- Tue Jan 22, 2019 1:06 pm
#2923
PRODUŽENO KRIVIČNO DJELO U NOVOM KRIVIČNOM ZAKONIKU RS1
Autori: Dr. Miloš Babić, sudija Suda Bosne i Hercegovine Lejla Džaferbegović, pravna savjetnica
Objavljeno u: Biltenu sudske prakse suda Bosne i Hercegovine Bilten br. 8/2018
1. Pojam
Konstrukcija produženog krivičnog djela nastala je u vrijeme kada je bilo potrebno otkloniti rigoroznost i nepravičnost kažnjavanja lica koja su izvršila krivična djela u sticaju i kada je dosljedno primjenjivan sistem kumulacije koji se zasnivao na pravilu da krivac treba da bude kažnjen toliko puta koliko je puta izvršio krivično djelo (quod crimina, tot poenae). Međutim, nakon uvođenja drugih pravičnijih sistema kažnjavanja za krivična djela izvršena u sticaju (uvođenjem sistema asperacije razlog postojanja produženog krivičnog djela je gotovo otpao), ova konstrukcija je i dalje ostala u sudskoj praksi u kojoj se veoma često primjenjivala prema učiniocima više krivičnih djela. To je ponajprije urađeno iz procesnih razloga da bi se kod serijskih djela učinjenih od istog učinioca izbjeglo posebno utvrđivanje kazne za svako pojedinačno djelo.
1 Produženo krivično djelo (član 57.)
(1) Produženo krivično djelo čini više istih ili istovrsnih umišljajnih krivičnih djela učinjenih u vremenskoj povezanosti, koja zbog načina njihovog izvršenja, istovjetnosti oštećenog, prostorne povezanosti, korištenja iste prilike ili trajnijeg odnosa ili drugih sličnih okolnosti koje ih povezuju, predstavljaju jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu.
(2) Produženo krivično djelo ne mogu činiti krivična djela protiv života i tjelesnog integriteta, polne i druge slobode čovjeka.
(3) Ako produženo krivično djelo obuhvata različite oblike istog djela, produženo krivično
djelo će se pravno kvalifikovati kao najteže od tih krivičnih djela.
(4) Ako posljedice ostvarene djelima iz stava 1. ovog člana u svojoj ukupnosti predstavljaju posljedicu nekog težeg krivičnog djela, produženo krivično djelo će se kvalifikovati kao to krivično djelo.
(5) Za produženo krivično djelo može se izreći kazna za polovinu veća od najviše kazne
propisane za utvrđeno djelo, ali ne smije preći najveću mjeru te vrste kazne.
(6) Krivično djelo koje nije obuhvaćeno produženim krivičnim djelom u pravnosnažnoj sudskoj presudi predstavlja posebno krivično djelo ili ulazi u sastav posebnog produženog krivičnog djela.
(7) U sastav produženog krivičnog djela ne mogu ulaziti krivična djela izvršena nakon podizanja optužnice.
U krivičnopravnoj teoriji je vladajuće shvatanje da je produženo krivično djelo jedno djelo, čak i onda kada se pojedine radnje mogu utvrditi i kada bi primjena realnog sticaja bila sasvim moguća i opravdana. Polazi se od stava da više radnji, koje se kroz određeno vrijeme ponavljaju i pored toga što se svakom od njih u potpunosti ostvaruje krivično djelo, uz postojanje određenih pretpostavki, čine samo jedno krivično djelo. Ovu krivično-pravnu tvorevinu uspostavila je sudska praksa, a njen krivično-pravni model oblikovala teorija. Smatra se da je ona neizbježna u slučajevima kada izvršilac kroz određeno vrijeme ponavlja ista djela koja je pojedinačno dosta teško utvrditi. Tako je npr. u slučajevima kada očuh u vremenu od nekoliko godina kontinuirano prisiljava na polni odnos svoju maloljetnu pastorku, ili kada poslovođa izda nekoliko stotina lažnih putnih naloga, ili duževremeno kontinuirano vršenje krivičnih djela krađe, prevare, pronevjere itd. U svim navedenim slučajevima izvršena krivična djela redovno se kvalifikuju samo kao jedno krivično djelo. Riječ je, dakle, prvenstveno o slučajevima tzv. serijskih izvršilaca koji kroz određeno vrijeme ponavljaju u osnovi istu radnju, odnosno djelo. Ako bi sud u takvim slučajevima morao primijeniti odredbe o realnom sticaju, smatra se da bi to za njega bio nepotreban napor, jer bi se moralo utvrđivati svako pojedinačno krivično djelo na osnovu kojih bi se odmjeravala i izricala jedna zajednička kazna. Stoga u takvim i sličnim slučajevima sudovi pribjegavaju konstrukciji produženog krivičnog djela i izvršiocu izriču samo jednu kaznu kao za jedno krivično djelo i na taj način otklanjaju primjenu pravila sticaja.
Da se ni ovakve ili slične situacije vršenja djela ne mogu uvijek na ovaj način pojednostavljivati ili šablonizirati, govore i neki slučajevi iz naše sudske prakse u kojima sudovi, rukovođeni ovakvim poimanjem, uvijek ne nalaze najbolja rješenja. Tako npr. u već navedenom slučaju obljube koju je započeo vršiti očuh prema svojoj pastorci kada je imala trinaest godina (obljuba sa djetetom, raniji čl. 195.), pa nakon što je postala punoljetna, nastavi sa vršenjem djela upotrebom sile, neki sudovi nalaze samo krivično djelo silovanja, umjesto da navedeni slučaj kvalifikuju kao jedno produženo krivično djelo polnog nasilja nad djetetom (čl. 195.) i jedno produženo krivično djelo silovanja (čl. 193.), te da utvrde kazne za svako od njih i optuženom odmjere jedinstvenu kaznu po pravilima sticaja. Na navedeni način sudovi zapravo amnestiraju učinioca za sve krivičnopravne radnje koje je vršio u periodu od pet godina i koje su po svojoj kriminalnoj količini teže i opasnije (imajući u vidu uzrast žrtve djela) od radnji koje su nastavljene u vrijeme punoljetstva i koje su trajale kraće vrijeme. Takođe je značajno da sudovi ovakvom primjenom zakona nepravilno kvalifikuju krivičnopravne radnje i zaobilaze primjenu pravila sticaja koja se odnose na situacije odmjeravanja kazne kada se
učiniocu istovremeno sudi za više krivičnih djela.
2. Osporavanje konstrukcije produženog krivičnog djela
Produženo krivično djelo, kao teorijski model prividnog sticaja, spada u red dosta spornih krivičnopravnih pitanja, pa ga stoga treba nešto detaljnije obrazložiti. Ova konstrukcija je u novijoj krivičnopravnoj doktrini izložena veoma ozbiljnim kritikama iz brojnih i različitih razloga, jer se u vezi sa njom javlja niz, kako teorijskih tako i praktičnih problema. Prema jednom dijelu teorije, ovu krivičnopravnu ustanovu treba u potpunosti napustiti, jer je riječ o krivičnopravnoj figuri koja je izmišljena radi izigravanja zakona, odnosno odredaba o sticaju krivičnih djela. Ona je prije svega nepotrebna u onim sistemima koji poznaju posebna pravila odmjeravanja kazne za sticaj krivičnih djela, što posebno važi za naš sistem u kojem je princip asperacije osnovno pravilo, a i dalje se za produženo djelo odmjerava kazna kao za jedno djelo. Time se preko produženog djela, za ove slučajeve uvodi princip apsorpcije i tako derogira ili prekraja pravilo asperacije kao osnovno pravilo kažnjavanja u slučaju sticaja krivičnih djela. Ova ustanova ne zadovoljava ni sa stanovišta pravne sigurnosti, obezbjeđenja adekvatne zaštite od društveno opasnih djela i učinilaca, suprotna je principu pravičnosti i zahtjevima kriminalne politike, jer neopravdano privilegira ovakve (umišljajne) učinioce krivičnih djela, u odnosu na one koji su u pravom sticaju ili nehatne učinioce. Ona je i kriminalno-politički sporna, jer favorizuje često veoma opasne delinkvente (prevarante, falsifikatore i sl.), s obzirom da upravo oni rade po unaprijed stvorenim planovima. Ne može se zanemariti stav da se u takvim slučajevima stiče mnogo veća kriminalna količina i razmjere štetnosti nego u slučajevima izvršenja samo jednog krivičnog djela, pa se otklanjanjem primjene pravila sticaja i kažnjavanjem samo za jedno krivično djelo, neopravdano privilegiraju takvi učinioci krivičnih djela. Time se ujedno onemogućava ispravno vrednovanje ukupne kriminalne količine i društvene opasnosti učinjenih krivičnih djela i njihovih izvršilaca, što znači da se zanemaruje veoma značajna okolnost pri kažnjavanju koja se sastoji u povećanom stepenu krivične odgovornosti i opasnosti učinilaca, a što proizilazi iz njihove odlučnosti i upornosti da ponavljaju vršenje krivičnih djela. Iz toga proizilazi da ova konstrukcija nije u skladu sa načelom individualizacije koje predstavlja osnovno načelo u odmjeravanju kazne prema kojem se odmjeravanje kazne zasniva na ocjeni ličnosti učinioca djela, stepenu njegove krivične odgovornosti i njegovoj opasnosti. Pored toga, zbog neodređenosti produženog krivičnog djela u cjelini, kao i njegovih pojedinih elemenata, veoma je neujednačena i sudska praksa u primjeni ove konstrukcije. Uz
sve istaknuto, poseban problem ove pravne tvorevine predstavljala su naknadno otkrivena krivična djela koja se redovno uključuju u seriju djela koja ulaze u produženo krivično djelo iz pravnosnažne presude. Najzad, pojmovno produženo krivično djelo ne postoji ni kao posebni vid djela, jer kao takvo ne postoji u Posebnom dijelu, a jedino je on relevantan u određivanju krivičnih djela. Ovo je područje sticaja krivičnih djela i stoga ga i treba prosuđivati i razrješavati po pravilima koja vrijede za sticaj. Nije, dakle, pretjerano zaključiti da je u pitanju konstrukcija koja je sporna u gotovo svim svojim segmentima. Stoga se sve više u literaturi ističu zahtjevi da se svi slučajevi koje tradicionalno pokriva produženo krivično djelo tretiraju kao realni sticaj.
Navedeno je dovelo do toga da su neke zemlje prihvatile veoma radikalna rješenja u vezi sa ovom konstrukcijom u smislu njenog potpunog napuštanja ili veoma ograničene primjene. Tako je švajcarski Savezni sud u svoj odluci (1990) zauzeo stav da je ova konstrukcija „u cijelosti neodrživa“, da bi ubrzo nakon toga (1991) uslijedila odluka u kojoj se zahtijeva njeno definitivno napuštanje. Slično je postupio i njemački Savezni sud koji svojom odlukom iz 1994. godine, istina nije u potpunosti isključio ovu konstrukciju, ali je ograničava samo na slučajeve kada je ona „nužna da bi se primjereno obuhvatilo nepravo i krivica“ pojedinog krivičnog djela. Razlozi koji se iznose protiv ove konstrukcije opravdavaju zahtjev da se od nje odustane i da se pristupi primjeni pravila koja se odnose na sticaj krivičnih djela. S pravom se naglašava da se time neće mnogo izgubiti na procesnoj ekonomiji, što je osnovni razlog za opravdanje ove ustanove, jer se ionako u dispozitivu presude moraju navesti sve radnje produženog krivičnog djela i svaka od njih mora biti obrazložena. Problemi i određene poteškoće su mogući jedino u onim situacijama u kojima se radi o već navedenim serijskim krivičnim djelima kod kojih je gotovo nemoguće utvrditi sve pojedinačne radnje ili izvršena djela. U vezi sa ovim, njemački Savezni sud je u jednoj odluci zauzeo stav da u takvim slučajevima treba primijeniti načelo in dubio pro reo i učinioca osuditi za onaj minimalni broj pojedinačnih radnji koji je dokazan.
Prethodno jugoslovensko krivično zakonodavstvo nije sadržavalo odredbu o produženom krivičnom djelu, ali je produženo krivično djelo prihvatala naša teorija, a u praksi je predstavljala omiljenu krivičnopravnu figuru, ponajviše radi lakšeg razrješavanja određenih krivičnopravnih situacija sa većim brojem krivičnih djela. Na takav odnos prakse prema ovoj konstrukciji u najvećoj mjeri su uticali Zaključci sa savjetovanja u Vrhovnom sudu Jugoslavije iz decembra 1965. godine, prema kojima su za postojanje produženog krivičnog djela ustanovljeni određeni
uslovi koji su bili postavljeni tako da su omogućavali dosta široku primjenu ove konstrukcije.
3. Zakonsko određenje produženog krivičnog djela
Produženo krivično djelo prvi put je u krivičnom zakonodavstvu RS definisano Novelom KZ iz 2010. godine u odredbi člana 42a. kojom je doslovno preuzeta odredba ove konstrukcije iz člana 29. KZ BiH. Pri tome su preuzeti i neki dijelovi te definicije koji nisu bili odgovarajući, pa su stoga Novelom iz 2013. godine učinjene određene izmjene kojima je to djelimično otklonjeno. Međutim, ni takvo određenje produženog krivičnog djela nije bilo najbolje, pa je stoga u novom KZ (čl. 57.) izabran nešto drugačiji pristup, ne samo u njegovom definisanju, već i u vezi sa nekim drugim pitanjima, uključujući i pitanje kažnjavanja. Osnovni cilj ovih izmjena je što restriktivnije postavljanje ove konstrukcije, zahtijevanjem strožih uslova za njeno priznavanje i primjenu, imajući u vidu njene slabosti, među kojima je svakako najznačajnije privilegovanje takvih učinilaca, ponekad i dosta teških krivičnih djela. Stoga je primjena produženog krivičnog djela u potpunosti isključena kod nekih krivičnih djela, ali su učinjena i neka druga ograničenja u njegovoj primjeni, o čemu će biti više govora u narednim izlaganjima. Ovakav pristup u zakonskom definisanju ove ustanove je na liniji rješenja koja su prihvaćena u većini krivičnih zakonodavstava koja je poznaju (ili su je poznavala) i koju ili posve isključuju ili njenu primjenu izuzetno ograničavaju.
Iz definicije produženog krivičnog djela date u odredbi člana 57. vidi se da je za njegovo postojanje potrebno da je ispunjeno nekoliko uslova koji predstavljaju njegove konstitutivne elemente. Neki od tih uslova predstavljaju obavezne, a neki dopunske ili promjenljive elemente.
A. Obavezni elementi
Najznačajniji uslov ili element produženog krivičnog djela je identitet krivičnih djela koji podrazumijeva da se radi o istim ili istovrsnim krivičnim djelima. Radi se o uslovu koji ovu konstrukciju ograničava na istovrsnu kriminalnu djelatnost, na međusobno povezana istorodna krivična djela, tj. djela istih zakonskih elemenata ili njihove različite oblike. Pod istim krivičnim djelima se podrazumijeva višekratno vršenje jednog istog krivičnog djela, odnosno djela istih zakonskih obilježja, npr. više pronevjera, prevara, krađa, poreskih utaja i sl. O istovrsnim krivičnim djelima se radi kada je krivično djelo ostvareno u njegovim različitim
oblicima: osnovnom ili običnom, kvalifikovanom ili privilegovanom, npr. obična krađa, sitna krađa i teška krađa. Razumije se da će se u ovom slučaju produženo krivično djelo kvalifikovati kao najteže djelo – teška krađa (čl. 57. st. 3.). To mogu biti svršena i pokušana krivična djela kao i kažnjive pripremne radnje istog krivičnog djela. Izuzetno se može desiti da se učinilac kažnjava za pokušaj krivičnog djela, iako postoji i više dovršenih krivičnih djela. Tako npr. ako je učinjeno više sitnih i običnih krađa, ali i jedna teška krađa koja je ostala u pokušaju, tada se produženo djelo kvalifikuje kao pokušaj teške krađe. Za postojanje istovrsnosti krivičnih djela nije dovoljno da djela potiču iz iste zakonske grupe djela, odnosno da su upravljena protiv istog zaštićenog dobra, pa tako nema istovrsnosti, odnosno produženog krivičnog djela ako je učinilac učinio djelo utaje, prevare i krađe. Istovrsnost ne postoji ni u slučaju kada je učinjeno npr. djelo krađe i iznude, ili npr. zloupotrebe službenog položaja i prevare u službi. Dakle, iako ta krivična djela imaju isti zaštitni objekat, to ujedno ne znači da se radi o istovrsnim krivičnim djelima u smislu produženog krivičnog djela. Zapravo, ovdje se radi o istorodnim krivičnim djelima, što je termin koji više odgovara za identifikaciju djela koja mogu da čine produženo krivično djelo. Dakle, istovrsnost krivičnih djela ne treba poistovjećivati sa njihovom klasifikacijom u istu zakonsku grupu djela niti sa njihovom sličnošću. Međutim, nekada u ovom razlikovanju mogu nastati određene poteškoće, kao npr. kod odnosa teške krađe i razbojništva, jer je i jedno i drugo djelo u svojoj osnovi krađa, tj. oduzimanje tuđe pokretne stvari. Ipak, ova dva djela se bitno razlikuju, jer kod razbojništva postoji prinuda koja, kao kvalifikatorna okolnost, ovo djelo čini specifičnim i odvaja ga od svih drugih oblika teške krađe. Kao takvo, razbojništvo nije upravljeno samo na imovinu, te se stoga ne bi moglo uzeti da je ovdje uslov istovrsnosti ispunjen.
Sljedeći zakonski uslov produženog krivičnog djela je vremenska povezanost krivičnih djela. To znači da su sva djela koja ulaze u ovu konstrukciju vršena u kontinuitetu, odnosno u kraćim vremenskim intervalima. Vremenski interval između učinjenih djela nije moguće unaprijed odrediti, jer je to faktičko pitanje i njegovo postojanje zavisi od prirode djela i načina i uslova njihovog vršenja. Razumije se da krivična djela ne mogu biti učinjena istovremeno, jer bi se tada radilo o jednom djelu, što će biti i onda ako je to učinjeno u veoma kratkim razmacima, tako da učinjene radnje u prirodnom smislu predstavljaju jedinstvo (npr. u kratkim vremenskim razmacima iz istog stana ukradeno je više stvari). S druge strane, ne može se raditi o prevelikim razmacima između izvršenja pojedinih djela, jer bi se tada radilo o prekidu objektivnog kontinuiteta u vršenju krivičnih djela. Nužno je da se vršenje svih djela odvijalo u razumnim vremenskim okvirima,
bez velikih vremenskih razmaka (tako će postojati vremenska povezanost ako je npr. više krađa izvršeno u vremenu od mjesec dana, ali ako je nakon prve sljedeća krađa izvršena nakon više mjeseci, onda ovaj uslov nije ispunjen; takvo shvatanje u odnosu na ovo djelo je imala i naša ranija sudska praksa). Međutim, ovo pitanje je prilično sporno i ono se u sudskoj praksi rješava u najvećoj mjeri u zavisnosti od prirode krivičnog djela i uslova pod kojima je ono vršeno. Naša ranija, ali nerijetko i sadašnja sudska praksa, produženo krivično djelo u nekim slučajevima je priznavala (i priznaje) i kada je razmak u vršenju pojedinih djela bio i više od šest mjeseci ili čak i godinu dana, odnosno kada su djela vršena tokom više godina (npr. kod poreske utaje). Ovakvo shvatanje ovog elementa u krivičnopravnoj teoriji sve se više podvrgava kritici i smatra neosnovanim, imajući u vidu dužinu vremenskog intervala između vršenja pojedinih djela, što prekida objektivni kontinuitet u vršenju pojedinačnih djela.
Prema odredbi člana 57. subjektivnu stranu produženog krivičnog djela čini umišljaj kao njegov posebni konstitutivni element. Iz toga proizilazi da je produženo krivično djelo isključeno kod nehatnih krivičnih djela (izuzetak je KZ Srbije koji ovu konstrukciju omogućava i kod nehatnih krivičnih djela, čl. 33.). Zahtjevom da su sva djela vršena umišljajno obezbjeđuje se i subjektivno jedinstvo djela koja čine ovu konstrukciju. Umišljajno jedinstvo, zajedno sa vremenskom povezanošću, sva izvršena krivična djela povezuje u jednu jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu, tj. u jedinstveno djelo. Međutim, sporna je priroda i sadržaj umišljaja kod ove konstrukcije. Da li već na samom početku vršenja ovih djela učiniočev umišljaj treba da obuhvati sva krivična djela, kao i ukupnu posljedicu koja će nastupiti njihovim vršenjem? To bi značilo da učinilac već prilikom vršenja prvog djela treba da bude svjestan ukupne djelatnosti koju će preduzeti, kao i posljedica koje će usljed toga nastati. To se zasniva i na zahtjevu da i na subjektivnoj strani postoji čvrsto jedinstvo, unaprijed stvoren plan koji sva djela povezuje u jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu koja čini jedno jedinstveno krivično djelo. Na ovaj način je katkada postupala i naša starija sudska praksa zahtijevajući postojanje prethodnog umišljaja koji obuhvata sva krivična djela u svim njegovim pojedinostima. Iako ovakvo shvatanje subjektivne strane produženog krivičnog djela svoje utemeljenje u određenoj mjeri ima i u stavu da produženo krivično djelo predstavlja jedno jedinstveno djelo, teško je očekivati da se u praksi to može i dokazati (ili čak i da u praksi vršenja djela u tako strogoj formi može da postoji). Stoga je ipak prihvatljivije nešto fleksibilnije shvatanje, prema kojem je dovoljno da na strani učinioca postoji određeni kontinuirani psihički odnos, da njegovo ponovljeno kriminalno djelovanje predstavlja nastavak, da se nadovezuje na
njegovu prvobitnu odluku, proširujući je na vršenje novih krivičnih djela. U pitanju je tzv. produženi ili nastavljeni umišljaj koji je razultat volje da se vrše takva djela, tako da sve odluke za pojedina djela predstavljaju izraz takve učiniočeve volje, što sve preduzete radnje i subjektivno povezuje u jedinstvenu kriminalnu cjelinu. Iz zahtjeva da se radi o jedinstvenoj krivičnopravnoj cjelini proizilazi da za postojanje produženog krivičnog djela ipak nije dovoljno da je svako od djela vršeno umišljajno, već da u vršenju navedenih djela na strani učinioca postoji i jedinstveni kontinuirani psihički odnos, da njegovo ponovljeno kriminalno djelovanje predstavlja nastavak, da se nadovezuje na prethodna djela i njegovu prvobitnu odluku, proširujući je na vršenje novih krivičnih djela. Dakle, umišljaj svakog pojedinačnog naknadno izvršenog djela je dio umišljajnog jedinstva svih djela; svaki od njih proizilazi iz zajedničkog umišljaja koji pokriva sva izvršena djela; umišljaj naknadno izvršenog djela je nastavak ili dio, tj. on proizilazi iz prethodno stvorenog umišljaja za produženo vršenje krivičnog djela. Produženi ili nastavljeni umišljaj može da bude i eventualni, jer sva pojedinačna djela ne moraju da budu unaprijed određena u svim svojim pojedinostima, ali je potrebno da umišljaj svakog od njih rezultira iz učiniočeve prethodne volje, njegove zamisli da vrši krivična djela.
Ovakvo shvatanje subjektivne strane produženog krivičnog djela ima svoje uporište i u subjektivnom odnosu koji proizilazi iz promjenljivih elemenata kao što je “korišćenje iste prilike ili trajnijeg odnosa ili drugih sličnih okolnosti koje ih povezuju”. Uz ovako određen subjektivni odnos koji se sastoji u korišćenju povoljnih prilika za višekratno vršenje jednog djela, teško mogu postojati odvojeni ili parcijalni umišljaji za svako djelo. Pored toga, ono je u saglasnosti i sa novoprihvaćenom restriktivnom koncepcijom ove konstrukcije koja je po više osnova prilično ograničena, o čemu će se detaljnije raspravljati u narednim izlaganjima. Ovako određen subjektivni odnos koji se sastoji u korišćenju povoljnih prilika za višekratno vršenje jednog djela, ukazuje na potrebu postojanja, u ovako određenoj mjeri, subjektivne veze u vršenju svih pojedinačnih djela. Zahtijevanje subjektivne dimenzije produženog krivičnog djela u ovom smislu saglasno je i njegovom određenju u odredbi člana 57. u kojoj se zahtijeva da sva izvršena djela, kako je već navedeno, predstavljaju jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu. Najzad, ono što je posebno značajno, ovakvo shvatanje je i pravednije, jer bi bilo nelogično i neopravdano da se privilegija ove konstrukcije, koja učinioca stavlja u povoljniji položaj, priznaje onim učiniocima koji unaprijed planiraju kriminalnu djelatnost i koji su samim tim opasniji, a ne i onima koji su ta djela vršili bez prethodno stvorenog plana, parcijalno i u zavisnosti od određenih prilika.
Najzad, poseban zakonski uslov postojanja produženog krivičnog djela sastoji se u tome da sva krivična djela predstavljaju jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu. Ovaj element ove ustanove je veoma značajan uslov njegovog postojanja, ali istovremeno i najsloženiji i izaziva najviše problema u praktičnoj primjeni ove konstrukcije. Da bi ovaj uslov bio ispunjen potrebno je postojanje određenog broja drugih okolnosti koje sva ta djela povezuju u jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu, a što zavisi od prirode izvršenih djela i uslova pod kojima su ona vršena (promjenljivi ili varijabilni elementi). U odnosu na ranije rješenje, novi KZ je nešto drugačije odredio ove elemente jer je, pored ostalog, napustio njihovo numeričko određivanje i posebno naveo samo najznačajnije od njih i ostavio da sud u svakom konkretnom slučaju, u zavisnosti od značaja navedenih, ali i nekih drugih sličnih okolnosti, cijeni da li je ispunjen i ovaj element za postojanje produženog krivičnog djela. Prema ranijem rješenju, koje je bilo prihvaćeno po ugledu na KZ Srbije, zahtijevalo se postojanje najmanje dvije od tih okolnosti, što je novi KZ napustio i ocjenu tog pitanja prepustio sudu. To će zavisiti ne samo od broja tih okolnosti, već i od stepena ili jačine njihove izraženosti, prirode djela i značaja te okolnosti u vršenju tih djela, ali i nekih drugih okolnosti koje u zakonu nisu izričito navedene, ali su bitne u tom slučaju. Dakle, nije isključeno da će za postojanje ovog elementa produženog krivičnog djela, u nekim slučajevima biti dovoljno ispunjenje i samo jedne od navedenih okolnosti koja je u tom slučaju veoma značajna.
B. Promjenljivi (varijabilni) elementi
Kao što je već rečeno, riječ je o različitim okolnostima koje imaju posebno značajnu povezujuću ili objedinjavajuću funkciju svih djela u jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu, što predstavlja dodatni obavezni element bez koga produženo krivično djelo ne postoji. Prema odredbi člana 57. u ovu kategoriju elemenata spadaju sljedeće okolnosti: način vršenja djela, istovjetnost oštećenog, prostorna povezanost, korišćenje iste prilike ili trajnijeg odnosa ili drugih sličnih okolnosti koje sva ta djela povezuju u jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu.
Način vršenja krivičnih djela podrazumijeva da su sva krivična djela koja ulaze u sastav produženog krivičnog djela vršena na isti ili sličan način. Način vršenja je veoma bitan identificirajući kriterijum upravo u određivanju istovrsnosti krivičnih djela, koji predstavlja obavezni element ove konstrukcije. Upravo je to razlog što već navedena djela krađe, utaje i prevare, iako iz iste zakonske grupe djela sa zajedničkim objektom zaštite, ne mogu da tvore produženo krivično djelo, jer su načini njihovog vršenja bitno različiti. Ipak, za postojanje ovog uslova nije nužno
da se radi o potpuno istom načinu vršenja, dovoljno je da se ne radi o bitnim razlikama. Tako će produženo krivično djelo falsifikovanja (isprave iz čl. 347. KZ RS ili novca iz čl. 205. KZ BiH i sl.) postojati i kada sva falsifikovanja nisu izvršena na isti način. Ipak je sporno da li produženo krivično djelo mogu da čine i ona djela koja su vršena činjenjem i nečinjenjem. Ako bi se takva ocjena davala samo na osnovu ovog uslova, onda bi odgovor bio negativan. Međutim, kako za postojanje produženog krivičnog djela ne moraju biti ispunjeni svi promjenljivi elementi, to će odgovor na ovo pitanje zavisiti i od drugih promjenljivih elemenata, kao i prirode izvršenih djela. Valja, ipak, napomenuti da u našoj krivičnopravnoj teoriji preovladava stav da u ovakvim slučajevima ne bi trebalo prihvatiti postojanje produženog krivičnog djela, jer se način vršenja djela bitno razlikuje.
Identitet ili istovjetnost oštećenog je veoma značajan povezujući element produženog krivičnog djela, koji je jedno vrijeme kod nas od jednog dijela teorije i prakse tretiran kao njegov obavezni element. U javnoj raspravi, kao i nekim stručnim radovima, je isticano da je prema odredbi člana 57. istovjetnost oštećenog obavezni element produženog krivičnog djela. Radi se o pogrešnom razumijevanju ove odredbe, jer se iz njene zakonske ekspresije jasno vidi koji su obavezni, a koji predstavljaju tzv. varijabilne elemente. Stav da bi istovjetnost oštećenog trebao biti obavezni element produženog krivičnog djela sasvim je prihvatljiv, ali on tu poziciju prema ovoj odredbi nema. Iz teksta ove odredbe jasno proizilazi da identitet oštećenog spada u promjenljive, dodatne elemente od kojih zavisi postojanje već navedenog elementa ove konstrukcije, koji se sastoji u tome da sva izvršena djela predstavljaju jedinstvenu cjelinu u krivičnopravnom smislu.
Prostorna povezanost (jedinstvo mjesta ili prostora vršenja djela) znači prostornu povezanost djela ili dobara prema kojima su djela vršena (npr. krađe su vršene iz automobila na istom parkiralištu, obijanje kioska, kuća ili stanova u istom naselju ili kvartu grada, itd.).
Korišćenje iste prilike ili trajnijeg odnosa predstavlja okolnost koja podrazumijeva takvu situaciju koja olakšava vršenje krivičnog djela, a trajniji odnos jednu faktičku poziciju koja postoji izvjesno, u pravilu duže vrijeme i koja izvršiocu olakšava vršenje krivičnog djela (npr. učinilac koji je došao u posjed službenog pečata koji koristi za serijsko falsifikovanje službenih isprava; blagajnik koji svakodnevno uzima određenu svotu novca iz blagajne, itd.). Umjesto ranijeg “trajnog odnosa”, sada se navodi “trajniji odnos”, jer on ne mora biti trajan da bi ova okolnost postojala (npr. u slučaju krađa vršenih od strane kućnih pomoćnica, dadilja, sezonskih konobara i sl.).
Druge slične povezujuće okolnosti obuhvataju različite okolnosti koje mogu imati karakter dopunskih povezujućih okolnosti. Koje sve okolnosti ulaze u ovu kategoriju zavisi od svake konkretne situacije, odnosno prirode izvršenih krivičnih djela i okolnosti pod kojima su ta djela izvršena. Jedna od tih okolnosti može biti npr. istovrsnost predmeta djela, što podrazumijeva da su sva djela učinjena prema objektima iste vrste, npr. krađa muzičkih instrumenata, knjiga, umjetnina i sl. Nesporno je da istovrsna krivična djela imaju isti objekat zaštite, ali istovrsnost krivičnih djela ne znači da je ovaj uslov i ispunjen, odnosno da je za njegovo postojanje dovoljno da neki predmet ispunjava uslov da bude objekat određenog krivičnog djela. Dakle, iako je kod istovrsnih krivičnih djela zaštitni objekat isti, radnja krivičnog djela može biti preduzeta na različitim objektima; npr. krađe predstavljaju istovrsna krivična djela, ali predmet jednog oblika teške krađe može biti i stvar od posebnog istorijskog, naučnog ili kulturnog značaja (čl. 226. st. 3.), pa bi se stoga teško moglo uzeti da se radi o istom predmetu ukoliko su neke krađe upravljene protiv ovog, a druge protiv sasvim drugih dobara. Pored toga, u vezi sa ovim mogu biti od značaja i neke druge slične okolnosti, kao što je zbirnost predmeta, npr. više krađa predmeta koji su povezani u jednu cjelinu (npr. kolekcija umjetničkih slika, numizmatičkih zbirki i sl.), ili korišćenje okolnosti koje pogoduju vršenju djela, itd.
4. Krivična djela kod kojih je isključena primjena produženog krivičnog djela
Primjena konstrukcije produženog krivičnog djela isključena je u odnosu na krivična djela protiv života i tjelesnog integriteta, polne i druge slobode čovjeka (čl. 57. st. 2.). Ovim se mijenja ranije stanovište prema kojem se ova konstrukcija u odnosu na ova djela mogla primjenjivati samo ako su učinjena prema istom licu. Ovakvo rješenje je opravdano, jer se radi o takvim krivičnim djelima kod kojih zbog njihove prirode nema mjesta primjeni produženog krivičnog djela. Riječ je o takvim krivičnim djelima kod kojih je spajanje više takvih djela u jedno jedinstveno djelo krivičnopravno neopravdano i logički neprihvatljivo. Ovo je sasvim razumljivo i predstavlja vladajući stav u novijoj praksi i teoriji. Isto tako, i kod nekih drugih krivičnih djela, zbog njihove krivičnopravne prirode, pitanje primjene produženog krivičnog djela je veoma upitno. Takvim se smatraju npr. krivična djela kao što je terorizam (iako je ovo pitanje dosta značajno, u prilogu ovakvog karaktera i namjene, ne može biti detaljnije obrađeno).
5. Kvalifikacija produženog krivičnog djela prema ukupnosti posljedice svih djela
Već je navedeno da kvalifikacija produženog krivičnog djela kao jedinstvenog djela zavisi od toga da li se radi o istim ili istovrsnim krivičnim djelima: razumije se da je u prvom slučaju to jedno od tih djela, a u drugom to je najteže djelo. Međutim, u odredbi iz stava 4. predviđeno je izuzetno odstupanje od ovih pravila u onim slučajevima kada posljedice izvršenih krivičnih djela u svojoj ukupnosti predstavljaju posljedicu nekog težeg krivičnog djela, kada se produženo krivično djelo kvalifikuje kao to krivično djelo. Tako, ako sva djela koja čine produženo krivično djelo predstavljaju osnovni oblik datog djela, ali prema ukupnosti svoje posljedice zasnivaju teži oblik ili teže krivično djelo, onda će se produženo krivično djelo kvalifikovati kao to teže djelo. Prema ranijem rješenju ovo se odnosilo samo na krivična djela čija su zakonska obilježja predstavljala određene novčane iznose, dok su ovim obuhvaćeni i svi drugi slučajevi u kojima ostvarene pojedinačne posljedice u svom zbiru zasnivaju posljedicu nekog težeg djela (npr. vrijednost oduzetih umjetnina, pojedinačnih stvari, pribavljene ili ostvarene koristi i sl.). Pojedinačne posljedice mogu biti i manjeg značaja, ali je dovoljno da u zbiru predstavljaju posljedicu težeg djela. Ovim su djelimično otklonjene slabosti ranijeg tumačenja ove konstrukcije prema kojima se produženo krivično djelo nikada nije moglo kvalifikovati prema ukupnoj posljedici svih djela. Do kakvih apsurdnih rješenja je dovodilo takvo shvatanje najbolje pokazuju neki slučajevi krivičnih djela čiji pojedinačni iznosi ne prelaze mjeru predviđenu za postojanje težeg ili težih oblika toga djela. Tako npr. u slučajevima više poreskih utaja (nekada deset ili dvadeset), kod kojih nijedan pojedinačni iznos ne prelazi 50.000, produženo krivično djelo je kvalifikovano kao osnovni oblik, iako se radilo o iznosu utajenog poreza koji može biti i na desetine puta veći od najvećeg iznosa kod tog djela. Ovo je bilo nedopustivo favorizovanje i privilegovanje ovakvih učinilaca, ali i podrivanje zaštitne i garantivne funkcije krivičnog prava. Prema sadašnjem rješenju, u takvim slučajevima ovo djelo se kvalifikuje kao produženo krivično djelo poreske utaje iz člana 264. stava 3, u vezi sa stavom 1. Ovakvo rješenje ima svoje utemeljenje i u zahtjevu da sva izvršena djela predstavljaju jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu (st. 1. čl. 57.). Takva jedinstvena krivičnopravna cjelina prema svojoj ukupnoj posljedici više nije djelo poreske utaje u svom osnovnom obliku, već njegov teži oblik iz stava 3., odnosno njegov najteži oblik iz istog stava, ako ukupna posljedica prelazi 200.000 KM utajenog poreza. U tom pogledu isto pravilo vrijedi i za sva druga krivična djela.
6. Krivična djela koja nisu ili ne mogu biti obuhvaćena pravosnažnom sudskom odlukom
Ove situacije su i u ranijoj praksi bile sporne i rješavane su uglavnom primjenom načela ne bis in idem, privilegujući umišljajne učinioce krivičnih djela, kao i u slučajevima iz prethodnih stavova. Ovom odredbom sada je to otklonjeno i u slučajevima kada produženim djelom u pravosnažnoj presudi nije bilo obuhvaćeno neko od krivičnih djela koje je moglo biti obuhvaćeno (uglavnom se radilo o naknadno otkrivenim krivičnim djelima), radi se o posebnom krivičnom djelu ili, ako ih je više, takva djela ulaze u sastav posebnog produženog krivičnog djela. Pored toga, prema odredbi iz stava 7., u sastav produženog krivičnog djela ne ulaze ni krivična djela izvršena nakon podizanja optužnice (iako bi bilo korisno, o ovom pitanju u ovakvom prilogu nije potrebna posebna rasprava).
7. Pitanje kažnjavanja za produženo krivično djelo
Kako se više istih ili istovrsnih krivičnih djela koja čine produženo krivično djelo tretiraju kao jedno djelo, učinilac se kažnjava samo za jedno od tih krivičnih djela. To znači da sud, u slučajevima kada se radi o istim krivičnim djelima, učiniocu izriče kaznu propisanu samo za jedno od tih djela, a ako se radi o istovrsnim djelima, sud izriče kaznu predviđenu za najteže od tih djela. Tako, ako je učinilac učinio više krivičnih djela prevare ili pronevjere, kazniće se za jednu prevaru ili pronevjeru, a ako je učinio više krađa od kojih je jedna teška, kazniće se za tešku krađu. Pri takvoj situaciji, sasvim je razumljivo da mu se ostala djela sa svojim posljedicama vrednuju kao otežavajuća okolnost pri odmjeravanju kazne, što naši sudovi uglavnom ne čine. U slučajevima da produženo krivično djelo uključuje pokušaj i dovršena djela, produženo djelo se kvalifikuje kao dovršeno djelo i kažnjava se za to djelo. Izuzetno, može se desiti da se produženo djelo kvalifikuje kao pokušaj, a to će biti onda kada se radi o pokušaju najtežeg djela koje ulazi u sastav djela obuhvaćenih ovom konstrukcijom. Tako npr. ako je učinilac izvršio više dovršenih običnih krađa iz člana 224. i jednu tešku krađu iz čl. 226. u pokušaju, produženo djelo će se kvalifikovati kao pokušaj teške krađe. To je razumljivo, ako se imaju u vidu pravila kažnjavanja za pokušaj koja omogućavaju izricanje kazne u granicama propisane kazne za dovršeno djelo (čl. 22. st. 2.).
U odredbi stava 5. zakonodavac je predvidio i mogućnost da se za produženo krivično djelo može izreći kazna za polovinu veća od najviše kazne propisane za
utvrđeno djelo, uz ograničenje da ne smije prijeći najveću mjeru te vrste kazne. Na ovaj način, zakon produženo krivično djelo tretira kao fakultativnu pooštravnu okolnost, što je opravdano, ako se ima u vidu da se ipak radi o učiniocu koji je više puta ponovio izvršenje krivičnog djela, odnosno izvršio više krivičnih djela koja se na kraju kvalifikuju kao jedno krivično djelo. Ovim je izmijenjeno prethodno rješenje prema kojem je ova kazna mogla da dostigne dvostruku mjeru propisane kazne.
Ovakvo rješenje neki smatraju neopravdanim, pri čemu ukazuju na raniji višestruki povrat kod koga se to moglo činiti, što je ocijenjeno pogrešnim i stoga je napušteno, pa stoga nema potrebe da se to čini kod produženog krivičnog djela koje je slično višestrukom povratu. Pri tome se naglašava da se produženo krivično djelo na kraju svodi na jedno krivično djelo i kažnjava se kao za jedno od tih djela. Navedeni argumenti uglavnom nisu osnovani. Naime, valja imati u vidu da se produženo krivično djelo i višestruki povrat u krivičnopravnom smislu bitno razlikuju. Kod višestrukog povrata osuđeni učinilac krivičnih djela je izdržao kazne za ta djela i na taj način se “odužio” za zlo koje je učinio, dok se kod produženog krivičnog djela za ta djela tek sudi. Pored toga, zakon je ovo predvidio samo kao fakultativnu mogućnost, što znači da je ostavio sudu da cijeni da li će kaznu pooštriti ili neće. Ovdje treba imati u vidu situacije kada je izvršeno više, ponekada i najtežih istih krivičnih djela (u praksi su poznati slučajevi i po 60 prevara, na desetine pronevjera, na stotine falsifikata, npr. putnih naloga, desetine krivičnih djela poreske utaje u najtežim oblicima, pranja novca, itd.). Izricanjem kazne samo za jedno djelo, sud u takvim slučajevima neće moći odmjeriti odgovarajuću kaznu koja je u srazmjeri sa težinom, odnosno kriminalnom količinom izvršenih djela. To je razlog što je zakonodavac predvidio ovaj izuzetak kod ove konstrukcije. Takvo rješenje predviđaju i neka druga zakonodavstva (npr. KZ HR).
Ni argument da se radi o jednom krivičnom djelu do kraja ne stoji, jer se ovdje pod jednim djelom ne podrazumijeva samo jedno od tih djela, već se zapravo radi o tome što sva navedena djela u svom jedinstvu, kako je nekoliko puta rečeno, čine jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu, što u suštini znači jedinstveno krivično djelo. Time pojedinačna krivična djela gube svoju krivičnopravnu samostalnost i transformišu se u jedno jedinstveno produženo krivično djelo. To proizilazi i iz same zakonske formulacije, u kojoj stoji da »produženo krivično djelo čine više istih ili istovrsnih krivičnih djela«, koje predstavalja njihovo krivičnopravno jedinstvo koje izražava njihovu ukupnu kriminalnu količinu, ili kako zakon kaže, koja “predstavljaju jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu”, tj. jedno jedinstveno djelo.
U tumačenju i primjeni produženog krivičnog djela ovo se previđa i uglavnom se nastavlja sa ranijom praksom shvatanja i primjene ove ustanove kada ona nije bila zakonska kategorija, tj. kada nije bila zakonski definisana. U tom smislu situacija se bitno promijenila, jer je ovo sada obavezni zakonski element produženog djela i ono se više ne može poistovjećivati samo sa jednim od tih djela, već se njegova kvalifikacija svodi na jedinstvo tih djela i na osnovu toga se vrši njegova kvalifikacija. To je posebno značajno kod nekih krivičnih djela, kao što je već navedeno krivično djelo poreske utaje kod koje se u praksi i sada kvalifikacija vrši na osnovu jedne, najteže od učinjenih utaja, pa se na taj način ovo djelo najčešće svodi na osnovni oblik ovog djela. Ponekad se čak i nepresuđene utaje koje nisu bile otkrivene i(ili) obuhvaćene pravosnažnom presudom o produženom krivičnom djelu, tretiraju kao presuđena djela (res iudicata), koja su obuhvaćena pravosnažnom presudom za produženo djelo poreske utaje, iako su često u pitanju utaje koje su učinjene u intervalu dužem od pola godine, u poslovanju sa različitim poslovnim subjektima i sasvim drugom prirodom poslovne djelatnosti, a što je posebno značajno, sa iznosom neplaćenih poreskih obaveza koji u svom zbiru znatno premašuju iznos već presuđenih poreskih utaja, čak je i po ranijem ZKP ovo bio osnov za ponavljanje krivičnog postupka (u navedenom smislu u prvostepenoj presudi Suda BiH, broj: S1 2 K 017189 15 K od 6. juna 2016. godine; u drugostepenom postupku sud je našao da novootkrivene poreske utaje predstavljaju posebno produženo krivično djelo poreske utaje, presuda broj: S1 2 K 017189 15 Kžk od 23. marta 2017. godine). Na taj način se više neće moći vršiti kvalifikacija produženog krivičnog djela, jer je u odredbi stava 4. izričito navedeno da se produženo krivično djelo u takvim slučajevima kvalifikuje prema ukupnoj posljedici svih djela.
8. Vrijeme izvršenja, odnosno dovršenja produženog krivičnog djela
Produženo krivično djelo je dovršeno momentom dovršenja posljednje radnje u procesu njegovog vršenja. Ovo je u saglasnosti sa koncepcijom da je produženo krivično djelo jedinstveno djelo i stoga je u tom pogledu mjerodavno vrijeme izvršenja, odnosno dovršenja posljednje radnje. To pitanje je sada i zakonski riješeno, jer u odredbi o vremenu izvršenja krivičnog djela (čl. 19. st. 1.) stoji da je vrijeme izvršenja krivičnih djela kod kojih se radnja izvršenja sastoji iz više radnji, vrijeme izvršenja odnosno momenat dovršenja posljednje radnje. Na ovaj način su otklonjene dileme koje su postojale u vezi sa ranijim shvatanjem da je vrijeme izvršenja produženog krivičnog djela vrijeme izvršenja pojedinačnih krivičnih djela koja su ulazila u ovu konstrukciju. To istovremeno znači da se na produženo
krivično djelo primjenjuje krivični zakon koji je važio u vrijeme njegovog dovršenja, bez obzira da li je strožiji ili povoljniji od krivičnog zakona koji je eventualno važio u vrijeme vršenja prethodnih, tj. pojedinačnih krivičnih djela. Stoga ne stoji mišljenje nekih autora da je izmjenama koje su izvršene kod produženog krivičnog djela postalo nejasno koji zakon treba primijeniti u navedenim situacijama. Dakle, ovakvi slučajevi ne predstavljaju ništa novo u primjeni tih pravila, jer i za produženo krivično djelo važe sva pravila koja se odnose na ostale složene konstrukcijske modele krivičnih djela.
Isto pravilo vrijedi i kada je u pitanju zastarjelost krivičnog gonjenja za produženo krivično djelo. Prema tome, imajući u vidu da je produženo krivično djelo jedno djelo, sasvim je razumljivo da vrijeme zastarjelosti počinje da teče od momenta dovršenja posljednje radnje, jer je produženo krivično djelo kao jedinstvena krivičnopravna cjelina dovršeno tek tada.
Autori: Dr. Miloš Babić, sudija Suda Bosne i Hercegovine Lejla Džaferbegović, pravna savjetnica
Objavljeno u: Biltenu sudske prakse suda Bosne i Hercegovine Bilten br. 8/2018
1. Pojam
Konstrukcija produženog krivičnog djela nastala je u vrijeme kada je bilo potrebno otkloniti rigoroznost i nepravičnost kažnjavanja lica koja su izvršila krivična djela u sticaju i kada je dosljedno primjenjivan sistem kumulacije koji se zasnivao na pravilu da krivac treba da bude kažnjen toliko puta koliko je puta izvršio krivično djelo (quod crimina, tot poenae). Međutim, nakon uvođenja drugih pravičnijih sistema kažnjavanja za krivična djela izvršena u sticaju (uvođenjem sistema asperacije razlog postojanja produženog krivičnog djela je gotovo otpao), ova konstrukcija je i dalje ostala u sudskoj praksi u kojoj se veoma često primjenjivala prema učiniocima više krivičnih djela. To je ponajprije urađeno iz procesnih razloga da bi se kod serijskih djela učinjenih od istog učinioca izbjeglo posebno utvrđivanje kazne za svako pojedinačno djelo.
1 Produženo krivično djelo (član 57.)
(1) Produženo krivično djelo čini više istih ili istovrsnih umišljajnih krivičnih djela učinjenih u vremenskoj povezanosti, koja zbog načina njihovog izvršenja, istovjetnosti oštećenog, prostorne povezanosti, korištenja iste prilike ili trajnijeg odnosa ili drugih sličnih okolnosti koje ih povezuju, predstavljaju jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu.
(2) Produženo krivično djelo ne mogu činiti krivična djela protiv života i tjelesnog integriteta, polne i druge slobode čovjeka.
(3) Ako produženo krivično djelo obuhvata različite oblike istog djela, produženo krivično
djelo će se pravno kvalifikovati kao najteže od tih krivičnih djela.
(4) Ako posljedice ostvarene djelima iz stava 1. ovog člana u svojoj ukupnosti predstavljaju posljedicu nekog težeg krivičnog djela, produženo krivično djelo će se kvalifikovati kao to krivično djelo.
(5) Za produženo krivično djelo može se izreći kazna za polovinu veća od najviše kazne
propisane za utvrđeno djelo, ali ne smije preći najveću mjeru te vrste kazne.
(6) Krivično djelo koje nije obuhvaćeno produženim krivičnim djelom u pravnosnažnoj sudskoj presudi predstavlja posebno krivično djelo ili ulazi u sastav posebnog produženog krivičnog djela.
(7) U sastav produženog krivičnog djela ne mogu ulaziti krivična djela izvršena nakon podizanja optužnice.
U krivičnopravnoj teoriji je vladajuće shvatanje da je produženo krivično djelo jedno djelo, čak i onda kada se pojedine radnje mogu utvrditi i kada bi primjena realnog sticaja bila sasvim moguća i opravdana. Polazi se od stava da više radnji, koje se kroz određeno vrijeme ponavljaju i pored toga što se svakom od njih u potpunosti ostvaruje krivično djelo, uz postojanje određenih pretpostavki, čine samo jedno krivično djelo. Ovu krivično-pravnu tvorevinu uspostavila je sudska praksa, a njen krivično-pravni model oblikovala teorija. Smatra se da je ona neizbježna u slučajevima kada izvršilac kroz određeno vrijeme ponavlja ista djela koja je pojedinačno dosta teško utvrditi. Tako je npr. u slučajevima kada očuh u vremenu od nekoliko godina kontinuirano prisiljava na polni odnos svoju maloljetnu pastorku, ili kada poslovođa izda nekoliko stotina lažnih putnih naloga, ili duževremeno kontinuirano vršenje krivičnih djela krađe, prevare, pronevjere itd. U svim navedenim slučajevima izvršena krivična djela redovno se kvalifikuju samo kao jedno krivično djelo. Riječ je, dakle, prvenstveno o slučajevima tzv. serijskih izvršilaca koji kroz određeno vrijeme ponavljaju u osnovi istu radnju, odnosno djelo. Ako bi sud u takvim slučajevima morao primijeniti odredbe o realnom sticaju, smatra se da bi to za njega bio nepotreban napor, jer bi se moralo utvrđivati svako pojedinačno krivično djelo na osnovu kojih bi se odmjeravala i izricala jedna zajednička kazna. Stoga u takvim i sličnim slučajevima sudovi pribjegavaju konstrukciji produženog krivičnog djela i izvršiocu izriču samo jednu kaznu kao za jedno krivično djelo i na taj način otklanjaju primjenu pravila sticaja.
Da se ni ovakve ili slične situacije vršenja djela ne mogu uvijek na ovaj način pojednostavljivati ili šablonizirati, govore i neki slučajevi iz naše sudske prakse u kojima sudovi, rukovođeni ovakvim poimanjem, uvijek ne nalaze najbolja rješenja. Tako npr. u već navedenom slučaju obljube koju je započeo vršiti očuh prema svojoj pastorci kada je imala trinaest godina (obljuba sa djetetom, raniji čl. 195.), pa nakon što je postala punoljetna, nastavi sa vršenjem djela upotrebom sile, neki sudovi nalaze samo krivično djelo silovanja, umjesto da navedeni slučaj kvalifikuju kao jedno produženo krivično djelo polnog nasilja nad djetetom (čl. 195.) i jedno produženo krivično djelo silovanja (čl. 193.), te da utvrde kazne za svako od njih i optuženom odmjere jedinstvenu kaznu po pravilima sticaja. Na navedeni način sudovi zapravo amnestiraju učinioca za sve krivičnopravne radnje koje je vršio u periodu od pet godina i koje su po svojoj kriminalnoj količini teže i opasnije (imajući u vidu uzrast žrtve djela) od radnji koje su nastavljene u vrijeme punoljetstva i koje su trajale kraće vrijeme. Takođe je značajno da sudovi ovakvom primjenom zakona nepravilno kvalifikuju krivičnopravne radnje i zaobilaze primjenu pravila sticaja koja se odnose na situacije odmjeravanja kazne kada se
učiniocu istovremeno sudi za više krivičnih djela.
2. Osporavanje konstrukcije produženog krivičnog djela
Produženo krivično djelo, kao teorijski model prividnog sticaja, spada u red dosta spornih krivičnopravnih pitanja, pa ga stoga treba nešto detaljnije obrazložiti. Ova konstrukcija je u novijoj krivičnopravnoj doktrini izložena veoma ozbiljnim kritikama iz brojnih i različitih razloga, jer se u vezi sa njom javlja niz, kako teorijskih tako i praktičnih problema. Prema jednom dijelu teorije, ovu krivičnopravnu ustanovu treba u potpunosti napustiti, jer je riječ o krivičnopravnoj figuri koja je izmišljena radi izigravanja zakona, odnosno odredaba o sticaju krivičnih djela. Ona je prije svega nepotrebna u onim sistemima koji poznaju posebna pravila odmjeravanja kazne za sticaj krivičnih djela, što posebno važi za naš sistem u kojem je princip asperacije osnovno pravilo, a i dalje se za produženo djelo odmjerava kazna kao za jedno djelo. Time se preko produženog djela, za ove slučajeve uvodi princip apsorpcije i tako derogira ili prekraja pravilo asperacije kao osnovno pravilo kažnjavanja u slučaju sticaja krivičnih djela. Ova ustanova ne zadovoljava ni sa stanovišta pravne sigurnosti, obezbjeđenja adekvatne zaštite od društveno opasnih djela i učinilaca, suprotna je principu pravičnosti i zahtjevima kriminalne politike, jer neopravdano privilegira ovakve (umišljajne) učinioce krivičnih djela, u odnosu na one koji su u pravom sticaju ili nehatne učinioce. Ona je i kriminalno-politički sporna, jer favorizuje često veoma opasne delinkvente (prevarante, falsifikatore i sl.), s obzirom da upravo oni rade po unaprijed stvorenim planovima. Ne može se zanemariti stav da se u takvim slučajevima stiče mnogo veća kriminalna količina i razmjere štetnosti nego u slučajevima izvršenja samo jednog krivičnog djela, pa se otklanjanjem primjene pravila sticaja i kažnjavanjem samo za jedno krivično djelo, neopravdano privilegiraju takvi učinioci krivičnih djela. Time se ujedno onemogućava ispravno vrednovanje ukupne kriminalne količine i društvene opasnosti učinjenih krivičnih djela i njihovih izvršilaca, što znači da se zanemaruje veoma značajna okolnost pri kažnjavanju koja se sastoji u povećanom stepenu krivične odgovornosti i opasnosti učinilaca, a što proizilazi iz njihove odlučnosti i upornosti da ponavljaju vršenje krivičnih djela. Iz toga proizilazi da ova konstrukcija nije u skladu sa načelom individualizacije koje predstavlja osnovno načelo u odmjeravanju kazne prema kojem se odmjeravanje kazne zasniva na ocjeni ličnosti učinioca djela, stepenu njegove krivične odgovornosti i njegovoj opasnosti. Pored toga, zbog neodređenosti produženog krivičnog djela u cjelini, kao i njegovih pojedinih elemenata, veoma je neujednačena i sudska praksa u primjeni ove konstrukcije. Uz
sve istaknuto, poseban problem ove pravne tvorevine predstavljala su naknadno otkrivena krivična djela koja se redovno uključuju u seriju djela koja ulaze u produženo krivično djelo iz pravnosnažne presude. Najzad, pojmovno produženo krivično djelo ne postoji ni kao posebni vid djela, jer kao takvo ne postoji u Posebnom dijelu, a jedino je on relevantan u određivanju krivičnih djela. Ovo je područje sticaja krivičnih djela i stoga ga i treba prosuđivati i razrješavati po pravilima koja vrijede za sticaj. Nije, dakle, pretjerano zaključiti da je u pitanju konstrukcija koja je sporna u gotovo svim svojim segmentima. Stoga se sve više u literaturi ističu zahtjevi da se svi slučajevi koje tradicionalno pokriva produženo krivično djelo tretiraju kao realni sticaj.
Navedeno je dovelo do toga da su neke zemlje prihvatile veoma radikalna rješenja u vezi sa ovom konstrukcijom u smislu njenog potpunog napuštanja ili veoma ograničene primjene. Tako je švajcarski Savezni sud u svoj odluci (1990) zauzeo stav da je ova konstrukcija „u cijelosti neodrživa“, da bi ubrzo nakon toga (1991) uslijedila odluka u kojoj se zahtijeva njeno definitivno napuštanje. Slično je postupio i njemački Savezni sud koji svojom odlukom iz 1994. godine, istina nije u potpunosti isključio ovu konstrukciju, ali je ograničava samo na slučajeve kada je ona „nužna da bi se primjereno obuhvatilo nepravo i krivica“ pojedinog krivičnog djela. Razlozi koji se iznose protiv ove konstrukcije opravdavaju zahtjev da se od nje odustane i da se pristupi primjeni pravila koja se odnose na sticaj krivičnih djela. S pravom se naglašava da se time neće mnogo izgubiti na procesnoj ekonomiji, što je osnovni razlog za opravdanje ove ustanove, jer se ionako u dispozitivu presude moraju navesti sve radnje produženog krivičnog djela i svaka od njih mora biti obrazložena. Problemi i određene poteškoće su mogući jedino u onim situacijama u kojima se radi o već navedenim serijskim krivičnim djelima kod kojih je gotovo nemoguće utvrditi sve pojedinačne radnje ili izvršena djela. U vezi sa ovim, njemački Savezni sud je u jednoj odluci zauzeo stav da u takvim slučajevima treba primijeniti načelo in dubio pro reo i učinioca osuditi za onaj minimalni broj pojedinačnih radnji koji je dokazan.
Prethodno jugoslovensko krivično zakonodavstvo nije sadržavalo odredbu o produženom krivičnom djelu, ali je produženo krivično djelo prihvatala naša teorija, a u praksi je predstavljala omiljenu krivičnopravnu figuru, ponajviše radi lakšeg razrješavanja određenih krivičnopravnih situacija sa većim brojem krivičnih djela. Na takav odnos prakse prema ovoj konstrukciji u najvećoj mjeri su uticali Zaključci sa savjetovanja u Vrhovnom sudu Jugoslavije iz decembra 1965. godine, prema kojima su za postojanje produženog krivičnog djela ustanovljeni određeni
uslovi koji su bili postavljeni tako da su omogućavali dosta široku primjenu ove konstrukcije.
3. Zakonsko određenje produženog krivičnog djela
Produženo krivično djelo prvi put je u krivičnom zakonodavstvu RS definisano Novelom KZ iz 2010. godine u odredbi člana 42a. kojom je doslovno preuzeta odredba ove konstrukcije iz člana 29. KZ BiH. Pri tome su preuzeti i neki dijelovi te definicije koji nisu bili odgovarajući, pa su stoga Novelom iz 2013. godine učinjene određene izmjene kojima je to djelimično otklonjeno. Međutim, ni takvo određenje produženog krivičnog djela nije bilo najbolje, pa je stoga u novom KZ (čl. 57.) izabran nešto drugačiji pristup, ne samo u njegovom definisanju, već i u vezi sa nekim drugim pitanjima, uključujući i pitanje kažnjavanja. Osnovni cilj ovih izmjena je što restriktivnije postavljanje ove konstrukcije, zahtijevanjem strožih uslova za njeno priznavanje i primjenu, imajući u vidu njene slabosti, među kojima je svakako najznačajnije privilegovanje takvih učinilaca, ponekad i dosta teških krivičnih djela. Stoga je primjena produženog krivičnog djela u potpunosti isključena kod nekih krivičnih djela, ali su učinjena i neka druga ograničenja u njegovoj primjeni, o čemu će biti više govora u narednim izlaganjima. Ovakav pristup u zakonskom definisanju ove ustanove je na liniji rješenja koja su prihvaćena u većini krivičnih zakonodavstava koja je poznaju (ili su je poznavala) i koju ili posve isključuju ili njenu primjenu izuzetno ograničavaju.
Iz definicije produženog krivičnog djela date u odredbi člana 57. vidi se da je za njegovo postojanje potrebno da je ispunjeno nekoliko uslova koji predstavljaju njegove konstitutivne elemente. Neki od tih uslova predstavljaju obavezne, a neki dopunske ili promjenljive elemente.
A. Obavezni elementi
Najznačajniji uslov ili element produženog krivičnog djela je identitet krivičnih djela koji podrazumijeva da se radi o istim ili istovrsnim krivičnim djelima. Radi se o uslovu koji ovu konstrukciju ograničava na istovrsnu kriminalnu djelatnost, na međusobno povezana istorodna krivična djela, tj. djela istih zakonskih elemenata ili njihove različite oblike. Pod istim krivičnim djelima se podrazumijeva višekratno vršenje jednog istog krivičnog djela, odnosno djela istih zakonskih obilježja, npr. više pronevjera, prevara, krađa, poreskih utaja i sl. O istovrsnim krivičnim djelima se radi kada je krivično djelo ostvareno u njegovim različitim
oblicima: osnovnom ili običnom, kvalifikovanom ili privilegovanom, npr. obična krađa, sitna krađa i teška krađa. Razumije se da će se u ovom slučaju produženo krivično djelo kvalifikovati kao najteže djelo – teška krađa (čl. 57. st. 3.). To mogu biti svršena i pokušana krivična djela kao i kažnjive pripremne radnje istog krivičnog djela. Izuzetno se može desiti da se učinilac kažnjava za pokušaj krivičnog djela, iako postoji i više dovršenih krivičnih djela. Tako npr. ako je učinjeno više sitnih i običnih krađa, ali i jedna teška krađa koja je ostala u pokušaju, tada se produženo djelo kvalifikuje kao pokušaj teške krađe. Za postojanje istovrsnosti krivičnih djela nije dovoljno da djela potiču iz iste zakonske grupe djela, odnosno da su upravljena protiv istog zaštićenog dobra, pa tako nema istovrsnosti, odnosno produženog krivičnog djela ako je učinilac učinio djelo utaje, prevare i krađe. Istovrsnost ne postoji ni u slučaju kada je učinjeno npr. djelo krađe i iznude, ili npr. zloupotrebe službenog položaja i prevare u službi. Dakle, iako ta krivična djela imaju isti zaštitni objekat, to ujedno ne znači da se radi o istovrsnim krivičnim djelima u smislu produženog krivičnog djela. Zapravo, ovdje se radi o istorodnim krivičnim djelima, što je termin koji više odgovara za identifikaciju djela koja mogu da čine produženo krivično djelo. Dakle, istovrsnost krivičnih djela ne treba poistovjećivati sa njihovom klasifikacijom u istu zakonsku grupu djela niti sa njihovom sličnošću. Međutim, nekada u ovom razlikovanju mogu nastati određene poteškoće, kao npr. kod odnosa teške krađe i razbojništva, jer je i jedno i drugo djelo u svojoj osnovi krađa, tj. oduzimanje tuđe pokretne stvari. Ipak, ova dva djela se bitno razlikuju, jer kod razbojništva postoji prinuda koja, kao kvalifikatorna okolnost, ovo djelo čini specifičnim i odvaja ga od svih drugih oblika teške krađe. Kao takvo, razbojništvo nije upravljeno samo na imovinu, te se stoga ne bi moglo uzeti da je ovdje uslov istovrsnosti ispunjen.
Sljedeći zakonski uslov produženog krivičnog djela je vremenska povezanost krivičnih djela. To znači da su sva djela koja ulaze u ovu konstrukciju vršena u kontinuitetu, odnosno u kraćim vremenskim intervalima. Vremenski interval između učinjenih djela nije moguće unaprijed odrediti, jer je to faktičko pitanje i njegovo postojanje zavisi od prirode djela i načina i uslova njihovog vršenja. Razumije se da krivična djela ne mogu biti učinjena istovremeno, jer bi se tada radilo o jednom djelu, što će biti i onda ako je to učinjeno u veoma kratkim razmacima, tako da učinjene radnje u prirodnom smislu predstavljaju jedinstvo (npr. u kratkim vremenskim razmacima iz istog stana ukradeno je više stvari). S druge strane, ne može se raditi o prevelikim razmacima između izvršenja pojedinih djela, jer bi se tada radilo o prekidu objektivnog kontinuiteta u vršenju krivičnih djela. Nužno je da se vršenje svih djela odvijalo u razumnim vremenskim okvirima,
bez velikih vremenskih razmaka (tako će postojati vremenska povezanost ako je npr. više krađa izvršeno u vremenu od mjesec dana, ali ako je nakon prve sljedeća krađa izvršena nakon više mjeseci, onda ovaj uslov nije ispunjen; takvo shvatanje u odnosu na ovo djelo je imala i naša ranija sudska praksa). Međutim, ovo pitanje je prilično sporno i ono se u sudskoj praksi rješava u najvećoj mjeri u zavisnosti od prirode krivičnog djela i uslova pod kojima je ono vršeno. Naša ranija, ali nerijetko i sadašnja sudska praksa, produženo krivično djelo u nekim slučajevima je priznavala (i priznaje) i kada je razmak u vršenju pojedinih djela bio i više od šest mjeseci ili čak i godinu dana, odnosno kada su djela vršena tokom više godina (npr. kod poreske utaje). Ovakvo shvatanje ovog elementa u krivičnopravnoj teoriji sve se više podvrgava kritici i smatra neosnovanim, imajući u vidu dužinu vremenskog intervala između vršenja pojedinih djela, što prekida objektivni kontinuitet u vršenju pojedinačnih djela.
Prema odredbi člana 57. subjektivnu stranu produženog krivičnog djela čini umišljaj kao njegov posebni konstitutivni element. Iz toga proizilazi da je produženo krivično djelo isključeno kod nehatnih krivičnih djela (izuzetak je KZ Srbije koji ovu konstrukciju omogućava i kod nehatnih krivičnih djela, čl. 33.). Zahtjevom da su sva djela vršena umišljajno obezbjeđuje se i subjektivno jedinstvo djela koja čine ovu konstrukciju. Umišljajno jedinstvo, zajedno sa vremenskom povezanošću, sva izvršena krivična djela povezuje u jednu jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu, tj. u jedinstveno djelo. Međutim, sporna je priroda i sadržaj umišljaja kod ove konstrukcije. Da li već na samom početku vršenja ovih djela učiniočev umišljaj treba da obuhvati sva krivična djela, kao i ukupnu posljedicu koja će nastupiti njihovim vršenjem? To bi značilo da učinilac već prilikom vršenja prvog djela treba da bude svjestan ukupne djelatnosti koju će preduzeti, kao i posljedica koje će usljed toga nastati. To se zasniva i na zahtjevu da i na subjektivnoj strani postoji čvrsto jedinstvo, unaprijed stvoren plan koji sva djela povezuje u jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu koja čini jedno jedinstveno krivično djelo. Na ovaj način je katkada postupala i naša starija sudska praksa zahtijevajući postojanje prethodnog umišljaja koji obuhvata sva krivična djela u svim njegovim pojedinostima. Iako ovakvo shvatanje subjektivne strane produženog krivičnog djela svoje utemeljenje u određenoj mjeri ima i u stavu da produženo krivično djelo predstavlja jedno jedinstveno djelo, teško je očekivati da se u praksi to može i dokazati (ili čak i da u praksi vršenja djela u tako strogoj formi može da postoji). Stoga je ipak prihvatljivije nešto fleksibilnije shvatanje, prema kojem je dovoljno da na strani učinioca postoji određeni kontinuirani psihički odnos, da njegovo ponovljeno kriminalno djelovanje predstavlja nastavak, da se nadovezuje na
njegovu prvobitnu odluku, proširujući je na vršenje novih krivičnih djela. U pitanju je tzv. produženi ili nastavljeni umišljaj koji je razultat volje da se vrše takva djela, tako da sve odluke za pojedina djela predstavljaju izraz takve učiniočeve volje, što sve preduzete radnje i subjektivno povezuje u jedinstvenu kriminalnu cjelinu. Iz zahtjeva da se radi o jedinstvenoj krivičnopravnoj cjelini proizilazi da za postojanje produženog krivičnog djela ipak nije dovoljno da je svako od djela vršeno umišljajno, već da u vršenju navedenih djela na strani učinioca postoji i jedinstveni kontinuirani psihički odnos, da njegovo ponovljeno kriminalno djelovanje predstavlja nastavak, da se nadovezuje na prethodna djela i njegovu prvobitnu odluku, proširujući je na vršenje novih krivičnih djela. Dakle, umišljaj svakog pojedinačnog naknadno izvršenog djela je dio umišljajnog jedinstva svih djela; svaki od njih proizilazi iz zajedničkog umišljaja koji pokriva sva izvršena djela; umišljaj naknadno izvršenog djela je nastavak ili dio, tj. on proizilazi iz prethodno stvorenog umišljaja za produženo vršenje krivičnog djela. Produženi ili nastavljeni umišljaj može da bude i eventualni, jer sva pojedinačna djela ne moraju da budu unaprijed određena u svim svojim pojedinostima, ali je potrebno da umišljaj svakog od njih rezultira iz učiniočeve prethodne volje, njegove zamisli da vrši krivična djela.
Ovakvo shvatanje subjektivne strane produženog krivičnog djela ima svoje uporište i u subjektivnom odnosu koji proizilazi iz promjenljivih elemenata kao što je “korišćenje iste prilike ili trajnijeg odnosa ili drugih sličnih okolnosti koje ih povezuju”. Uz ovako određen subjektivni odnos koji se sastoji u korišćenju povoljnih prilika za višekratno vršenje jednog djela, teško mogu postojati odvojeni ili parcijalni umišljaji za svako djelo. Pored toga, ono je u saglasnosti i sa novoprihvaćenom restriktivnom koncepcijom ove konstrukcije koja je po više osnova prilično ograničena, o čemu će se detaljnije raspravljati u narednim izlaganjima. Ovako određen subjektivni odnos koji se sastoji u korišćenju povoljnih prilika za višekratno vršenje jednog djela, ukazuje na potrebu postojanja, u ovako određenoj mjeri, subjektivne veze u vršenju svih pojedinačnih djela. Zahtijevanje subjektivne dimenzije produženog krivičnog djela u ovom smislu saglasno je i njegovom određenju u odredbi člana 57. u kojoj se zahtijeva da sva izvršena djela, kako je već navedeno, predstavljaju jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu. Najzad, ono što je posebno značajno, ovakvo shvatanje je i pravednije, jer bi bilo nelogično i neopravdano da se privilegija ove konstrukcije, koja učinioca stavlja u povoljniji položaj, priznaje onim učiniocima koji unaprijed planiraju kriminalnu djelatnost i koji su samim tim opasniji, a ne i onima koji su ta djela vršili bez prethodno stvorenog plana, parcijalno i u zavisnosti od određenih prilika.
Najzad, poseban zakonski uslov postojanja produženog krivičnog djela sastoji se u tome da sva krivična djela predstavljaju jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu. Ovaj element ove ustanove je veoma značajan uslov njegovog postojanja, ali istovremeno i najsloženiji i izaziva najviše problema u praktičnoj primjeni ove konstrukcije. Da bi ovaj uslov bio ispunjen potrebno je postojanje određenog broja drugih okolnosti koje sva ta djela povezuju u jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu, a što zavisi od prirode izvršenih djela i uslova pod kojima su ona vršena (promjenljivi ili varijabilni elementi). U odnosu na ranije rješenje, novi KZ je nešto drugačije odredio ove elemente jer je, pored ostalog, napustio njihovo numeričko određivanje i posebno naveo samo najznačajnije od njih i ostavio da sud u svakom konkretnom slučaju, u zavisnosti od značaja navedenih, ali i nekih drugih sličnih okolnosti, cijeni da li je ispunjen i ovaj element za postojanje produženog krivičnog djela. Prema ranijem rješenju, koje je bilo prihvaćeno po ugledu na KZ Srbije, zahtijevalo se postojanje najmanje dvije od tih okolnosti, što je novi KZ napustio i ocjenu tog pitanja prepustio sudu. To će zavisiti ne samo od broja tih okolnosti, već i od stepena ili jačine njihove izraženosti, prirode djela i značaja te okolnosti u vršenju tih djela, ali i nekih drugih okolnosti koje u zakonu nisu izričito navedene, ali su bitne u tom slučaju. Dakle, nije isključeno da će za postojanje ovog elementa produženog krivičnog djela, u nekim slučajevima biti dovoljno ispunjenje i samo jedne od navedenih okolnosti koja je u tom slučaju veoma značajna.
B. Promjenljivi (varijabilni) elementi
Kao što je već rečeno, riječ je o različitim okolnostima koje imaju posebno značajnu povezujuću ili objedinjavajuću funkciju svih djela u jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu, što predstavlja dodatni obavezni element bez koga produženo krivično djelo ne postoji. Prema odredbi člana 57. u ovu kategoriju elemenata spadaju sljedeće okolnosti: način vršenja djela, istovjetnost oštećenog, prostorna povezanost, korišćenje iste prilike ili trajnijeg odnosa ili drugih sličnih okolnosti koje sva ta djela povezuju u jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu.
Način vršenja krivičnih djela podrazumijeva da su sva krivična djela koja ulaze u sastav produženog krivičnog djela vršena na isti ili sličan način. Način vršenja je veoma bitan identificirajući kriterijum upravo u određivanju istovrsnosti krivičnih djela, koji predstavlja obavezni element ove konstrukcije. Upravo je to razlog što već navedena djela krađe, utaje i prevare, iako iz iste zakonske grupe djela sa zajedničkim objektom zaštite, ne mogu da tvore produženo krivično djelo, jer su načini njihovog vršenja bitno različiti. Ipak, za postojanje ovog uslova nije nužno
da se radi o potpuno istom načinu vršenja, dovoljno je da se ne radi o bitnim razlikama. Tako će produženo krivično djelo falsifikovanja (isprave iz čl. 347. KZ RS ili novca iz čl. 205. KZ BiH i sl.) postojati i kada sva falsifikovanja nisu izvršena na isti način. Ipak je sporno da li produženo krivično djelo mogu da čine i ona djela koja su vršena činjenjem i nečinjenjem. Ako bi se takva ocjena davala samo na osnovu ovog uslova, onda bi odgovor bio negativan. Međutim, kako za postojanje produženog krivičnog djela ne moraju biti ispunjeni svi promjenljivi elementi, to će odgovor na ovo pitanje zavisiti i od drugih promjenljivih elemenata, kao i prirode izvršenih djela. Valja, ipak, napomenuti da u našoj krivičnopravnoj teoriji preovladava stav da u ovakvim slučajevima ne bi trebalo prihvatiti postojanje produženog krivičnog djela, jer se način vršenja djela bitno razlikuje.
Identitet ili istovjetnost oštećenog je veoma značajan povezujući element produženog krivičnog djela, koji je jedno vrijeme kod nas od jednog dijela teorije i prakse tretiran kao njegov obavezni element. U javnoj raspravi, kao i nekim stručnim radovima, je isticano da je prema odredbi člana 57. istovjetnost oštećenog obavezni element produženog krivičnog djela. Radi se o pogrešnom razumijevanju ove odredbe, jer se iz njene zakonske ekspresije jasno vidi koji su obavezni, a koji predstavljaju tzv. varijabilne elemente. Stav da bi istovjetnost oštećenog trebao biti obavezni element produženog krivičnog djela sasvim je prihvatljiv, ali on tu poziciju prema ovoj odredbi nema. Iz teksta ove odredbe jasno proizilazi da identitet oštećenog spada u promjenljive, dodatne elemente od kojih zavisi postojanje već navedenog elementa ove konstrukcije, koji se sastoji u tome da sva izvršena djela predstavljaju jedinstvenu cjelinu u krivičnopravnom smislu.
Prostorna povezanost (jedinstvo mjesta ili prostora vršenja djela) znači prostornu povezanost djela ili dobara prema kojima su djela vršena (npr. krađe su vršene iz automobila na istom parkiralištu, obijanje kioska, kuća ili stanova u istom naselju ili kvartu grada, itd.).
Korišćenje iste prilike ili trajnijeg odnosa predstavlja okolnost koja podrazumijeva takvu situaciju koja olakšava vršenje krivičnog djela, a trajniji odnos jednu faktičku poziciju koja postoji izvjesno, u pravilu duže vrijeme i koja izvršiocu olakšava vršenje krivičnog djela (npr. učinilac koji je došao u posjed službenog pečata koji koristi za serijsko falsifikovanje službenih isprava; blagajnik koji svakodnevno uzima određenu svotu novca iz blagajne, itd.). Umjesto ranijeg “trajnog odnosa”, sada se navodi “trajniji odnos”, jer on ne mora biti trajan da bi ova okolnost postojala (npr. u slučaju krađa vršenih od strane kućnih pomoćnica, dadilja, sezonskih konobara i sl.).
Druge slične povezujuće okolnosti obuhvataju različite okolnosti koje mogu imati karakter dopunskih povezujućih okolnosti. Koje sve okolnosti ulaze u ovu kategoriju zavisi od svake konkretne situacije, odnosno prirode izvršenih krivičnih djela i okolnosti pod kojima su ta djela izvršena. Jedna od tih okolnosti može biti npr. istovrsnost predmeta djela, što podrazumijeva da su sva djela učinjena prema objektima iste vrste, npr. krađa muzičkih instrumenata, knjiga, umjetnina i sl. Nesporno je da istovrsna krivična djela imaju isti objekat zaštite, ali istovrsnost krivičnih djela ne znači da je ovaj uslov i ispunjen, odnosno da je za njegovo postojanje dovoljno da neki predmet ispunjava uslov da bude objekat određenog krivičnog djela. Dakle, iako je kod istovrsnih krivičnih djela zaštitni objekat isti, radnja krivičnog djela može biti preduzeta na različitim objektima; npr. krađe predstavljaju istovrsna krivična djela, ali predmet jednog oblika teške krađe može biti i stvar od posebnog istorijskog, naučnog ili kulturnog značaja (čl. 226. st. 3.), pa bi se stoga teško moglo uzeti da se radi o istom predmetu ukoliko su neke krađe upravljene protiv ovog, a druge protiv sasvim drugih dobara. Pored toga, u vezi sa ovim mogu biti od značaja i neke druge slične okolnosti, kao što je zbirnost predmeta, npr. više krađa predmeta koji su povezani u jednu cjelinu (npr. kolekcija umjetničkih slika, numizmatičkih zbirki i sl.), ili korišćenje okolnosti koje pogoduju vršenju djela, itd.
4. Krivična djela kod kojih je isključena primjena produženog krivičnog djela
Primjena konstrukcije produženog krivičnog djela isključena je u odnosu na krivična djela protiv života i tjelesnog integriteta, polne i druge slobode čovjeka (čl. 57. st. 2.). Ovim se mijenja ranije stanovište prema kojem se ova konstrukcija u odnosu na ova djela mogla primjenjivati samo ako su učinjena prema istom licu. Ovakvo rješenje je opravdano, jer se radi o takvim krivičnim djelima kod kojih zbog njihove prirode nema mjesta primjeni produženog krivičnog djela. Riječ je o takvim krivičnim djelima kod kojih je spajanje više takvih djela u jedno jedinstveno djelo krivičnopravno neopravdano i logički neprihvatljivo. Ovo je sasvim razumljivo i predstavlja vladajući stav u novijoj praksi i teoriji. Isto tako, i kod nekih drugih krivičnih djela, zbog njihove krivičnopravne prirode, pitanje primjene produženog krivičnog djela je veoma upitno. Takvim se smatraju npr. krivična djela kao što je terorizam (iako je ovo pitanje dosta značajno, u prilogu ovakvog karaktera i namjene, ne može biti detaljnije obrađeno).
5. Kvalifikacija produženog krivičnog djela prema ukupnosti posljedice svih djela
Već je navedeno da kvalifikacija produženog krivičnog djela kao jedinstvenog djela zavisi od toga da li se radi o istim ili istovrsnim krivičnim djelima: razumije se da je u prvom slučaju to jedno od tih djela, a u drugom to je najteže djelo. Međutim, u odredbi iz stava 4. predviđeno je izuzetno odstupanje od ovih pravila u onim slučajevima kada posljedice izvršenih krivičnih djela u svojoj ukupnosti predstavljaju posljedicu nekog težeg krivičnog djela, kada se produženo krivično djelo kvalifikuje kao to krivično djelo. Tako, ako sva djela koja čine produženo krivično djelo predstavljaju osnovni oblik datog djela, ali prema ukupnosti svoje posljedice zasnivaju teži oblik ili teže krivično djelo, onda će se produženo krivično djelo kvalifikovati kao to teže djelo. Prema ranijem rješenju ovo se odnosilo samo na krivična djela čija su zakonska obilježja predstavljala određene novčane iznose, dok su ovim obuhvaćeni i svi drugi slučajevi u kojima ostvarene pojedinačne posljedice u svom zbiru zasnivaju posljedicu nekog težeg djela (npr. vrijednost oduzetih umjetnina, pojedinačnih stvari, pribavljene ili ostvarene koristi i sl.). Pojedinačne posljedice mogu biti i manjeg značaja, ali je dovoljno da u zbiru predstavljaju posljedicu težeg djela. Ovim su djelimično otklonjene slabosti ranijeg tumačenja ove konstrukcije prema kojima se produženo krivično djelo nikada nije moglo kvalifikovati prema ukupnoj posljedici svih djela. Do kakvih apsurdnih rješenja je dovodilo takvo shvatanje najbolje pokazuju neki slučajevi krivičnih djela čiji pojedinačni iznosi ne prelaze mjeru predviđenu za postojanje težeg ili težih oblika toga djela. Tako npr. u slučajevima više poreskih utaja (nekada deset ili dvadeset), kod kojih nijedan pojedinačni iznos ne prelazi 50.000, produženo krivično djelo je kvalifikovano kao osnovni oblik, iako se radilo o iznosu utajenog poreza koji može biti i na desetine puta veći od najvećeg iznosa kod tog djela. Ovo je bilo nedopustivo favorizovanje i privilegovanje ovakvih učinilaca, ali i podrivanje zaštitne i garantivne funkcije krivičnog prava. Prema sadašnjem rješenju, u takvim slučajevima ovo djelo se kvalifikuje kao produženo krivično djelo poreske utaje iz člana 264. stava 3, u vezi sa stavom 1. Ovakvo rješenje ima svoje utemeljenje i u zahtjevu da sva izvršena djela predstavljaju jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu (st. 1. čl. 57.). Takva jedinstvena krivičnopravna cjelina prema svojoj ukupnoj posljedici više nije djelo poreske utaje u svom osnovnom obliku, već njegov teži oblik iz stava 3., odnosno njegov najteži oblik iz istog stava, ako ukupna posljedica prelazi 200.000 KM utajenog poreza. U tom pogledu isto pravilo vrijedi i za sva druga krivična djela.
6. Krivična djela koja nisu ili ne mogu biti obuhvaćena pravosnažnom sudskom odlukom
Ove situacije su i u ranijoj praksi bile sporne i rješavane su uglavnom primjenom načela ne bis in idem, privilegujući umišljajne učinioce krivičnih djela, kao i u slučajevima iz prethodnih stavova. Ovom odredbom sada je to otklonjeno i u slučajevima kada produženim djelom u pravosnažnoj presudi nije bilo obuhvaćeno neko od krivičnih djela koje je moglo biti obuhvaćeno (uglavnom se radilo o naknadno otkrivenim krivičnim djelima), radi se o posebnom krivičnom djelu ili, ako ih je više, takva djela ulaze u sastav posebnog produženog krivičnog djela. Pored toga, prema odredbi iz stava 7., u sastav produženog krivičnog djela ne ulaze ni krivična djela izvršena nakon podizanja optužnice (iako bi bilo korisno, o ovom pitanju u ovakvom prilogu nije potrebna posebna rasprava).
7. Pitanje kažnjavanja za produženo krivično djelo
Kako se više istih ili istovrsnih krivičnih djela koja čine produženo krivično djelo tretiraju kao jedno djelo, učinilac se kažnjava samo za jedno od tih krivičnih djela. To znači da sud, u slučajevima kada se radi o istim krivičnim djelima, učiniocu izriče kaznu propisanu samo za jedno od tih djela, a ako se radi o istovrsnim djelima, sud izriče kaznu predviđenu za najteže od tih djela. Tako, ako je učinilac učinio više krivičnih djela prevare ili pronevjere, kazniće se za jednu prevaru ili pronevjeru, a ako je učinio više krađa od kojih je jedna teška, kazniće se za tešku krađu. Pri takvoj situaciji, sasvim je razumljivo da mu se ostala djela sa svojim posljedicama vrednuju kao otežavajuća okolnost pri odmjeravanju kazne, što naši sudovi uglavnom ne čine. U slučajevima da produženo krivično djelo uključuje pokušaj i dovršena djela, produženo djelo se kvalifikuje kao dovršeno djelo i kažnjava se za to djelo. Izuzetno, može se desiti da se produženo djelo kvalifikuje kao pokušaj, a to će biti onda kada se radi o pokušaju najtežeg djela koje ulazi u sastav djela obuhvaćenih ovom konstrukcijom. Tako npr. ako je učinilac izvršio više dovršenih običnih krađa iz člana 224. i jednu tešku krađu iz čl. 226. u pokušaju, produženo djelo će se kvalifikovati kao pokušaj teške krađe. To je razumljivo, ako se imaju u vidu pravila kažnjavanja za pokušaj koja omogućavaju izricanje kazne u granicama propisane kazne za dovršeno djelo (čl. 22. st. 2.).
U odredbi stava 5. zakonodavac je predvidio i mogućnost da se za produženo krivično djelo može izreći kazna za polovinu veća od najviše kazne propisane za
utvrđeno djelo, uz ograničenje da ne smije prijeći najveću mjeru te vrste kazne. Na ovaj način, zakon produženo krivično djelo tretira kao fakultativnu pooštravnu okolnost, što je opravdano, ako se ima u vidu da se ipak radi o učiniocu koji je više puta ponovio izvršenje krivičnog djela, odnosno izvršio više krivičnih djela koja se na kraju kvalifikuju kao jedno krivično djelo. Ovim je izmijenjeno prethodno rješenje prema kojem je ova kazna mogla da dostigne dvostruku mjeru propisane kazne.
Ovakvo rješenje neki smatraju neopravdanim, pri čemu ukazuju na raniji višestruki povrat kod koga se to moglo činiti, što je ocijenjeno pogrešnim i stoga je napušteno, pa stoga nema potrebe da se to čini kod produženog krivičnog djela koje je slično višestrukom povratu. Pri tome se naglašava da se produženo krivično djelo na kraju svodi na jedno krivično djelo i kažnjava se kao za jedno od tih djela. Navedeni argumenti uglavnom nisu osnovani. Naime, valja imati u vidu da se produženo krivično djelo i višestruki povrat u krivičnopravnom smislu bitno razlikuju. Kod višestrukog povrata osuđeni učinilac krivičnih djela je izdržao kazne za ta djela i na taj način se “odužio” za zlo koje je učinio, dok se kod produženog krivičnog djela za ta djela tek sudi. Pored toga, zakon je ovo predvidio samo kao fakultativnu mogućnost, što znači da je ostavio sudu da cijeni da li će kaznu pooštriti ili neće. Ovdje treba imati u vidu situacije kada je izvršeno više, ponekada i najtežih istih krivičnih djela (u praksi su poznati slučajevi i po 60 prevara, na desetine pronevjera, na stotine falsifikata, npr. putnih naloga, desetine krivičnih djela poreske utaje u najtežim oblicima, pranja novca, itd.). Izricanjem kazne samo za jedno djelo, sud u takvim slučajevima neće moći odmjeriti odgovarajuću kaznu koja je u srazmjeri sa težinom, odnosno kriminalnom količinom izvršenih djela. To je razlog što je zakonodavac predvidio ovaj izuzetak kod ove konstrukcije. Takvo rješenje predviđaju i neka druga zakonodavstva (npr. KZ HR).
Ni argument da se radi o jednom krivičnom djelu do kraja ne stoji, jer se ovdje pod jednim djelom ne podrazumijeva samo jedno od tih djela, već se zapravo radi o tome što sva navedena djela u svom jedinstvu, kako je nekoliko puta rečeno, čine jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu, što u suštini znači jedinstveno krivično djelo. Time pojedinačna krivična djela gube svoju krivičnopravnu samostalnost i transformišu se u jedno jedinstveno produženo krivično djelo. To proizilazi i iz same zakonske formulacije, u kojoj stoji da »produženo krivično djelo čine više istih ili istovrsnih krivičnih djela«, koje predstavalja njihovo krivičnopravno jedinstvo koje izražava njihovu ukupnu kriminalnu količinu, ili kako zakon kaže, koja “predstavljaju jedinstvenu krivičnopravnu cjelinu”, tj. jedno jedinstveno djelo.
U tumačenju i primjeni produženog krivičnog djela ovo se previđa i uglavnom se nastavlja sa ranijom praksom shvatanja i primjene ove ustanove kada ona nije bila zakonska kategorija, tj. kada nije bila zakonski definisana. U tom smislu situacija se bitno promijenila, jer je ovo sada obavezni zakonski element produženog djela i ono se više ne može poistovjećivati samo sa jednim od tih djela, već se njegova kvalifikacija svodi na jedinstvo tih djela i na osnovu toga se vrši njegova kvalifikacija. To je posebno značajno kod nekih krivičnih djela, kao što je već navedeno krivično djelo poreske utaje kod koje se u praksi i sada kvalifikacija vrši na osnovu jedne, najteže od učinjenih utaja, pa se na taj način ovo djelo najčešće svodi na osnovni oblik ovog djela. Ponekad se čak i nepresuđene utaje koje nisu bile otkrivene i(ili) obuhvaćene pravosnažnom presudom o produženom krivičnom djelu, tretiraju kao presuđena djela (res iudicata), koja su obuhvaćena pravosnažnom presudom za produženo djelo poreske utaje, iako su često u pitanju utaje koje su učinjene u intervalu dužem od pola godine, u poslovanju sa različitim poslovnim subjektima i sasvim drugom prirodom poslovne djelatnosti, a što je posebno značajno, sa iznosom neplaćenih poreskih obaveza koji u svom zbiru znatno premašuju iznos već presuđenih poreskih utaja, čak je i po ranijem ZKP ovo bio osnov za ponavljanje krivičnog postupka (u navedenom smislu u prvostepenoj presudi Suda BiH, broj: S1 2 K 017189 15 K od 6. juna 2016. godine; u drugostepenom postupku sud je našao da novootkrivene poreske utaje predstavljaju posebno produženo krivično djelo poreske utaje, presuda broj: S1 2 K 017189 15 Kžk od 23. marta 2017. godine). Na taj način se više neće moći vršiti kvalifikacija produženog krivičnog djela, jer je u odredbi stava 4. izričito navedeno da se produženo krivično djelo u takvim slučajevima kvalifikuje prema ukupnoj posljedici svih djela.
8. Vrijeme izvršenja, odnosno dovršenja produženog krivičnog djela
Produženo krivično djelo je dovršeno momentom dovršenja posljednje radnje u procesu njegovog vršenja. Ovo je u saglasnosti sa koncepcijom da je produženo krivično djelo jedinstveno djelo i stoga je u tom pogledu mjerodavno vrijeme izvršenja, odnosno dovršenja posljednje radnje. To pitanje je sada i zakonski riješeno, jer u odredbi o vremenu izvršenja krivičnog djela (čl. 19. st. 1.) stoji da je vrijeme izvršenja krivičnih djela kod kojih se radnja izvršenja sastoji iz više radnji, vrijeme izvršenja odnosno momenat dovršenja posljednje radnje. Na ovaj način su otklonjene dileme koje su postojale u vezi sa ranijim shvatanjem da je vrijeme izvršenja produženog krivičnog djela vrijeme izvršenja pojedinačnih krivičnih djela koja su ulazila u ovu konstrukciju. To istovremeno znači da se na produženo
krivično djelo primjenjuje krivični zakon koji je važio u vrijeme njegovog dovršenja, bez obzira da li je strožiji ili povoljniji od krivičnog zakona koji je eventualno važio u vrijeme vršenja prethodnih, tj. pojedinačnih krivičnih djela. Stoga ne stoji mišljenje nekih autora da je izmjenama koje su izvršene kod produženog krivičnog djela postalo nejasno koji zakon treba primijeniti u navedenim situacijama. Dakle, ovakvi slučajevi ne predstavljaju ništa novo u primjeni tih pravila, jer i za produženo krivično djelo važe sva pravila koja se odnose na ostale složene konstrukcijske modele krivičnih djela.
Isto pravilo vrijedi i kada je u pitanju zastarjelost krivičnog gonjenja za produženo krivično djelo. Prema tome, imajući u vidu da je produženo krivično djelo jedno djelo, sasvim je razumljivo da vrijeme zastarjelosti počinje da teče od momenta dovršenja posljednje radnje, jer je produženo krivično djelo kao jedinstvena krivičnopravna cjelina dovršeno tek tada.
- By LegaForum