- Tue Feb 16, 2021 2:34 pm
#4538
Posredno izvršilaštvo
Autori:
Prof. dr Miloš Babić, sudija Suda Bosne i Hercegovine, u penziji i
Lejla Džaferbegović, pravna savjetnica
Oblici učešća više lica u izvršenju krivičnog djela
Učešće više lica u ostvarenju krivičnog djela postaje jedna od karakteristika savremenog kriminala koji u sve većoj mjeri poprima oblike kolektivnog, organizovanog vršenja krivičnih djela. Zajedničko vršenje krivičnih djela u novije vrijeme se ostvaruje kroz dosta različite organizacione oblike: oni se kreću od spontanog povezivanja dva ili više lica radi izvršenja jednog krivičnog djela, do dobro organizovanih udruženja koja, poput najbolje organizovanih korporacija, imaju veoma razrađene planove za svoje kriminalno djelovanje. Oni često raspolažu i sa takvim sredstvima koja su nedostupna mnogim privrednim korporacijama, a nisu rijetki ni slučajevima da su povezani u svom kriminalnom djelovanju i sa političkim strukturama preko kojih obezbjeđuju nesmetano djelovanje i zaštitu. To potvrđuje i slučaj koji se prije nekoliko godina dogodio u kojem je na brutalan način ubijena jedna novinarka koja je istraživala međunarodnu trgovinu narkoticima, pri čemu je to učinjeno u podmornici koja je vlasništvo te kriminalne organizacije.
U zavisnosti od toga na koji način više lica učestvuje u ostvarenju jednog krivičnog djela, u teoriji se razlikuje više oblika ili vrsta zajedničkog saučestvovanja u ostvarenju krivičnog djela. U našoj teoriji uobičajena je podjela saučesništva na saučesništvo u užem i širem smislu: prvo obuhvata podstrekavanje i pomaganje, a drugo, pored saučesništva u užem smislu, obuhvata i saizvršilaštvo. Ipak, treba imati u vidu da se saizvršilaštvo po nekim značajnim pitanjima bitno razlikuje od ostalih oblika saučesništva. Može se zapravo reći da se u jednom strogom krivično-pravnom smislu saizvršilaštvo ne može tretirati saučesništvom; tu je više riječ o jednom posebnom obliku pluraliteta izvršilaca, nekoj vrsti izvršilačkog saučesništva za koje ne vrijede osnovna pravila koja se odnose na podstrekavanje i pomaganje kao oblike saučesništva (npr. pravilo akcesornosti, pravila krivične odgovornosti, kažnjavanja itd.). Riječ je u svakom slučaju o učesnicima, koji za razliku od saučesnika, učestvuju u vlastitom djelu, onima koji sopstvenim činjenjem
ili nečinjenjem izvršavaju krivično djelo. Naprotiv, saučesništvo pojmovno- logički podrazumijeva učešće u tuđem djelu, pa je stoga za njegovo postojanje potrebno da je glavno krivično djelo izvršeno ili pokušano. To znači da postoje dva osnovna oblika učešća u ostvarenju krivičnog djela: izvršilaštvo i saučesništvo, a kojima odgovaraju također dva različita tipa učesnika: izvršilac i saučesnik. Iako pojam izvršioca zakon izričito ne reguliše, među izvršiocima odnosno saizvršiocima razlikuju se neposredni (pojedinačni ili individualni) izvršilac, posredni izvršilac i saizvršilac, a među saučesnicima podstrekač i pomagač. Dakle, saizvršilaštvo podrazumijeva saučestvovanje u saizvršilačkoj formi, što je oblik zajedničkog ostvarenja krivičnog djela koji je potrebno razlikovati od podstrekavanja i pomaganja kao pravog saučesništva.
Sve ovo upućuje na opravdanost stava da je kod diferenciranja učesnika u ostvarenju krivičnog djela na izvršioce i saučesnike, saizvršioca neophodno svrstavati u kategoriju izvršilaca, s obzirom da i saizvršioci u dualističkom modelu saučesništva ulaze u kategoriju izvršilaca, odnosno učesnika u vlastitom djelu, dok to nije slučaj sa saučesnicima. Međutim, sporovi nastaju po pitanju razgraničenja između ova dva oblika učešća u krivičnom djelu. Pri tome je osnovno pitanje određivanje pojmova izvršilaštva odnosno saizvršilaštva kao primarnih, s obzirom na akcesornost saučesništva u užem smislu. Tek nakon toga je moguće pristupiti određenju samog saučesništva i njegovom razgraničenju od saizvršilaštva. Iako su u tome veoma značajni, opisi zakonskih bića krivičnih djela nisu uvijek dovoljni, pa stoga ostaju i dalje znatne teškoće, posebno kada je u pitanju postavljanje relevantnih kriterijuma za diferenciranje te dvije saučesničke kategorije.
Izneseno pokazuje da saučesništvo pojmovno pretpostavlja određivanje pojma izvršilaštva, a samim tim i izvršioca. To je svakako značajno i za zakonski koncept koji se zasniva na razlikovanju ovih oblika učešća u djelu, a koji prihvata i naše krivično zakonodavstvo. I jedan i drugi pojam su vezani za zakonske opise krivičnih djela, jer su i jedan i drugi u njima određeni. Radnja izvršenja, sa svim svojim modalitetima, navedena je u zakonskim opisima krivičnih djela, što je slučaj i sa samim izvršiocem, jer zakon kod opisa određenog krivičnog djela, njegovog adresata redovno označava kao onog “ko”. Dakle, izvršilaštvo se ograničava na preduzimanje onih radnji koje su u opisima bića krivičnih djela određene kao radnja izvršenja datog djela, a izvršilac na ono lice koje preduzme radnju navedenu u zakonskom opisu određenog krivičnog djela. Time se i pojam izvršioca vezuje za zakonsko biće krivičnog djela, za onoga ko je nosilac radnje izvršenja i koji ima one
osobine koje se zahtijevaju za izvršioca tog krivičnog djela. To je lice koje lično, neposredno i na protivpravan način ostvaruje krivično djelo, preduzima one radnje kojima se ostvaruje određeno krivično djelo. U svim takvim slučajevima izvršenje djela se ostvaruje u vidu pojedinačnog izvršilaštva i tada imamo pojedinačnog, neposrednog izvršioca. Neposredni (direktni) izvršilac je lice koje samo, sopstvenim činjenjem ili nečinjenjem, na protivpravan način izvršava krivično djelo, sa svim njegovim objektivnim i subjektivnim obilježjima. To znači da je izvršilac onaj koji preduzima radnju izvršenja označenu u zakonskom opisu djela bez učešća drugih (sa)izvršilaca. Međutim, valja imati u vidu da se izvršilaštvo ne može svoditi samo na radnju izvršenja, jer izvršilaštvo može izuzetno postojati i onda kada učesnik preduzima neku radnju koja nije u zakonskom opisu radnje tog djela, odnosno ne preduzima radnju izvršenja neposredno, već za izvršenje djela koristi drugo lice kao sredstvo. To znači da u izvršilaštvo mogu da ulaze i one radnje koje formalno nisu dio zakonskog opisa krivičnog djela, ali samo pod uslovom da takva radnja predstavlja značajan ili bitni dio procesa izvršenja krivičnog djela, da je ona takvog kvaliteta da izvršenje djela i nastupanje posljedice u značajnoj mjeri zavisi od te radnje, tj. da takvom učesniku obezbjeđuje status izvršioca, učesnika koji vlada procesom izvršenja djela. Ovo je od posebnog značaja za određivanje saizvršilaštva i posrednog izvršilaštva, kao posebnih vidova izvršilaštva, te njihovog razgraničenja od saučesništva, odnosno pomaganja i podstrekavanja.
Posredno izvršilaštvo
Pojam i krivičnopravna opravdanost. Već je navedeno da postoje i situacije kada se krivično djelo ne ostvaruje neposredno, već izvršilac za njegovo izvršenje koristi drugo lice pomoću koga to Riječ je o dosta specifičnom obliku „zajedničkog“ ostvarenja krivičnog djela koje je u teoriji poznato kao posredno izvršilaštvo. U najopštijem smislu, posredno izvršilaštvo se može definisati kao ostvarenje krivičnog djela preko ili pomoću drugog lica koje se koristi kao sredstvo za njegovo izvršenje. Ovaj pojam se pojavio u njemačkoj teoriji i praksi kao rezultat koncepcije ekstremne akcesornosti saučesništva prema kojoj se za kažnjavanje saučesnika zahtijevalo potpuno ostvarenje krivičnog djela, tj. pored krivičnog djela u objektivnom smislu i postojanje krivične odgovornosti na strani glavnog učinioca. To je značilo
da u svim slučajevima u kojima na strani glavnog, neposrednog izvršioca ne postoji krivična odgovornost (npr. ako je u pitanju neuračunljivo lice ili dijete) nije bio odgovoran ni saučesnik, što je neopravdano privilegovalo ove učesnike u takvim situacijama. Da bi bile otklonjene ove nelogičnosti do kojih je dovodila ekstremna akcesornost, uvedena je nova saučesnička figura posrednog izvršioca. Posredno djelujući nije mogao biti saučesnik, već posredni izvršilac koji se za ostvarenje svoje kriminalne namjere poslužio drugim licem kao sredstvom u njegovom izvršenju. Ovakvo shvatanje je za svoju osnovu imalo dosljedno poštovanje objektivno-subjektivne koncepcije krivičnog djela, odnosno ostvarenje krivičnog djela u punom kapacitetu, pa je stoga uvođenjem posrednog izvršioca, otklonjena praznina u odnosu na slučajeve kada na strani glavnog izvršioca ne postoji krivična odgovornost, odnosno kada neposredno djelujući nije kriv.
Pojam posrednog izvršilaštva u krivičnopravnoj teoriji je sporan. Riječ je o veoma specifičnom obliku izvršenja krivičnog djela sa dosta problema, posebno kada su u pitanju njegove granice, odnosno razgraničenje u odnosu na izvršilaštvo i saučesništvo. Njegovo postojanje se dovodi u pitanje posebno nakon napuštanja koncepcije ekstremne i prihvatanja ograničene akcesornosti, čime su trebali biti otklonjeni ovi problemi, upravo u onim situacijama radi kojih je posredno izvršilaštvo i uvedeno, a do kojih je dovodila ekstremna akcesornost. Jedni naglašavaju da je posredno izvršilaštvo radi toga suvišno, s obzirom da limitirana akcesornost omogućava kažnjavanje saučesnika upravo i u tim slučajevima, tj. podstrekavanje ili pomaganje licu na čijoj strani ne postoji odgovornost. Međutim, do takve promjene uopšte nije došlo, čak ni u njemačkoj teoriji i zakonodavstvu, u kojima je i nastala saučesnička figura posrednog izvršioca. Iako je to bilo logično za očekivati, prihvatanjem koncepcije limitirane akcesornosti, ne samo da nije došlo do napuštanja posrednog izvršilaštva, već je njegova primjena čak proširena i na slučajeve saučesništva u nehatnom krivičnom djelu.
Ono što bitno određuje posredno izvršilaštvo je to što jedno lice svoje kriminalne namjere ostvaruje preko drugoga, on „tuđim rukama izvršava krivično djelo”. Njegova osnovna karakteristika sastoji se u tome što posredni izvršilac svojim radnjama stvara takvu situaciju u kojoj drugo lice dovodi u poziciju običnog sredstva, instrumenta za ostvarivanje svog kriminalnog cilja. Takav odnos može da nastane iz različitih okolnosti: nesposobnosti za krivičnu odgovornost neposrednog izvršioca (duševni bolesnici, djeca); neotklonjive zablude na njegovoj strani; primjene sile prema njemu; nepostojanja zahtijevanog izvršilačkog svojstva ili posebnog subjektivnog
elementa i sl. U svakom slučaju, radi se o obliku učešća dva lica u izvršenju krivičnog djela koji je dosta specifičan i koji ne predstavlja ni saizvršilaštvo ni saučesništvo. Ne radi se o saizvršilaštvu, jer nedostaje svijest i volja o zajedničkom djelovanju, niti se radi o saučesništvu, jer se ne radi o odnosu izvršioca i saučesnika u kojem saučesnik učestvuje u djelu drugog koji ga izvršava uz postojanje svijesti i volje. Ono što je bitno za posredno izvršilaštvo je da jedno lice upravlja radnjama drugog, on ga drži pod svojom kontrolom i uticajem koji je mnogo jači od uticaja koji postoji kod saučesništva, npr. kod podstrekača u odnosu na izvršioca. Ovdje posredno djelujući prepušta izvršenje krivičnog djela drugom na taj način što koristi i zloupotrebljava njegovu zabludu, neznanje, nesvjesnost. Na taj način posredno djelujući zapravo upravlja procesom izvršenja krivičnog djela, tu je neposredno djelujući u odnosu podređenosti prema njemu, što je bitno različito od odnosa podstrekača i podstreknutog. Takva pozicija neposredno djelujućeg mu oduzima ulogu glavnog izvršioca koju ima podstreknuti. Onda kada prestane odnos u kojem posredno djelujući upravlja procesom izvršenja djela, a to će uglavnom biti onda kada neposredno djelujući postane posve svjestan svojih radnji i svoje pozicije, tada prestaje postojanje posrednog izvršilaštva, a nastaje saučesništvo, odnosno tada neposredno djelujući postaje umišljajni izvršilac krivičnog djela.
Veći dio savremenih krivičnih zakonodavstava ne definiše pojam posrednog izvršilaštva, dok ga samo neka regulišu (npr. KZ Rusije, Italije, Njemačke). Neka zakonodavstva, kao što je špansko, kubansko i urugvajsko, pojam posrednog izvršilaštva tretiraju i regulišu kao „intelektualno“ izvršilaštvo. Naše krivično zakonodavstvo ne sadrži posebnu odredbu o posrednom saizvršilaštvu, osim što KZBiH, KZFBiH i KZBDBiH u odredbama kojima se određuje dejstvo sile i prijetnje naglašavaju da se u slučaju izvršenja krivičnog djela pod dejstvom neodoljive sile, izvršiocem smatra lice koje je tu silu primijenilo (vid. npr. čl. 25a KZBiH), što se uglavnom tretira kao jedan od slučajeva posrednog izvršilaštva. Od zakonodavstava sa ranijih jugoslovenskih prostora, pojam posrednog izvršioca reguliše KZ Hrvatske i Slovenije. U članu 36. stavu 1. KZ Hrvatske stoji da je „Počinitelj osoba koja sama ili posredstvom druge osobe počini kazneno djelo“, a u članu 20. stavu
KZ Slovenije da je „Izvršilac krivičnog djela svako ko ga izvrši osobno ili korištenjem i upravljanjem radnjama drugoga (posredni izvršilac)”.
Iako primjena limitirane akcesornosti saučesništva može biti zadovoljavajuća za određene situacije, postoje i situacije u kojima je primjena ove ustanove opravdana. Postoje i takve situacije u kojima je korištenje posrednog izvršioca
neizbježno, jer bi se nekad dešavalo da posredno djelujući neopravdano ostane nekažnjen, radi toga što na strani neposredno djelujućeg iz određenih razloga ne postoji protivpravno postupanje, pa se stoga po teoriji limitirane akcesornosti njegova radnja ne može ni smatrati saučesništvom.
Situcije u kojima je ova konstrukcija prihvatljiva. U krivičnopravnoj teoriji oblikovano je nekoliko najčešćih i najtipičnijih slučajeva u kojima konstrukcija posrednog izvršilaštva može biti prihvat Na prvom mjestu je situacija povodom koje je i nastala ova konstrukcija, a to su slučajevi korištenja lica koja nemaju sposobnost za krivičnu odgovornost, kao što su djeca i neuračunljiva lica. Pored toga, to su i situacije kada je neposredno djelujući bio u opravdanoj ili neotklonjivoj zabludi; kada na strani neposredno djelujućeg nije postojalo svojstvo, namjera ili drugi subjektivni elemenat koji je potreban da bi to lice imalo status izvršioca, a u novije vrijeme i slučajevi posrednog izvršilaštva zasnovanog na tzv. organizovanom aparatu moći.
Izvršenje krivičnog djela korištenjem lica kod kojih ne postoje mentalne sposobnosti za krivičnu odgovornost (neuračunljiva lica i djeca) predstavlja slučaj u kojem je u teoriji prvi put i uspostavljen pojam posrednog izvršioca. I u praksi se podstrekavanje i pomaganje u djelima čiji su izvršioci djeca, najčešće tretira kao posredno izvršilaštvo, pa čak i kao izvršilaštvo. Međutim, valja imati u vidu da to može biti samo onda kada se to lice ne može smatrati izvršiocem krivičnog djela. Ne smije se izgubiti iz vida činjenica da i neuračunljivo lice i dijete mogu biti izvršioci protivpravnog djela, što ima osnova i u našim zakonima (npr. u odredbama u kojima je regulisana neuračunljivost govori se o krivičnim djelima ovih lica; isto tako i u čl. 2. Zakona o zaštiti i postupanju sa djecom i maloljetnicima RS, također se govori o krivičnim djelima ovih lica). Pored toga, i kod jednog i kod drugog može postojati bar obična, elementarna svijest o određenim krivičnim djelima, pa stoga takva lica ne moraju biti potpuno zavisna o tuđoj volji i mogu sama rasuđivati o štetnosti svojih postupaka i u tom smislu donositi odluke. Dakle, ako se zaključi da to lice nije oruđe u rukama posredno djelujućeg, već ostvaruje svoje sopstveno djelo, onda nema posrednog izvršilaštva, već postoji saučesništvo, odnosno podstrekavanje ili pomaganje. Ovdje valja imati u vidu i pravilo da u ostvarenju jednog krivičnog djela ne mogu biti dva izvršioca – posredni i neposredni. Posredni izvršilac, iako netipična izvršilačka figura, ipak je izvršilac koji na specifičan način ostvaruje djelo, ali on ne postoji ukoliko onaj neposredno djelujući ima poziciju izvršioca. To znači da je u ovakvom načinu izvršenja djela potrebna procjena date situacije, odnosa između ovih učesnika, kao i svih okolnosti pod kojima se
odvijalo izvršenje djela. Imajući u vidu već navedeno pravilo da izvršilac krivičnog djela može biti i neuračunljivo lice i dijete, postojanje saučesništva ili posrednog izvršilaštva svakako će zavisiti od prirode izvršenog djela, vrsta duševne poremećenosti i mogućnosti takvog lica da shvati značaj djela, zatim uzrasta djeteta, da li je na njegovoj strani postojala makar elementarna svijest o značenju toga djela i volja za njegovo izvršenje. Tako, ako se radi o slučaju u kojem je dijete bilo pod jakim uticajem posredno djelujućeg ili ako je u pitanju malo dijete (npr. dijete navedeno od roditelja da podmetne požar u tuđoj garaži), onda se može raditi o posrednom izvršilaštvu.
Jedan dio teorija je na liniji već navedene prakse i zastupa stav da će se u slučaju podstrekavanja u ovakvim situacijama uglavnom raditi o posrednom izvršilaštvu, a sasvim rijetko o pravom podstrekavanju; to će biti samo ako se može zaključiti da je izvršeno djelo zaista djelo podstreknutog, a ne podstrekača. Ranija sudska praksa ovih prostora upravo je postupala u ovom smislu, pa je okrivljenog koji nagovori dijete na provalnu krađu, smatrala izvršiocem krivičnog djela teške krađe, s obzirom da se poslužio krivično neodgovornim licem kao sredstvom za izvršenje djela (tako VSM, Kž. br. 225/70, ZSO 1, 79-80, vidi. Kambovski, Komentar na Krivičniot zakonik na Makedonija, Skopje, 2011., str. 280.). Slično i Vrhovni sud Hrvatske koji je zauzeo stav da je otac koji je svog trinaestogodišnjeg sina naveo na ubistvo, neposredni a ne posredni izvršilac krivičnog djela ubistva (vid. Bačić-Pavlović, Komentar KZ Hrvatske, Zagreb, 2004., str. 157.). Posredno izvršilaštvo postoji i kada posredno djelujući za izvršenje krivičnog djela koristi lice koje je u zabludi od djela, bez obzira kako je do zablude došlo. Tako, posredni je izvršilac krivičnog djela falsifikovanja novca vlasnik radnje koji svog pomoćnika pošalje da razmijeni lažne novčanice, a koji nije znao da su lažne; ili kada neko unajmi radnika da siječe šumu koja je tuđe vlasništvo, koristeći njegovu zabludu, posredni je izvršilac krivičnog djela šumske krađe; ili kada lovac za vrijeme lova navede drugog lovca da puca u grm u kojem se „nalazi divljač“, a u grmu je neko koga on želi ubiti; ili kada se neko na prevaran način navede da uništi ili ošteti tuđu stvar, a neposredno djelujući drži da je stvar njegova. Slične ovima su i situacije u kojima se za izvršenje krivičnog djela koristi lice koje preduzima pravno dopuštenu radnju (sredstvo koje postupa u skladu sa pravom). Tako npr. kada neko službeno lice lažnim informacijama navede na hapšenje nekog za koga drži da je izvršilac teškog krivičnog djela. Ovdje je „podstrekač“ posredni izvršilac krivičnog djela protivpravnog lišenja slobode.U slučaju izvršenja krivičnog djela pod uticajem apsolutne sile, lice prema kome se ona primjenjuje nema nikakve mogućnosti za odlučivanje, pa
se uglavnom smatra da je u tom slučaju onaj koji primjenjuje silu posredni izvršilac (slučaj tzv. neslobodnog sredstva). Zapravo, ovdje i nema posrednog izvršilaštva, jer ako se ima u vidu učenje o radnji izvršenja, ovdje na strani neposredno djelujućeg uopšte nema radnje, on je samo produžena ruka posredno djelujućeg, puko sredstvo u njegovim rukama, pa se stoga ovdje radi o izvršilaštvu s obzirom da je posredno djelujući u krivičnopravnom smislu nosilac cjelokupne radnje kojom se izvršava krivično djelo (stoga se pravilno u odredbi člana 25a KZBiH on označava kao izvršilac krivičnog djela).
Slične ovim su i situacije kada neposredno djelujući postupa u krajnjoj nuždi. Tako npr. kada neko prijetnjom pištoljem prinudi ljekara da izvrši nedozvoljeni pobačaj, posredni je izvršilac krivičnog djela protivpravnog prekida trudnoće, dok je ljekar postupao u krajnjoj nuždi. Ovdje se često navodi i primjer čuvara logora koji prisili jednog od zatočenih da ubije drugog, pri čemu je čuvar također posredni izvršilac ubistva, a neposredni izvršilac postupa u krajnjoj nuždi.
Posredno izvršilaštvo postoji i onda kada neposredno djelujući ne posjeduje izvršilačko svojstvo koje je potrebno da bi mogao biti izvršilac toga djela (prava specijalna krivična djela) ili nema posebni subjektivni elemenat koji se zahtijeva za postojanje djela (pobuda, posebna namjera i sl.). Tako npr. posredni je izvršilac službeno ili odgovorno lice koje navede lice koje nema to svojstvo da učini krivično djelo falsifikovanja službene isprave unošenjem neistinitih podataka, jer ovdje neposredno djelujući, iako umišljajni učinilac (dolozno sredstvo bez potrebne kvalifikacije), ne može biti izvršilac ovog krivičnog djela jer nema potrebno svojstvo, pa se njegova radnja može kvalifikovati samo kao pomaganje u izvršenju ovog djela. Nešto drugačija je situacija kod tzv. nepravih specijalnih krivičnih djela kod kojih može biti primijenjeno saučesništvo. Tako, npr. ako službeno lice navede neko drugo lice da izvrši krivično djelo protivpravno lišenje slobode (čl. 143. KZRS) ili povredu prava na upotrebu jezika i pisma (čl. 140. KZRS), to lice će u oba slučaja odgovarati kao izvršilac za osnovni oblik djela iz stava 1., dok će službeno lice odgovarati kao podstrekač za teže oblike djela iz stava 2. Posredno izvršilaštvo korištenjem drugog lica na čijoj strani ne postoji zahtijevani posebni subjektivni elemenat (dolozno sredstvo bez potrebne namjere) postojat će i u slučaju navođenja drugog lica koje postupa bez određene namjere koja se zahtijeva za postojanje djela (npr. kod krađe namjera pribavljanja protivpravne imovinske koristi). Posredno djelujući u takvim slučajevima je posredni izvršilac krivičnog djela.
Posebne su situacije kada neko drugog dovede u stanje u kojem nije mogao shvatiti značaj svog ponašanja, pa ga navede ili mu pomogne u izvršenju krivičnog djela. Ovakav način izvršenja djela sličan je institutu skrivljene neuračunljivosti (actio liberae in causa), ali se od nje razlikuje po tome što se neposredno djelujući nije sam doveo u stanje neuračunljivosti, već radnjom posredno djelujućeg. On je ovdje posredni izvršilac krivičnog djela, jer je krivična odgovornost neposredno djelujućeg isključena stanjem koje je on proizveo svojim radnjama. Neposredno djelujući ovdje je samo sredstvo u rukama posrednog izvršioca.
Postojanje posrednog izvršilaštva najviše je sporno u onim slučajevima u kojima je neposredno postupajući umišljajni izvršilac djela. Ima mišljenja da je u takvim slučajevima posredno izvršilaštvo posve isključeno, jer neposredno djelujući po logici stvari ne može istovremeno biti posve krivično odgovorni izvršilac i obično sredstvo u rukama drugoga, tj. u jednom te istom slučaju, kako je već rečeno, ne mogu istovremeno biti dva izvršioca, neposredni i posredni. Stoga bi se ovdje moglo raditi jedino o podstrekavanju ili pomaganju, odnosno saizvršilaštvu. Ipak, u novije vrijeme sve se više zastupa stav da su izuzetno moguće i takve situacije, pri čemu se navodi, već spomenuti poseban oblik posrednog izvršilaštva, kada se posredno djelujući koristi ogranizovanim aparatom moći. Ovo je istovremeno i slučaj koji predstavlja izuzetak od navedenog pravila da u istom slučaju mogu istovremeno postojati posredni i neposredni izvršilac. Ovaj slučaj se slikovito naziva i „izvršiocem za pisaćim stolom”, što je lice- nalogodavac koji koristi organizovani aparat moći ili organizaciju za ostvarivanje svoje kriminalne namjere. Izvršavanje njegovih naloga obezbijeđeno je preko nepoznatih neposrednih izvršilaca, a status njihove zamjenljivosti ovakve izvršioce svodi na poziciju sredstva u rukama nalogodavca. Stoga se smatra da se ne bi mogle ovakve situacije pravilno krivičnopravno vrednovati ukoliko bi se uzelo da se ovdje radi o podstrekavanju, jer radnja nalogodavca nije akcesorna, već je ona zapravo primarna u ostvarenju djela. Isključeno je i saizvršilaštvo, jer nedostaje njegova subjektivna komponenta, koja se sastoji u zajedničkoj odluci o izvršenju djela. Ovo ima osnova i u našem krivičnom zakonodavstvu, jer kod jednog broja krivičnih djela protiv čovječnosti i međunarodnog prava, kao izvršioca predviđa i samog naredbodavca.
Ovaj oblik posrednog izvršilaštva prvi put je primijenio Savezni sud Njemačke 1994. godine kada je kao posredne izvršioce osudio članove Nacionalnog vijeća odbrane iz nekadašnje DDR-e za ubistva koja su po njihovom nalogu činili graničari koji su ubijali lica koja su u to vrijeme pokušala prebjeći u
Zapadnu Njemačku.
Slična je situacija i u ostvarenju krivičnih djela u okvirima kriminalnih organizacija, pa bi se ovaj model posrednog izvršilaštva mogao primijeniti i u takvim slučajevima. Stoga je u nekim zakonodavstvima, kao poseban izvršilački oblik, predviđen i organizator koji jednim dijelom obuhvata pojam posrednog izvršioca, što je dijelom prisutno i u našem krivičnom zakonodavstvu.
Slučajevi kada posredno izvršilaštvo nije moguće ili je ono sporno. Posredno izvršilaštvo kao oblik učešća u izvršenju krivičnog djela nije moguće kod svih modela krivičnih Već je navedeno da kod specijalnih djela (delicta propria) posredni izvršilac ne može biti lice koje nema izvršilačko svojstvo koje se zahtijeva za to djelo. Tako, lice koje nema svojstvo službenog lica koje prevarno navede službeno lice i ovo izvrši neko službeno krivično djelo (primanje mita, falsifikovanje službene isprave), ne može biti posredni izvršilac, jer ne može biti ni izvršilac tog djela. Posredno izvršilaštvo nije moguće ni kod tzv. svojeručnih krivičnih djela (delicta manu propria), koja zbog njihove prirode izvršilac mora da vrši lično (npr. davanje lažnog iskaza na sudu, rodoskrvnjenje, dvobračnost i sl.). Tako, ako lice A umišljajno dovede u zabludu drugo lice koje uslijed takve zablude izvrši rodoskrvnjenje ili djelo dvobračnosti, lice A ne može biti posredni izvršilac u takvim djelima, jer on nema potrebno svojstvo izvršioca, već samo podstrekača. Isto tako, ako jedno lice navede svjedoka da na sudu da lažan iskaz, takvo lice također ne može biti posredni izvršilac toga djela, radi toga što to djelo može izvršiti samo lice koje ima svojstvo svjedoka, pa će i to lice biti samo saučesnik – podstrekač.
Posredno izvršilaštvo nije moguće ni kod tzv. nepravih ili garantnih krivičnih djela nečinjenja, jer kod njih izvršilac, a time i posredni izvršilac, može biti samo određeno lice (garant), tj. lice koje se nalazi u garantnom odnosu prema sprečavanju posljedice.
Sporno je postojanje posrednog izvršilaštva (ali i saizvršilaštva) i kod krivičnih djela protiv polnog integriteta (seksualni delikti). U krivičnopravnoj teoriji postoji i shvatanje da takva djela po svojoj prirodi spadaju u svojeručna ili vlastoručna krivična djela. U tom smislu se ističe da npr. silovanje ili obljuba nemoćnog lica ne mogu biti izvršeni preko drugog ili zajedno sa drugim. Tako npr. ako neko navede neuračunljivo lice da izvrši silovanje, ne može biti posredni izvršilac, jer ne može preko drugog da zadovolji vlastiti polni nagon, pa će stoga odgovarati kao podstrekač ili pomagač (tako Kambovski, str. 283;
Stojanović, Komentar KZ Republike Srbije, Beograd, 2006, str.153).1
Sporno je i pitanje pokušaja kod posrednog izvršilaštva, odnosno momenta njegovog započinjanja. Da li je to momenat kada posredno djelujući započinje preduzimanje radnje kojom neposredno djelujućeg dovodi u poziciju „sredstva“ ili kada neposredno djelujući započne sa radnjom izvršenja datog djela. To je svakako od značaja i za rješavanje pitanja dobrovoljnog odustanka, odnosno kažnjavanja. Ako se ima u vidu da je osnovna karakteristika posrednog izvršilaštva korištenje drugog lica kao sredstva za izvršenje krivičnog djela i da radnju izvršenja ostvaruje on, onda ima osnova da se prihvati stav da ovdje pokušaj postoji kada posredno djelujući započne sa radnjama kojima se drugo lice dovodi u poziciju sredstva za izvršenja krivičnog djela, tj. u poziciju preduzimanja radnje iz zakonskog opisa tog djela. Pokušaj nije dovršen sve dotle dok posredno djelujući može da kontroliše tok izvršenja djela, odnosno
Kako se za ova djela ističe da ne mogu biti izvršena ni „zajedno sa drugim“, odnosno u saizvršilaštvu, potrebno je naglasiti da je to Da li npr. krivično djelo silovanja spada u kategoriju svojeručnih krivičnih djela kod kojih je saizvršilaštvo isključeno. Oni koji to smatraju, ističu da se radi o djelu koje je isključivo individualni akt; zadovoljenje polnog nagona najuže je vezano za ličnost učinioca i njegovu seksualnu sferu. Stoga to krivično djelo može biti izvršeno samo sopstvenim djelovanjem i ne može ga zajednički izvršiti više lica u svojstvu saizvršilaca. Prema ovom shvatanju, radnje drugih učesnika smatraju se radnjama pomaganja, jer se njima samo otklanjaju prepreke u izvršenju djela. Na toj liniji je i Vrhovni sud Srbije kada u jednoj svojoj presudi (Kžm. 90/93) navodi da saizvršilaštvo nije moguće kod krivičnog dela obljube sa licem koje nije navršilo 14 godina, s obzirom da to djelo ne može učiniti više lica kao saizvršioci, jer je po svojoj prirodi isključivo individualni akt.
Ovakvo shvatanje nije prihvatljivo, jer se zasniva na pogrešnom stavu da je silovanja, odnosno da su ova djela svojeručna ili vlastoručna krivična djela. Ono zanemaruje ono što je odlučujuće za ovo djelo, a to je radnja kojom se ugrožava ili povređuje sloboda seksualnog odlučivanja; za razliku od prije navedenih specijalnih krivičnih djela kod kojih se zahtijeva postojanje posebnog svojstva na strani izvršioca, kod silovanja svojstvo učinioca nije takvog značaja (u tom smislu i Bačić - Pavlović, str. 163.). Ako neki učesnik pri izvršenju ovog djela preduzima nasilnu radnju koja ulazi u radnju izvršenja ovog djela, a svjestan je postojanja namjere ili motiva koji postoje na strani nekog od učesnika u djelu, onda je on saizvršilac u tom djelu. Dakle, na njegovoj strani postoji i subjektivni elemenat krivičnog djela, a to je svjesno i voljno (umišljajno) učešće u radnji izvršenja. Pored toga, silovanje spada u tzv. neprava složena krivična djela koje uključuje dvije radnje (prinudu i obljubu), od kojih je jedna sama po sebi krivično djelo, a druga nije; lice koje zastupnici suprotnog shvatanja tretiraju kao pomagača, preduzima radnju prinude koja je kažnjiva kao krivično djelo, dok obljuba to nije, što znači da je on preduzeo sve što je odlučujuće za postojanje neprava ovog djela. U suprotnom, ignorisalo bi se osnovno pravilo kada su u pitanju ovakva složena krivična djela kod kojih samo preduzimanje nasilne radnje, njenog učinioca čini saizvršiocem. Ovo pogotovo ako se ima u vidu da se ovo djelo više ne svodi samo na čin obljube.
da spriječi njegovo izvršenje, što ima značaja za mogućnost dobrovoljnog odustanka.
Autori:
Prof. dr Miloš Babić, sudija Suda Bosne i Hercegovine, u penziji i
Lejla Džaferbegović, pravna savjetnica
Oblici učešća više lica u izvršenju krivičnog djela
Učešće više lica u ostvarenju krivičnog djela postaje jedna od karakteristika savremenog kriminala koji u sve većoj mjeri poprima oblike kolektivnog, organizovanog vršenja krivičnih djela. Zajedničko vršenje krivičnih djela u novije vrijeme se ostvaruje kroz dosta različite organizacione oblike: oni se kreću od spontanog povezivanja dva ili više lica radi izvršenja jednog krivičnog djela, do dobro organizovanih udruženja koja, poput najbolje organizovanih korporacija, imaju veoma razrađene planove za svoje kriminalno djelovanje. Oni često raspolažu i sa takvim sredstvima koja su nedostupna mnogim privrednim korporacijama, a nisu rijetki ni slučajevima da su povezani u svom kriminalnom djelovanju i sa političkim strukturama preko kojih obezbjeđuju nesmetano djelovanje i zaštitu. To potvrđuje i slučaj koji se prije nekoliko godina dogodio u kojem je na brutalan način ubijena jedna novinarka koja je istraživala međunarodnu trgovinu narkoticima, pri čemu je to učinjeno u podmornici koja je vlasništvo te kriminalne organizacije.
U zavisnosti od toga na koji način više lica učestvuje u ostvarenju jednog krivičnog djela, u teoriji se razlikuje više oblika ili vrsta zajedničkog saučestvovanja u ostvarenju krivičnog djela. U našoj teoriji uobičajena je podjela saučesništva na saučesništvo u užem i širem smislu: prvo obuhvata podstrekavanje i pomaganje, a drugo, pored saučesništva u užem smislu, obuhvata i saizvršilaštvo. Ipak, treba imati u vidu da se saizvršilaštvo po nekim značajnim pitanjima bitno razlikuje od ostalih oblika saučesništva. Može se zapravo reći da se u jednom strogom krivično-pravnom smislu saizvršilaštvo ne može tretirati saučesništvom; tu je više riječ o jednom posebnom obliku pluraliteta izvršilaca, nekoj vrsti izvršilačkog saučesništva za koje ne vrijede osnovna pravila koja se odnose na podstrekavanje i pomaganje kao oblike saučesništva (npr. pravilo akcesornosti, pravila krivične odgovornosti, kažnjavanja itd.). Riječ je u svakom slučaju o učesnicima, koji za razliku od saučesnika, učestvuju u vlastitom djelu, onima koji sopstvenim činjenjem
ili nečinjenjem izvršavaju krivično djelo. Naprotiv, saučesništvo pojmovno- logički podrazumijeva učešće u tuđem djelu, pa je stoga za njegovo postojanje potrebno da je glavno krivično djelo izvršeno ili pokušano. To znači da postoje dva osnovna oblika učešća u ostvarenju krivičnog djela: izvršilaštvo i saučesništvo, a kojima odgovaraju također dva različita tipa učesnika: izvršilac i saučesnik. Iako pojam izvršioca zakon izričito ne reguliše, među izvršiocima odnosno saizvršiocima razlikuju se neposredni (pojedinačni ili individualni) izvršilac, posredni izvršilac i saizvršilac, a među saučesnicima podstrekač i pomagač. Dakle, saizvršilaštvo podrazumijeva saučestvovanje u saizvršilačkoj formi, što je oblik zajedničkog ostvarenja krivičnog djela koji je potrebno razlikovati od podstrekavanja i pomaganja kao pravog saučesništva.
Sve ovo upućuje na opravdanost stava da je kod diferenciranja učesnika u ostvarenju krivičnog djela na izvršioce i saučesnike, saizvršioca neophodno svrstavati u kategoriju izvršilaca, s obzirom da i saizvršioci u dualističkom modelu saučesništva ulaze u kategoriju izvršilaca, odnosno učesnika u vlastitom djelu, dok to nije slučaj sa saučesnicima. Međutim, sporovi nastaju po pitanju razgraničenja između ova dva oblika učešća u krivičnom djelu. Pri tome je osnovno pitanje određivanje pojmova izvršilaštva odnosno saizvršilaštva kao primarnih, s obzirom na akcesornost saučesništva u užem smislu. Tek nakon toga je moguće pristupiti određenju samog saučesništva i njegovom razgraničenju od saizvršilaštva. Iako su u tome veoma značajni, opisi zakonskih bića krivičnih djela nisu uvijek dovoljni, pa stoga ostaju i dalje znatne teškoće, posebno kada je u pitanju postavljanje relevantnih kriterijuma za diferenciranje te dvije saučesničke kategorije.
Izneseno pokazuje da saučesništvo pojmovno pretpostavlja određivanje pojma izvršilaštva, a samim tim i izvršioca. To je svakako značajno i za zakonski koncept koji se zasniva na razlikovanju ovih oblika učešća u djelu, a koji prihvata i naše krivično zakonodavstvo. I jedan i drugi pojam su vezani za zakonske opise krivičnih djela, jer su i jedan i drugi u njima određeni. Radnja izvršenja, sa svim svojim modalitetima, navedena je u zakonskim opisima krivičnih djela, što je slučaj i sa samim izvršiocem, jer zakon kod opisa određenog krivičnog djela, njegovog adresata redovno označava kao onog “ko”. Dakle, izvršilaštvo se ograničava na preduzimanje onih radnji koje su u opisima bića krivičnih djela određene kao radnja izvršenja datog djela, a izvršilac na ono lice koje preduzme radnju navedenu u zakonskom opisu određenog krivičnog djela. Time se i pojam izvršioca vezuje za zakonsko biće krivičnog djela, za onoga ko je nosilac radnje izvršenja i koji ima one
osobine koje se zahtijevaju za izvršioca tog krivičnog djela. To je lice koje lično, neposredno i na protivpravan način ostvaruje krivično djelo, preduzima one radnje kojima se ostvaruje određeno krivično djelo. U svim takvim slučajevima izvršenje djela se ostvaruje u vidu pojedinačnog izvršilaštva i tada imamo pojedinačnog, neposrednog izvršioca. Neposredni (direktni) izvršilac je lice koje samo, sopstvenim činjenjem ili nečinjenjem, na protivpravan način izvršava krivično djelo, sa svim njegovim objektivnim i subjektivnim obilježjima. To znači da je izvršilac onaj koji preduzima radnju izvršenja označenu u zakonskom opisu djela bez učešća drugih (sa)izvršilaca. Međutim, valja imati u vidu da se izvršilaštvo ne može svoditi samo na radnju izvršenja, jer izvršilaštvo može izuzetno postojati i onda kada učesnik preduzima neku radnju koja nije u zakonskom opisu radnje tog djela, odnosno ne preduzima radnju izvršenja neposredno, već za izvršenje djela koristi drugo lice kao sredstvo. To znači da u izvršilaštvo mogu da ulaze i one radnje koje formalno nisu dio zakonskog opisa krivičnog djela, ali samo pod uslovom da takva radnja predstavlja značajan ili bitni dio procesa izvršenja krivičnog djela, da je ona takvog kvaliteta da izvršenje djela i nastupanje posljedice u značajnoj mjeri zavisi od te radnje, tj. da takvom učesniku obezbjeđuje status izvršioca, učesnika koji vlada procesom izvršenja djela. Ovo je od posebnog značaja za određivanje saizvršilaštva i posrednog izvršilaštva, kao posebnih vidova izvršilaštva, te njihovog razgraničenja od saučesništva, odnosno pomaganja i podstrekavanja.
Posredno izvršilaštvo
Pojam i krivičnopravna opravdanost. Već je navedeno da postoje i situacije kada se krivično djelo ne ostvaruje neposredno, već izvršilac za njegovo izvršenje koristi drugo lice pomoću koga to Riječ je o dosta specifičnom obliku „zajedničkog“ ostvarenja krivičnog djela koje je u teoriji poznato kao posredno izvršilaštvo. U najopštijem smislu, posredno izvršilaštvo se može definisati kao ostvarenje krivičnog djela preko ili pomoću drugog lica koje se koristi kao sredstvo za njegovo izvršenje. Ovaj pojam se pojavio u njemačkoj teoriji i praksi kao rezultat koncepcije ekstremne akcesornosti saučesništva prema kojoj se za kažnjavanje saučesnika zahtijevalo potpuno ostvarenje krivičnog djela, tj. pored krivičnog djela u objektivnom smislu i postojanje krivične odgovornosti na strani glavnog učinioca. To je značilo
da u svim slučajevima u kojima na strani glavnog, neposrednog izvršioca ne postoji krivična odgovornost (npr. ako je u pitanju neuračunljivo lice ili dijete) nije bio odgovoran ni saučesnik, što je neopravdano privilegovalo ove učesnike u takvim situacijama. Da bi bile otklonjene ove nelogičnosti do kojih je dovodila ekstremna akcesornost, uvedena je nova saučesnička figura posrednog izvršioca. Posredno djelujući nije mogao biti saučesnik, već posredni izvršilac koji se za ostvarenje svoje kriminalne namjere poslužio drugim licem kao sredstvom u njegovom izvršenju. Ovakvo shvatanje je za svoju osnovu imalo dosljedno poštovanje objektivno-subjektivne koncepcije krivičnog djela, odnosno ostvarenje krivičnog djela u punom kapacitetu, pa je stoga uvođenjem posrednog izvršioca, otklonjena praznina u odnosu na slučajeve kada na strani glavnog izvršioca ne postoji krivična odgovornost, odnosno kada neposredno djelujući nije kriv.
Pojam posrednog izvršilaštva u krivičnopravnoj teoriji je sporan. Riječ je o veoma specifičnom obliku izvršenja krivičnog djela sa dosta problema, posebno kada su u pitanju njegove granice, odnosno razgraničenje u odnosu na izvršilaštvo i saučesništvo. Njegovo postojanje se dovodi u pitanje posebno nakon napuštanja koncepcije ekstremne i prihvatanja ograničene akcesornosti, čime su trebali biti otklonjeni ovi problemi, upravo u onim situacijama radi kojih je posredno izvršilaštvo i uvedeno, a do kojih je dovodila ekstremna akcesornost. Jedni naglašavaju da je posredno izvršilaštvo radi toga suvišno, s obzirom da limitirana akcesornost omogućava kažnjavanje saučesnika upravo i u tim slučajevima, tj. podstrekavanje ili pomaganje licu na čijoj strani ne postoji odgovornost. Međutim, do takve promjene uopšte nije došlo, čak ni u njemačkoj teoriji i zakonodavstvu, u kojima je i nastala saučesnička figura posrednog izvršioca. Iako je to bilo logično za očekivati, prihvatanjem koncepcije limitirane akcesornosti, ne samo da nije došlo do napuštanja posrednog izvršilaštva, već je njegova primjena čak proširena i na slučajeve saučesništva u nehatnom krivičnom djelu.
Ono što bitno određuje posredno izvršilaštvo je to što jedno lice svoje kriminalne namjere ostvaruje preko drugoga, on „tuđim rukama izvršava krivično djelo”. Njegova osnovna karakteristika sastoji se u tome što posredni izvršilac svojim radnjama stvara takvu situaciju u kojoj drugo lice dovodi u poziciju običnog sredstva, instrumenta za ostvarivanje svog kriminalnog cilja. Takav odnos može da nastane iz različitih okolnosti: nesposobnosti za krivičnu odgovornost neposrednog izvršioca (duševni bolesnici, djeca); neotklonjive zablude na njegovoj strani; primjene sile prema njemu; nepostojanja zahtijevanog izvršilačkog svojstva ili posebnog subjektivnog
elementa i sl. U svakom slučaju, radi se o obliku učešća dva lica u izvršenju krivičnog djela koji je dosta specifičan i koji ne predstavlja ni saizvršilaštvo ni saučesništvo. Ne radi se o saizvršilaštvu, jer nedostaje svijest i volja o zajedničkom djelovanju, niti se radi o saučesništvu, jer se ne radi o odnosu izvršioca i saučesnika u kojem saučesnik učestvuje u djelu drugog koji ga izvršava uz postojanje svijesti i volje. Ono što je bitno za posredno izvršilaštvo je da jedno lice upravlja radnjama drugog, on ga drži pod svojom kontrolom i uticajem koji je mnogo jači od uticaja koji postoji kod saučesništva, npr. kod podstrekača u odnosu na izvršioca. Ovdje posredno djelujući prepušta izvršenje krivičnog djela drugom na taj način što koristi i zloupotrebljava njegovu zabludu, neznanje, nesvjesnost. Na taj način posredno djelujući zapravo upravlja procesom izvršenja krivičnog djela, tu je neposredno djelujući u odnosu podređenosti prema njemu, što je bitno različito od odnosa podstrekača i podstreknutog. Takva pozicija neposredno djelujućeg mu oduzima ulogu glavnog izvršioca koju ima podstreknuti. Onda kada prestane odnos u kojem posredno djelujući upravlja procesom izvršenja djela, a to će uglavnom biti onda kada neposredno djelujući postane posve svjestan svojih radnji i svoje pozicije, tada prestaje postojanje posrednog izvršilaštva, a nastaje saučesništvo, odnosno tada neposredno djelujući postaje umišljajni izvršilac krivičnog djela.
Veći dio savremenih krivičnih zakonodavstava ne definiše pojam posrednog izvršilaštva, dok ga samo neka regulišu (npr. KZ Rusije, Italije, Njemačke). Neka zakonodavstva, kao što je špansko, kubansko i urugvajsko, pojam posrednog izvršilaštva tretiraju i regulišu kao „intelektualno“ izvršilaštvo. Naše krivično zakonodavstvo ne sadrži posebnu odredbu o posrednom saizvršilaštvu, osim što KZBiH, KZFBiH i KZBDBiH u odredbama kojima se određuje dejstvo sile i prijetnje naglašavaju da se u slučaju izvršenja krivičnog djela pod dejstvom neodoljive sile, izvršiocem smatra lice koje je tu silu primijenilo (vid. npr. čl. 25a KZBiH), što se uglavnom tretira kao jedan od slučajeva posrednog izvršilaštva. Od zakonodavstava sa ranijih jugoslovenskih prostora, pojam posrednog izvršioca reguliše KZ Hrvatske i Slovenije. U članu 36. stavu 1. KZ Hrvatske stoji da je „Počinitelj osoba koja sama ili posredstvom druge osobe počini kazneno djelo“, a u članu 20. stavu
KZ Slovenije da je „Izvršilac krivičnog djela svako ko ga izvrši osobno ili korištenjem i upravljanjem radnjama drugoga (posredni izvršilac)”.
Iako primjena limitirane akcesornosti saučesništva može biti zadovoljavajuća za određene situacije, postoje i situacije u kojima je primjena ove ustanove opravdana. Postoje i takve situacije u kojima je korištenje posrednog izvršioca
neizbježno, jer bi se nekad dešavalo da posredno djelujući neopravdano ostane nekažnjen, radi toga što na strani neposredno djelujućeg iz određenih razloga ne postoji protivpravno postupanje, pa se stoga po teoriji limitirane akcesornosti njegova radnja ne može ni smatrati saučesništvom.
Situcije u kojima je ova konstrukcija prihvatljiva. U krivičnopravnoj teoriji oblikovano je nekoliko najčešćih i najtipičnijih slučajeva u kojima konstrukcija posrednog izvršilaštva može biti prihvat Na prvom mjestu je situacija povodom koje je i nastala ova konstrukcija, a to su slučajevi korištenja lica koja nemaju sposobnost za krivičnu odgovornost, kao što su djeca i neuračunljiva lica. Pored toga, to su i situacije kada je neposredno djelujući bio u opravdanoj ili neotklonjivoj zabludi; kada na strani neposredno djelujućeg nije postojalo svojstvo, namjera ili drugi subjektivni elemenat koji je potreban da bi to lice imalo status izvršioca, a u novije vrijeme i slučajevi posrednog izvršilaštva zasnovanog na tzv. organizovanom aparatu moći.
Izvršenje krivičnog djela korištenjem lica kod kojih ne postoje mentalne sposobnosti za krivičnu odgovornost (neuračunljiva lica i djeca) predstavlja slučaj u kojem je u teoriji prvi put i uspostavljen pojam posrednog izvršioca. I u praksi se podstrekavanje i pomaganje u djelima čiji su izvršioci djeca, najčešće tretira kao posredno izvršilaštvo, pa čak i kao izvršilaštvo. Međutim, valja imati u vidu da to može biti samo onda kada se to lice ne može smatrati izvršiocem krivičnog djela. Ne smije se izgubiti iz vida činjenica da i neuračunljivo lice i dijete mogu biti izvršioci protivpravnog djela, što ima osnova i u našim zakonima (npr. u odredbama u kojima je regulisana neuračunljivost govori se o krivičnim djelima ovih lica; isto tako i u čl. 2. Zakona o zaštiti i postupanju sa djecom i maloljetnicima RS, također se govori o krivičnim djelima ovih lica). Pored toga, i kod jednog i kod drugog može postojati bar obična, elementarna svijest o određenim krivičnim djelima, pa stoga takva lica ne moraju biti potpuno zavisna o tuđoj volji i mogu sama rasuđivati o štetnosti svojih postupaka i u tom smislu donositi odluke. Dakle, ako se zaključi da to lice nije oruđe u rukama posredno djelujućeg, već ostvaruje svoje sopstveno djelo, onda nema posrednog izvršilaštva, već postoji saučesništvo, odnosno podstrekavanje ili pomaganje. Ovdje valja imati u vidu i pravilo da u ostvarenju jednog krivičnog djela ne mogu biti dva izvršioca – posredni i neposredni. Posredni izvršilac, iako netipična izvršilačka figura, ipak je izvršilac koji na specifičan način ostvaruje djelo, ali on ne postoji ukoliko onaj neposredno djelujući ima poziciju izvršioca. To znači da je u ovakvom načinu izvršenja djela potrebna procjena date situacije, odnosa između ovih učesnika, kao i svih okolnosti pod kojima se
odvijalo izvršenje djela. Imajući u vidu već navedeno pravilo da izvršilac krivičnog djela može biti i neuračunljivo lice i dijete, postojanje saučesništva ili posrednog izvršilaštva svakako će zavisiti od prirode izvršenog djela, vrsta duševne poremećenosti i mogućnosti takvog lica da shvati značaj djela, zatim uzrasta djeteta, da li je na njegovoj strani postojala makar elementarna svijest o značenju toga djela i volja za njegovo izvršenje. Tako, ako se radi o slučaju u kojem je dijete bilo pod jakim uticajem posredno djelujućeg ili ako je u pitanju malo dijete (npr. dijete navedeno od roditelja da podmetne požar u tuđoj garaži), onda se može raditi o posrednom izvršilaštvu.
Jedan dio teorija je na liniji već navedene prakse i zastupa stav da će se u slučaju podstrekavanja u ovakvim situacijama uglavnom raditi o posrednom izvršilaštvu, a sasvim rijetko o pravom podstrekavanju; to će biti samo ako se može zaključiti da je izvršeno djelo zaista djelo podstreknutog, a ne podstrekača. Ranija sudska praksa ovih prostora upravo je postupala u ovom smislu, pa je okrivljenog koji nagovori dijete na provalnu krađu, smatrala izvršiocem krivičnog djela teške krađe, s obzirom da se poslužio krivično neodgovornim licem kao sredstvom za izvršenje djela (tako VSM, Kž. br. 225/70, ZSO 1, 79-80, vidi. Kambovski, Komentar na Krivičniot zakonik na Makedonija, Skopje, 2011., str. 280.). Slično i Vrhovni sud Hrvatske koji je zauzeo stav da je otac koji je svog trinaestogodišnjeg sina naveo na ubistvo, neposredni a ne posredni izvršilac krivičnog djela ubistva (vid. Bačić-Pavlović, Komentar KZ Hrvatske, Zagreb, 2004., str. 157.). Posredno izvršilaštvo postoji i kada posredno djelujući za izvršenje krivičnog djela koristi lice koje je u zabludi od djela, bez obzira kako je do zablude došlo. Tako, posredni je izvršilac krivičnog djela falsifikovanja novca vlasnik radnje koji svog pomoćnika pošalje da razmijeni lažne novčanice, a koji nije znao da su lažne; ili kada neko unajmi radnika da siječe šumu koja je tuđe vlasništvo, koristeći njegovu zabludu, posredni je izvršilac krivičnog djela šumske krađe; ili kada lovac za vrijeme lova navede drugog lovca da puca u grm u kojem se „nalazi divljač“, a u grmu je neko koga on želi ubiti; ili kada se neko na prevaran način navede da uništi ili ošteti tuđu stvar, a neposredno djelujući drži da je stvar njegova. Slične ovima su i situacije u kojima se za izvršenje krivičnog djela koristi lice koje preduzima pravno dopuštenu radnju (sredstvo koje postupa u skladu sa pravom). Tako npr. kada neko službeno lice lažnim informacijama navede na hapšenje nekog za koga drži da je izvršilac teškog krivičnog djela. Ovdje je „podstrekač“ posredni izvršilac krivičnog djela protivpravnog lišenja slobode.U slučaju izvršenja krivičnog djela pod uticajem apsolutne sile, lice prema kome se ona primjenjuje nema nikakve mogućnosti za odlučivanje, pa
se uglavnom smatra da je u tom slučaju onaj koji primjenjuje silu posredni izvršilac (slučaj tzv. neslobodnog sredstva). Zapravo, ovdje i nema posrednog izvršilaštva, jer ako se ima u vidu učenje o radnji izvršenja, ovdje na strani neposredno djelujućeg uopšte nema radnje, on je samo produžena ruka posredno djelujućeg, puko sredstvo u njegovim rukama, pa se stoga ovdje radi o izvršilaštvu s obzirom da je posredno djelujući u krivičnopravnom smislu nosilac cjelokupne radnje kojom se izvršava krivično djelo (stoga se pravilno u odredbi člana 25a KZBiH on označava kao izvršilac krivičnog djela).
Slične ovim su i situacije kada neposredno djelujući postupa u krajnjoj nuždi. Tako npr. kada neko prijetnjom pištoljem prinudi ljekara da izvrši nedozvoljeni pobačaj, posredni je izvršilac krivičnog djela protivpravnog prekida trudnoće, dok je ljekar postupao u krajnjoj nuždi. Ovdje se često navodi i primjer čuvara logora koji prisili jednog od zatočenih da ubije drugog, pri čemu je čuvar također posredni izvršilac ubistva, a neposredni izvršilac postupa u krajnjoj nuždi.
Posredno izvršilaštvo postoji i onda kada neposredno djelujući ne posjeduje izvršilačko svojstvo koje je potrebno da bi mogao biti izvršilac toga djela (prava specijalna krivična djela) ili nema posebni subjektivni elemenat koji se zahtijeva za postojanje djela (pobuda, posebna namjera i sl.). Tako npr. posredni je izvršilac službeno ili odgovorno lice koje navede lice koje nema to svojstvo da učini krivično djelo falsifikovanja službene isprave unošenjem neistinitih podataka, jer ovdje neposredno djelujući, iako umišljajni učinilac (dolozno sredstvo bez potrebne kvalifikacije), ne može biti izvršilac ovog krivičnog djela jer nema potrebno svojstvo, pa se njegova radnja može kvalifikovati samo kao pomaganje u izvršenju ovog djela. Nešto drugačija je situacija kod tzv. nepravih specijalnih krivičnih djela kod kojih može biti primijenjeno saučesništvo. Tako, npr. ako službeno lice navede neko drugo lice da izvrši krivično djelo protivpravno lišenje slobode (čl. 143. KZRS) ili povredu prava na upotrebu jezika i pisma (čl. 140. KZRS), to lice će u oba slučaja odgovarati kao izvršilac za osnovni oblik djela iz stava 1., dok će službeno lice odgovarati kao podstrekač za teže oblike djela iz stava 2. Posredno izvršilaštvo korištenjem drugog lica na čijoj strani ne postoji zahtijevani posebni subjektivni elemenat (dolozno sredstvo bez potrebne namjere) postojat će i u slučaju navođenja drugog lica koje postupa bez određene namjere koja se zahtijeva za postojanje djela (npr. kod krađe namjera pribavljanja protivpravne imovinske koristi). Posredno djelujući u takvim slučajevima je posredni izvršilac krivičnog djela.
Posebne su situacije kada neko drugog dovede u stanje u kojem nije mogao shvatiti značaj svog ponašanja, pa ga navede ili mu pomogne u izvršenju krivičnog djela. Ovakav način izvršenja djela sličan je institutu skrivljene neuračunljivosti (actio liberae in causa), ali se od nje razlikuje po tome što se neposredno djelujući nije sam doveo u stanje neuračunljivosti, već radnjom posredno djelujućeg. On je ovdje posredni izvršilac krivičnog djela, jer je krivična odgovornost neposredno djelujućeg isključena stanjem koje je on proizveo svojim radnjama. Neposredno djelujući ovdje je samo sredstvo u rukama posrednog izvršioca.
Postojanje posrednog izvršilaštva najviše je sporno u onim slučajevima u kojima je neposredno postupajući umišljajni izvršilac djela. Ima mišljenja da je u takvim slučajevima posredno izvršilaštvo posve isključeno, jer neposredno djelujući po logici stvari ne može istovremeno biti posve krivično odgovorni izvršilac i obično sredstvo u rukama drugoga, tj. u jednom te istom slučaju, kako je već rečeno, ne mogu istovremeno biti dva izvršioca, neposredni i posredni. Stoga bi se ovdje moglo raditi jedino o podstrekavanju ili pomaganju, odnosno saizvršilaštvu. Ipak, u novije vrijeme sve se više zastupa stav da su izuzetno moguće i takve situacije, pri čemu se navodi, već spomenuti poseban oblik posrednog izvršilaštva, kada se posredno djelujući koristi ogranizovanim aparatom moći. Ovo je istovremeno i slučaj koji predstavlja izuzetak od navedenog pravila da u istom slučaju mogu istovremeno postojati posredni i neposredni izvršilac. Ovaj slučaj se slikovito naziva i „izvršiocem za pisaćim stolom”, što je lice- nalogodavac koji koristi organizovani aparat moći ili organizaciju za ostvarivanje svoje kriminalne namjere. Izvršavanje njegovih naloga obezbijeđeno je preko nepoznatih neposrednih izvršilaca, a status njihove zamjenljivosti ovakve izvršioce svodi na poziciju sredstva u rukama nalogodavca. Stoga se smatra da se ne bi mogle ovakve situacije pravilno krivičnopravno vrednovati ukoliko bi se uzelo da se ovdje radi o podstrekavanju, jer radnja nalogodavca nije akcesorna, već je ona zapravo primarna u ostvarenju djela. Isključeno je i saizvršilaštvo, jer nedostaje njegova subjektivna komponenta, koja se sastoji u zajedničkoj odluci o izvršenju djela. Ovo ima osnova i u našem krivičnom zakonodavstvu, jer kod jednog broja krivičnih djela protiv čovječnosti i međunarodnog prava, kao izvršioca predviđa i samog naredbodavca.
Ovaj oblik posrednog izvršilaštva prvi put je primijenio Savezni sud Njemačke 1994. godine kada je kao posredne izvršioce osudio članove Nacionalnog vijeća odbrane iz nekadašnje DDR-e za ubistva koja su po njihovom nalogu činili graničari koji su ubijali lica koja su u to vrijeme pokušala prebjeći u
Zapadnu Njemačku.
Slična je situacija i u ostvarenju krivičnih djela u okvirima kriminalnih organizacija, pa bi se ovaj model posrednog izvršilaštva mogao primijeniti i u takvim slučajevima. Stoga je u nekim zakonodavstvima, kao poseban izvršilački oblik, predviđen i organizator koji jednim dijelom obuhvata pojam posrednog izvršioca, što je dijelom prisutno i u našem krivičnom zakonodavstvu.
Slučajevi kada posredno izvršilaštvo nije moguće ili je ono sporno. Posredno izvršilaštvo kao oblik učešća u izvršenju krivičnog djela nije moguće kod svih modela krivičnih Već je navedeno da kod specijalnih djela (delicta propria) posredni izvršilac ne može biti lice koje nema izvršilačko svojstvo koje se zahtijeva za to djelo. Tako, lice koje nema svojstvo službenog lica koje prevarno navede službeno lice i ovo izvrši neko službeno krivično djelo (primanje mita, falsifikovanje službene isprave), ne može biti posredni izvršilac, jer ne može biti ni izvršilac tog djela. Posredno izvršilaštvo nije moguće ni kod tzv. svojeručnih krivičnih djela (delicta manu propria), koja zbog njihove prirode izvršilac mora da vrši lično (npr. davanje lažnog iskaza na sudu, rodoskrvnjenje, dvobračnost i sl.). Tako, ako lice A umišljajno dovede u zabludu drugo lice koje uslijed takve zablude izvrši rodoskrvnjenje ili djelo dvobračnosti, lice A ne može biti posredni izvršilac u takvim djelima, jer on nema potrebno svojstvo izvršioca, već samo podstrekača. Isto tako, ako jedno lice navede svjedoka da na sudu da lažan iskaz, takvo lice također ne može biti posredni izvršilac toga djela, radi toga što to djelo može izvršiti samo lice koje ima svojstvo svjedoka, pa će i to lice biti samo saučesnik – podstrekač.
Posredno izvršilaštvo nije moguće ni kod tzv. nepravih ili garantnih krivičnih djela nečinjenja, jer kod njih izvršilac, a time i posredni izvršilac, može biti samo određeno lice (garant), tj. lice koje se nalazi u garantnom odnosu prema sprečavanju posljedice.
Sporno je postojanje posrednog izvršilaštva (ali i saizvršilaštva) i kod krivičnih djela protiv polnog integriteta (seksualni delikti). U krivičnopravnoj teoriji postoji i shvatanje da takva djela po svojoj prirodi spadaju u svojeručna ili vlastoručna krivična djela. U tom smislu se ističe da npr. silovanje ili obljuba nemoćnog lica ne mogu biti izvršeni preko drugog ili zajedno sa drugim. Tako npr. ako neko navede neuračunljivo lice da izvrši silovanje, ne može biti posredni izvršilac, jer ne može preko drugog da zadovolji vlastiti polni nagon, pa će stoga odgovarati kao podstrekač ili pomagač (tako Kambovski, str. 283;
Stojanović, Komentar KZ Republike Srbije, Beograd, 2006, str.153).1
Sporno je i pitanje pokušaja kod posrednog izvršilaštva, odnosno momenta njegovog započinjanja. Da li je to momenat kada posredno djelujući započinje preduzimanje radnje kojom neposredno djelujućeg dovodi u poziciju „sredstva“ ili kada neposredno djelujući započne sa radnjom izvršenja datog djela. To je svakako od značaja i za rješavanje pitanja dobrovoljnog odustanka, odnosno kažnjavanja. Ako se ima u vidu da je osnovna karakteristika posrednog izvršilaštva korištenje drugog lica kao sredstva za izvršenje krivičnog djela i da radnju izvršenja ostvaruje on, onda ima osnova da se prihvati stav da ovdje pokušaj postoji kada posredno djelujući započne sa radnjama kojima se drugo lice dovodi u poziciju sredstva za izvršenja krivičnog djela, tj. u poziciju preduzimanja radnje iz zakonskog opisa tog djela. Pokušaj nije dovršen sve dotle dok posredno djelujući može da kontroliše tok izvršenja djela, odnosno
Kako se za ova djela ističe da ne mogu biti izvršena ni „zajedno sa drugim“, odnosno u saizvršilaštvu, potrebno je naglasiti da je to Da li npr. krivično djelo silovanja spada u kategoriju svojeručnih krivičnih djela kod kojih je saizvršilaštvo isključeno. Oni koji to smatraju, ističu da se radi o djelu koje je isključivo individualni akt; zadovoljenje polnog nagona najuže je vezano za ličnost učinioca i njegovu seksualnu sferu. Stoga to krivično djelo može biti izvršeno samo sopstvenim djelovanjem i ne može ga zajednički izvršiti više lica u svojstvu saizvršilaca. Prema ovom shvatanju, radnje drugih učesnika smatraju se radnjama pomaganja, jer se njima samo otklanjaju prepreke u izvršenju djela. Na toj liniji je i Vrhovni sud Srbije kada u jednoj svojoj presudi (Kžm. 90/93) navodi da saizvršilaštvo nije moguće kod krivičnog dela obljube sa licem koje nije navršilo 14 godina, s obzirom da to djelo ne može učiniti više lica kao saizvršioci, jer je po svojoj prirodi isključivo individualni akt.
Ovakvo shvatanje nije prihvatljivo, jer se zasniva na pogrešnom stavu da je silovanja, odnosno da su ova djela svojeručna ili vlastoručna krivična djela. Ono zanemaruje ono što je odlučujuće za ovo djelo, a to je radnja kojom se ugrožava ili povređuje sloboda seksualnog odlučivanja; za razliku od prije navedenih specijalnih krivičnih djela kod kojih se zahtijeva postojanje posebnog svojstva na strani izvršioca, kod silovanja svojstvo učinioca nije takvog značaja (u tom smislu i Bačić - Pavlović, str. 163.). Ako neki učesnik pri izvršenju ovog djela preduzima nasilnu radnju koja ulazi u radnju izvršenja ovog djela, a svjestan je postojanja namjere ili motiva koji postoje na strani nekog od učesnika u djelu, onda je on saizvršilac u tom djelu. Dakle, na njegovoj strani postoji i subjektivni elemenat krivičnog djela, a to je svjesno i voljno (umišljajno) učešće u radnji izvršenja. Pored toga, silovanje spada u tzv. neprava složena krivična djela koje uključuje dvije radnje (prinudu i obljubu), od kojih je jedna sama po sebi krivično djelo, a druga nije; lice koje zastupnici suprotnog shvatanja tretiraju kao pomagača, preduzima radnju prinude koja je kažnjiva kao krivično djelo, dok obljuba to nije, što znači da je on preduzeo sve što je odlučujuće za postojanje neprava ovog djela. U suprotnom, ignorisalo bi se osnovno pravilo kada su u pitanju ovakva složena krivična djela kod kojih samo preduzimanje nasilne radnje, njenog učinioca čini saizvršiocem. Ovo pogotovo ako se ima u vidu da se ovo djelo više ne svodi samo na čin obljube.
da spriječi njegovo izvršenje, što ima značaja za mogućnost dobrovoljnog odustanka.