju sukcesije krivičnih zakona ima primijeniti blaži zakon, a to je KZ RBiH s obzirom da KZ FBiH za najteže oblike krivičnih djela predviña i kaznu dugotrajnog zatvora od 20 do 45 godina (npr. presude VSFBiH br. Kž-252/04 od 26.08.2004. godine i Kž-294/04 od 18.11.2004. godine).
Princip legaliteta je i predmet ustavnopravnih sporova. Nisu rijetke
odluke u kojima se utvrñuju da je protivustavno kažnjavanje pojedinaca za izvršenje krivičnog djela, kada takvo djelo u vrijeme izvršenja nije bilo propisano kao krivično djelo. Tako Ustavni sud Republike Hrvatske u odluci br. U-III/2270/2001 od 26.03.2002. godine zauzima sledeće stajalište:''Posebno Sud naglašava da je podnositelju utvrñena kaznena odgovornost i izrečena kazna u smislu odredbe Kaznenog zakona, a koji zakon se nije (jer nije bio niti donešen) primjenjivao u vrijeme počinjenja samog djela. Polazeći od takvih utvrñenja i očite pogrešne primjene mjerodavnog materijalnog prava u slučaju podnositelja, ocjena je ovog Suda da je isto rezultiralo povredom ustavnog prava podnositelja jer nitko ne može biti kažnjen za djelo koje prije nego je počinjeno nije bilo utvrñeno zakonom ili meñunarodnim pravom kao kazneno djelo, niti mu se može izreći kazna koja nije bila odreñena zakonom, što je propisano odredbom članka 31. st. 1. Ustava Republike Hrvatske.''31
Sudovi u entitetima i Brčko Distriktu BiH u suñenjima za krivična djela ratnih zločina, kao i sudovi u Srbiji i Hrvatskoj koji su stvarno nadležni za predmete ratnih zločina, primjenjuju preuzeti KZ SFRJ kao krivični zakon koji je važio u vrijeme izvršenja djela,. Primjena KZ BiH je moguća pred sudovima entiteta i Brčko Distrikta BiH samo u slučaju prenošenja voñenja postupka, na sudove na čijem je području krivično djelo izvršeno ili pokušano, rješenjem Suda BiH na osnovu člana 27. ZKP BiH. Meñutim, u takvoj pravnoj situaciji ponovo se mora dati odgovor na pitanje koji će se krivični zakon primijeniti, zakon koji je važio u vrijeme izvršenja krivičnog djela ili jedan od zakona koji su stupili na snagu poslije izvršenja krivičnog djela.
Potpuno je izvjesno da se ova pravna situacija mogla riješiti mnogo ranije i na vrlo jednostavan način. Bosna i Hercegovina je morala staviti rezerve prilikom potpisivanja Dejtonskog sporazuma na Konvenciju i Drugi fakultativni protokol uz MPGPP (1989) i tako stvoriti zakonske pretpostavke za propisivanje adekvatnih krivičnopravnih sankcija za
31
teške povrede meñunarodnog prava. Pored toga, Bosna i Hercegovina je propustila da uredi svoj zakonski sistem tako da omogući efikasno kažnjavanje i time ispuni svoje meñunarodne obaveze iz člana V Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (1948) i člana
146. Ženevske konvencije (IV). Ovo propuštanje je dodatno ugrozilo
interese žrtava, posebno na strani civilnog stanovništva, a sudije neizbježno dovelo u nepotrebna profesionalna iskušenja. Tamo gdje nastaje sukob izmeñu pravne sigurnosti i pravde, izmeñu zakona koji se sadržinski može pobijati, ali je pozitivan, i izmeñu pravedenog prava koje, meñutim, nije pretočeno u formu zakona, uistinu postoji sukob pravde sa samom sobom, sukob izmeñu prividne i stvarne pravde.32
Zato sudija Vold s pravom zaključuje:''Vladavina prava...zahtijeva od sudova da priznaju statute i pravila koji ih obavezuju u vršenju njihovih ovlašćenja čak i ako ta ograničenja smetaju razumljivoj težnji da se norme ljudskih prava dovedu do maksimuma. Ako pravo treba da vlada, onda sudovi moraju da prednjače u poštovanju prava.''33
Zaključak
Nikome ne može biti izrečena sankcija za djelo koje, prije nego što je učinjeno, nije zakonom bilo propisano kao krivično djelo i za koje zakonom nije bila propisana krivična sankcija. Vrhovni princip krivičnog zakonodavstva, princip legaliteta ne smije biti doveden u pitanje u bilo kom njegovom elementu. Odstupanje od načela zakonitosti su isključena u odnosu na odreñivanje krivičnog djela i krivičnopravne sankcije. Zbog toga je retroaktivnost ili povratna primjena krivičnog zakona zabranjena, osim u slučaju retroaktivne primjene blažeg zakona.
Smisao odredbe člana 4.a) KZ BiH je da omogući suñenje i
kažnjavanje za neka buduća činjenja ili nečinjenja koja nisu uopšte predviñena kao krivično djelo u unutrašnjem (krivični zakon), niti u meñunarodnom pravu (meñunarodne konvencije), niti su za ta djela propisane krivičnopravne sankcije, a mogla bi dovesti u opasnost osnovne civilizacijske vrijednosti (npr. mir, život, zdrava životna sredina, meñunarodna bezbjednost ...). Zbog toga je isključena retroaktivna primjena pomenute odredbe na krivična djela koja su u vrijeme izvršenja bila
32 Gustav Radbruh, ‘’Filozofija prava’’Pravni fakultet Beograd, 1998.godina str.227.
33 Džon R.V.D. Džouns i Stiven Pauls, ibid., str. 403.
propisana u unutrašnjem i meñunarodnom pravu i za koja su domaćim zakonom bile propisane krivičnopravne sankcije.
Prema opštem pravilu meñunarodnog prava odredbe meñunarodnih
ugovora ne primjenjuju se retroaktivno osim ako se stranke nisu izričito drugačije sporazumjele. Pravilo o neretroaktivnosti meñunarodnih ugovora mjerodavno je prije svega za domaće sudove kad primjenjuju Konvenciju. U takvim slučajevima ne može se izbjeći primjena blažeg zakona u postupku izricanja krivičnopravne sankcije, jer to nalažu opšta načela unutrašnjeg i meñunarodnog krivičnog prava.
Princip obavezne primjene blažeg zakona sadržan je u
ustavnopravnom sistemu BiH. Iz meñunarodnih konvencija koje se direktno primjenjuju u pravnom sistemu BiH, Rimskog statuta i Povelje o osnovnim pravima u Evropskoj uniji, proizlazi opšti princip meñunarodnog prava po kome se, u slučaju postojanja dva sukcesivna zakona koja se odnose na zakonitost izricanja kazne, kazna izriče po principu favor libertatis.
Pozivanje na svrhu kažnjavanja i pravdu radi retroaktivne primjene strožijeg zakona predstavlja afirmaciju ciljeva kaznene politike na štetu principa legaliteta i stvaranje sistema suprotnom pravu, načelu zakonitosti i zabrani retroaktivnosti.
Nastala pravna situacija je posledica propuštanja Bosne i
Hercegovine da stavi rezerve prilikom potpisivanja Protokola 6. uz EKLJP (1983) i Drugog fakultativnog protokola uz MPGPP (1989) i tako stvori zakonske pretpostavke za propisivanje adekvatnih krivičnopravnih sankcija za teške povrede meñunarodnog prava. Istovremeno, Bosna i Hercegovina nije ispunila svoje meñunarodne obaveze preuzete iz Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (1948) i Ženevske konvencije (IV), jer je propustila da blagovremeno uredi svoj zakonski sistem koji omogućava efikasno kažnjavanje.
Sudijama ostaje da primijene zakon, jer ako se gradi sistem
vladavine prava, onda sudovi moraju da prednjače u poštovanju prava.
- By LegaForum