Pravo na pravično suđenje u razumnom roku u građanskim stvarima
Posted: Tue Apr 06, 2021 4:42 pm
Strahinja M. Ćurković Sudija Vrhovnog suda Republike Srpske
PRAVO NA PRAVIČNO SUĐENjE U RAZUMNOM ROKU U GRAĐANSKIM STVARIMA -
Sažetak
Pravo na pravično suđenje u razumnom roku je jedan od segmenata prava na pravično suđenje zagarantovano članom 6 stav 1 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Države članice Savjeta Evrope su dužne da svoj pravosudni sistem organizuju tako da prilikom odlučivanja o „građanskim pravima i obavezama“ ispune zahtjeve člana 6 stav 1 Konvencije. U radu je analiziran pojam „spora“, „građanskih prava i obaveza“ sa aspekta kako ga tumači Evropski sud za ljudska prava u presudama i Ustavni sud Bosne i Hercegovine u svojim odlukama. Takođe se rad bavi pitanjem računanja relevantnog perioda za utvrđivanje povrede prava na pravično suđenje u „razumnom roku“ kroz definisanje početka roka i njegovog kraja od čijeg definisanja zavisi utvrđivanje povrede člana 6 stav 1 Konvencije. Prilikom procjene da li je spor okončan u „razumnom roku“ Evropski sud za ljudska prava analizira složenost predmeta, ponašanje podnosioca predstavke, postupanje domaćih organa vlasti i kakav značaj ishod spora ima za podosioca predstavke.
Ključne riječi: „spor“, „građanska prava i obaveze“, početak i kraj relevantnog perioda, „razumni rok“, kriterijumi, povreda prava.
Uvod
Ljudska prava i slobode spadaju u najvažnije društvene i pravne vrijednosti koje svaka demokratski uređena država treba da štiti i ostvaruje. Savjet Evrope je politička organizacija nastala 1949. godine sa ciljem jačanja demokratije, ljudskih prava i vladavine prava, kao i stvaranja zajedničkih odgovora na društvene, kulturne i pravne izazove država članica. Članice Savjeta Evrope njih 101 je 1950. godine usvojilo Konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (Konvencija)2 kao rezultat težnji naroda Evrope da stvore drugačiji i moderniji način međusobne saradnje. Konvencija sadrži određena fundamentalna prava čije se poštivanje i uživanje garantuje tom Konvencijom. Iako su odredbe Konvencije formulisane na prilično apstraktan način, Evropski sud za ljudska prava u Strasburu (ESLjP) je kroz primjenu odredaba Konvencije i njihovim tumačenjem, u skladu sa shvatanjem „Konvencije kao živog instrumenta“, definisao pojedina prava koja nisu izričito priznata Konvencijom, a spadaju u korpus ljudskih prava koja zaslužuju zaštitu. Ta prava proizlaze iz duha i cilja odredaba Konvencije i njihovo pravno utemeljenje je proizvod kreativne uloge Evropske komisije i ESLjP, a opravdanje pronalaze u potrebi objektivizacije ideje o vladavini prava kao fundamentalnom načelu Savjeta Evrope. Iako se odlukama ESLjP vrši svojevrsna unifikacija Evropskog prava, ESLjP nije zamišljen kao međunarodni apelacioni sud, jer primarna obaveza pružanja efikasne zaštite prava garantovanih Konvencijom leži na samim državama ugovornicama. Presuda ESLjP, kojom je utvrđena povreda Konvencije nije sama sebi cilj, već predstavlja izvjesnu
1 Kraljevina Belgija, Kraljevina Danska, Republika Francuska, Republika Irska, Republika Italija, Veliko Vojvodstvo Luksemburga, Kraljevina Holandija, Kraljevina Norveška, Kraljevina Švedska i Ujedinjena kraljevina Velike Britanije i Sjeverne Irske.
2 Konvencija je stupila na snagu 3. septembra 1953. godine.
satisfakciju za podnosioca predstavke, ali ima izvjesne reperkusije i za tuženu državu. To se, u prvom redu, odnosi na njen budžet, a izvjestan uticaj može ostvariti na njen pravni poredak, te na njenu administrativnu i sudsku praksu. Pravo na pravično suđenje sadržano je u odredbi člana 6 stav 1 Konvencije koja glasi: „Prilikom utvrđivanja građanskih prava i obaveza ili osnovanosti bilo kakve krivične optužbe protiv njega, svako ima pravo na pravično suđenje i javnu raspravu u razumnom roku pred nezavisnim i nepristrasnim, zakonom ustanovljenim sudom. Presuda se izriče javno, ali se novinari i javnost mogu isključiti s cijelog ili jednog dijela suđena u interesu morala, javnog reda ili nacionalne sigurnosti u demokratskom društvu, kada to nalažu interesi maloljetnika ili zaštite privatnog života strana u sporu, ili kada to sud smatra izričito neophodnim zato što bi u posebnim okolnostima publicitet mogao nanijeti štetu interesima pravde“.
ESLjP ističe da su visoke strane ugovornice, po članu 1. Konvencije, dužne da organizuju svoje pravne sisteme tako da obezbijede poštivanje člana 6, te, u pravilu, pozivanje na finansijske ili praktične teškoće ne može opravdati neispunjavanje tih zahtjeva. Država mora da obezbijedi djelotvorne pravne lijekove za zaštitu ljudskih prava, pa tako i prava na suđenje u „razumnom roku“. Nerazumna dužina trajanja postupka, pored neujednačene sudske prakse i otežanog izvršenja pravnosnažnih sudskih odluka, ozbiljno narušava načelo pravne sigurnosti, što zasigurno ima odraza i na pravičnost sudskog postupka u cjelini. Baveći se ovim problemom, ESLjP je zaključio da najbolju zaštitu pruža kombinacija pravnih lijekova – jednog za sprečavanje i zaustavljanje dalje povrede i drugog za naknadu štete kada već dođe do kršenja prava 3.
Pravo na suđenje u razumnom roku kao „autonoman“ pojam
Pravo na suđenje u „razumnom roku“ u smislu Konvencije ima autonomnu sadržninu. Ono je vezano za efikasno sprovođenje pravde i odnosi se na odlučivanje o „građanskim pravima i obavezama“. Član 6 stav 1 Konvencije obuhvata sporove u vezi „građanskih prava i obaveza“ za koja se može tvrditi, baren na osnovu argumenata, da su priznati u domaćem pravu. Navedeni član, sam po sebi, ne daje nikakve posebne garancije o tome šta ta prava i obaveze treba da sadrže po materijalnom pravu država ugovornica. Pojam „građanskih prava i obaveza“ je takođe „autonoman“ zasnovan na karakteru konkretnog prava, a ne na domaćem zakonu države. Primjenljivost člana 6 pod pojmom „građanskih prava i obaveza“ podrazumijeva postojanje kumulativno sljedećih elemenata: mora postojati „spor“ oko prava ili obaveze4, to pravo ili obaveza moraju imati osnov u unutrašnjem pravu, što je važno, ali nije odlučujuće i konačno, pravo i obaveza mora biti „građansko“ po svojoj prirodi5. Prema onome što je poznato pod nazivom Bentemovi kriterijumi, član 6. mora da se odnosi na „spor“ oko nekog prava ili obaveze koji: moraju biti tumačeni u supstancijalnom, a ne u formalnom značenju; mogu se odnositi ne samo na stvarno postojanje nekog prava, već i na njegov obim zaštite ili način na koji ono može biti ostvareno; mogu se ticati faktičkih ili pravnih pitanja; moraju biti autentični i ozbiljni i moraju biti od odlučujućeg značaja za prava podnosioca predstavke i ne smiju imati sasvim tanku vezu ili udaljene posljedice.
„Spor“ koji ima osnov u unutrašnjem pravu podrazumijeva mogućnost podnošenja zahtjeva za odštetu koji bi u unutrašnjem pravu bio barem dokaziv. Nije dovoljno da neko pravo postoji in apstracto – podnosilac tužbe treba da dokaže izvjesnu vezu sa konkretnim zahtjevom u postupku pred domaćim sudovima. Karakter zakona kojim se uređuje kako će dato
3 Grzinčič protiv Slovenije, presuda od 3. maja 2007. godine, stav 94.-96.
4 Benthem v.the Netherlands, presuda od 23. oktobra 1985. godine, serija A br. 97, stavovi 32.-36.
5 Ringeisen protiv Austrije, presuda od 16. jula 1971., serija A br. 13, strana 39, stav 94.
pitanje biti kategorisano (kao građansko, privredno, trgovačko, upravno itd.) ili koju nadležnost ima organ kojem se povjerava rješavanje datog pitanja (sud, tribunal, lokalni ili stručni organ) nije od velike važnosti. Dokle god dati organ ima nadležnost da rješava „spor“, član 6 je primjenljiv. Istina, ako organ koji razmatra „spor“ nema potrebne karakteristike tribunala, može se postaviti pitanje sa stanovišta
„nepristrasnosti“ ili „nezavisnosti“. Da bi bila svrstana u domen člana 6 stav 1 Konvencije, prava i obaveze, pored svog specifičnog sadržaja, moraju biti, ako ništa drugo, poznati po domaćem pravu. Prava i obaveze po svojoj prirodi moraju biti
„građanska“. Ovo je pojam koji je teško eksplicitno odrediti i koji je u praksi ESLjP evoluirao. Iako je ESLjP istakao da je koncept „građanskih prava i obaveza“ autonoman, on ipak ne smatra da su u ovom kontekstu zakoni države, koja je u pitanje, bez važnosti. Prema tome, potrebno je pozvati se na pravni poredak odgovorne države kako bi se odredilo da li se radi o „građanskim pravima i obavezama“. Da li će se neko pravo smatrati „građanskim“ u značenju ovog izraza po Konvenciji, mora se odrediti u odnosu na materijalni sadržaj i posljedice tog prava, a ne u odnosu na njegovu pravnu klasifikaciju po zakonu države koja je u pitanju.6 Karakter zakona kojim se određuje određena oblast (parnički, privredni, upravni itd.) kao i organi vlasti koji imaju nadležnost za postupanje u toj oblasti (sud, upravni organ itd.) imaju mali značaj.7 Može se reći da su to prava i obaveze koje nastaju u oblasti građanskog privatnog prava i koja najčešće imaju ekonomsku vrijednost, jer se mogu izraziti u novcu, iako ima i oblasti prava koja se ne mogu novčano izraziti (socijalna prava, odnosi roditelja i djece itd.). Prema dosadašnjoj praksi ESLjP, „građanska prava i obaveze“ se odnose na: imovinska prava i obaveze (svojinska prava, potraživanja naknade štete protiv države i drugih pravnih i fizičkih lica); prava iz radnog odnosa (osim u slučaju državnih službenika pod određenim okolnostima); pravo na obavljanje profesionalne djelatnosti ljekara, advokata, sudije, taksiste, odnosno pravo na dobijanje dozvole koja znatno utiče na obavljanje profesionalne, odnosno komercijalne djelatnosti; pravo iz socijalnog osiguranja za slučaj nezaposlenosti i druga socijalna davanja; pravo na vojnu penziju; porodična prava (na utvrđivanje očinstva, vršenje roditeljskih prava); pravo na registraciju udruženja; pravo na obrazovanje; pravo na promjenu prezimena itd.
Pojam „spora“
Prilikom ocjene da li se u određenom slučaju primjenjuju garancije člana 6 Konvencije, ESLjP zahtijeva da postoji „spor“ o „građanskim pravima i obavezama“. Taj spor mora biti istinski i ozbiljan, može se odnositi ne samo na postojanje prava, nego i na njegov obim i način njegovog vršenja, na pravna i činjenična pitanja, i konačno, rezultat postupka mora biti neposredno odlučujući za to pravo8.
6 Kӧnig v. the Federal Republic of Germany, presuda od 28. juni 1978. godine, serija A br. 27, strana 29-30, stavovi 88.-89.
7 Već pomenuti predmet Ringeisen protiv Austrije, stav 94.
8 Napijalo protiv Hrvatske, pesuda od 13. novembra 2003. godine, stav 46. U ovom slučaju Carinske vlasti su 6. februara 1999. godine kaznile podnosioca predstavke na graničnom prelazu jer pri ulasku u Hrvatsku nije prijavio robu. On je tvrdio da je carinik zaplijenio njegov pasoš, jer nije mogao odmah da plati kaznu. Hrvatska Vlada se protivila primjeni člana 6. Konvencije, tvrdeći da spora nema u
postupku u kojem je podnosilac predstavke zahtijevao od suda da deklarativno utvrdi da mu je državni organ za određeni period oduzeo
pasoš, iako mu je neposredno prije tog pasoš bio vraćen. Prema stavu Hrvatske Vlade podnosilac predstavke je odbio da plati kaznu i demonstrativno se odvezao, ostavljajući svoj pasoš. Dobio je pismeni odgovor vlasti da je njegov pasoš zaplijenjen u skladu sa zakonom. Podnosilac predstavke je 02. marta 1999. godine pokrenuo parnicu pred Opštinskim sudom u Zagrebu protiv Ministarstva financija zahtijevajući vraćanje pasoša i naknadu štete, jer nije bio u mogućnosti da napusti Hrvatsku. On je takođe podnio zahtjev za izdavanje privremene mjere da mu se pasoš odmah vrati. Njegov zahtjev je 10. septembra 2002. godine odbijen. U međuvremenu mu je vraćen pasoš 04. aprila 2001. godine. On je pokrenuo postupak da se utvrdi da mu je pasoš određeno vrijeme bio oduzet i zahtijevao je troškove postupka i naknadu štete. ESLjP je odbio te prigovore Vlade navodeći da se postupak mora posmatrati u cjelini, jer je podnosilac zahtjeva, osim deklaratorne odluke (da mu je pasoš bio oduzet u određenom vremenskom periodu) tražio i naknadu troškova nastalih tokom postupka. ESLjP je utvrdio da je zahtjev da se donese deklaratorna odluka u pogledu oduzimanja pasoša bio usko povezan sa njegovim zahtjevom za naknadu štete, pa je to opravdavalo primjenu člana 6 i u odnosu na prvi postupak. Podnosilac predstavke se žalio da mu je povređeno pravo na suđenje u razumnom roku i da je oduzimanje pasoša imalo za posljedicu povrede slobode kretanja garantovanu članom 2. Protokola 4 uz Konvenciju. ESLjP je primijetio da je postupak koji je pokrenuo podnosilac predstavke trajao 3 godine 6 mjeseci i 8 dana i utvrdio da njegova dužina nije bila u skladu sa zahtjevom razumnog vremenskog roka iz člana 6. stav 1. zaključujući da je došlo do povrede navedenog člana Konvencije. Dalje je ESLjP utvrdio i povredu člana 2. Protokola 4 jer mu je bilo uskraćeno korišćenje identifikacionog dokumenta i time onemogućeno da napusti zemlju, čime je bila ograničena sloboda kretanja, a takvo miješanje nije bilo
Garancije pravičnog suđenja, uključujući i pravo na postupanje u razumnom roku, primjenjuju se na sve postupke u kojima se utvrđuje ili ostvaruje neko „građansko pravo i obaveza“, tj. izvršavaju naprijed navedena građanska prava i obaveze u onoj fazi u kojoj se može smatrati da u njima postoji „spor“.
U predmetu Le Compte i dr. protiv Belgije9, ESLjP je razmatrao pitanje da li je član 6 stav 1 Konvencije primjenljiv na cijeli postupak ili samo na jedan dio postupka koji se vodio pred žalbenim vijećem Provincije - koji je disciplinski organ, i nakon toga pred Kasacionim sudom – koji je sudski organ. Podnosilac predstavke se žalio isključivo na dužinu trajanja postupka koji je pokrenuo pred upravnim sudovima nakon što je upravni organ opozvao njegovu dozvolu da upravlja klinikom, a zatim i njegovu dozvolu da se bavi ljekarskom praksom. ESLjP je istakao da se riječ „spor“ ne treba tumačiti pretjerano stručno i potrebno je da isto, umjesto formalnog, ima suštinsko značenje (stav 45). Sam pojam „građanskih prava i obaveza“ je temeljni pojam u predmetu Kӧnig protiv Njemačke gdje su predmetna prava uključivala pravo „na nastavljanje njegove profesionalne aktivnosti“ kao ljekara u praksi, „za koju je on dobio neophodne dozvole“. U ovom slučaju je
„rezultat postupka“ bio odlučujući za takvo pravo. Sa stanovišta podnosilaca predstavke, u pitanju je bilo njihovo pravo da nastave da se bave profesijom. Dalje, ESLjP je, u ovom predmetu, ocjenjivao karakter ugovora između podnosilaca predstavke kao ljekara koji vrše privatnu praksu i njihovih pacijenata dajući tom odnosu karakter privatnog odnosa bez ikakvog miješanja javne vlasti, bez obzira što se radi o profesiji čije je vršenje od opšteg interesa (stav 48).
Garancija postupanja u razumnom roku primjenjuje se i na: upravni postupak10; izvršni postupak11, koji uključuje i postupak upisa prava u zemljišne knjige12; vanparnični postupak13; stečajni postupak14; krivični postupak u odnosu na postupak po imovinsko-pravnom zahtjevu15; disciplinski postupak16; postupak pred Ustavnim sudom17.
U predmetu U-65/02 Ustavni sud BiH, odluka od 26. septembra 2003. godine je razmatrao pitanje koncepta „spora“, odnosno „građanskih prava i obaveza“. Radilo se o ostavinskom postupku i izdvajanju iz ostavinske mase određenih nepokretnosti i pokretnih stvari. Ustavni sud je istakao da predmet osporavanja nije samo poslednja odluka ostavinskog suda, već i ono što je prethodilo takvom rješavanju ostavinskog suda, odnosno spor koji je riješen u parničnom postupku. Ostavinski postupak, sam po sebi, i ne predstavlja „spor“, a da parnični postupak, vođen u konkretnom slučaju, može da se smatra
„sporom“ u smislu značenja člana 6 stav 1 Konvencije. Međutim, Ustavni sud zapaža da je cilj vođenja parničnog postupka bio utvrđivanje postojanja ili nepostojanja neke činjenice ili prava od koje je zavisio ishod ostavinskog postupka. Ustavni sud smatra da, ukoliko se rješenje ostavinskog suda jasno bazira na pravu i činjenicama utvrđenim u parničnom
srazmjerno cilju kojem se težilo i nije predstavljalo mjeru „neophodnu“ u demokratskom društvu. Dosuđena mu je naknada od 2.000,00 eura na ime nematerijalne štete.
9 Le Compte i dr. v. Belgia, presuda od 23. juna 1981.
10 ESLjP je kritikovao praksu Ustavnog suda Hrvatske da prilikom procjene razumnog trajanja postupka u upravnim stvarima posmatra samo period koji je protekao od pokretanja upravnog spora, a ne i fazu postupka pred upravnim organima (Štokalo i dr. protiv Hrvatske,
presuda od 16. oktobra 2008. godine, stav 64.);
11 Jeličić protiv BiH, presuda od 31. oktobra 2006. godine, stav 38.
12 Buj protiv Hrvatske, presuda od 01. juna 2006. godine, stav 19.
13 Debelić protiv Hrvatske, presuda od 12. oktobra 2006. godine, stav 22.-24. ESLjP je utvrdio da je vanparnični postupak za uređenje međa bio odlučujući za utvrđivanje obima vršenja svojinskih prava.
14 Kačapor i dr. protiv Srbije, presuda od 15. januara 2008. godine.
15 Parez protiv Francuske, 2004.
16 ESLjP je utvrdio da se član 6. Konvencije primjenjuje ako je postupak značajan za utvrđivanje prava na obavljanje profesije, npr. disciplinski postupak pred Ljekarskom (već pomenuti Kӧnig protiv Njemačke) ili Advokatskom komorom (H. protiv Belgije, presuda od
1987. godine) ili u postupku razrješenja predsjednika Vrhovnog suda (Olujić protiv Hrvatske, presuda od 5. februara 2009. godine, stav 43.)
17 Kaić i dr. protiv Hrvatske, presuda od 17. jula 2008. godine, stav 14.
postupku, a koji se nesumnjivo može da se smatra „sporom“ u smislu člana 6 stav 1 Konvencije, onda taj postupak mora da se posmatra u cjelini i kao takav bude predmet razmatranja pred Ustavnim sudom i ukoliko je i taj postupak obuhvaćen apelantkinjinom žalbom. Zato je potrebno da se riješi preliminarno pitanje da li je konkretni ostavinski postupak „spor“ po „građanskim pravima i obavezama“. Shodno praksi ESLjP, početna tačka u svakom predmetu mora da bude karakter koji se daje ovim pravima i obavezama prema domaćem pravnom sistemu. Međutim, ona je samo početna naznaka. Naime, pojam „građanskih prava i obaveza“ je „autonoman“ u smislu Konvencije i „ne može da se tumači samo prema domaćem zakonu tužene strane“, odnosno „da li pravo treba da se smatra „građanskim“, u smislu značenja tog izraza u Konvenciji, mora da bude utvrđeno u odnosu na suštinski sadržaj i efekte tog prava, a ne njegovom pravnom kvalifikacijom – prema domaćem pravu relevantne države“.18 ESLjP smatra da izraz „sporovi“ o „građanskim pravima i obavezama“ uključuje sve postupke čiji je rezultat odlučujući za privatna prava i obaveze, čak i ako se postupak tiče spora između pojedinca i javne vlasti koja djeluje nezavisno, i bez obzira da li pripadaju, prema domaćem pravnom sistemu tužene države, u sferu privatnog prava ili javnog prava ili mješovitog karaktera19. Štaviše, nije dovoljno da
„spor“ ili postupak imaju slabu vezu ili neznatne posljedice koje utiču na „građanska prava i obaveze“. „Građanska prava i obaveze“ moraju da budu predmet ili jedan od predmeta
„spora“; rezultat postupka mora da bude direktno odlučivanje za to pravo.20 U konkretnom slučaju, Ustavni sud smatra da je jasno da postupci, koji su rezultirali rješenjem u ostavinskom postupku zasnovani na odlukama sudova u parničnom postupku, predstavljaju
„spor“ o „građanskim pravima i obavezama“ s obzirom na karakter prava o čijem postojanju je odlučeno. Nadalje, Ustavni sud smatra da nema sumnje da je postupak bio odlučujući za pitanje postojanja „građanskih prava i obaveza“.
U odluci Ap-1404/05 od 9. maja 2006. godine, Ustavni sud BiH je utvrđivao pojam
„spora“ u smislu značenja člana 6 stav 1 Konvencije. U konkretnom slučaju postupak se odnosio na pitanje povrata stana ranijem nosiocu stanarskog prava. Ustavni sud je ranije zauzeo stav da svi zahtjevi koji se odnose na sporove u vezi sa ovim pitanjem potpadaju pod pojam „građanskih prava i obaveza“.
Pojam „građanskih prava i obaveza“
Pojam „građanskih prava i obaveza“ je „autonoman“ u odnosu na definiciju u unutrašnjem pravu. Član 6. se primjenjuje bez obzira na status stranaka i bez obzira na karakter zakonodavstva kojim se uređuje način na koji će „spor“ biti kategorisan – ono što je bitno, to je karakter prava o kojem je riječ, kao i to da li će ishod postupka neposredno uticati na prava i obaveze u sklopu privatnog prava21. Ekonomska priroda prava važan je, ali ne i odlučujući kriterijum za utvrđivanje primjenljivosti člana 6 Konvencije. Sam postupak mora biti u najmanju ruku materijalni po svojoj prirodi i mora se zasnivati na navodnom kršenju prava koja su isto tako materijalna prava. Spor ne postaje nužno
„građanski“ usljed činjenice da u pritužbama podnosioca predstavke postoji i finansijski odštetni zahtjev. Elementi privatnog prava moraju biti dominantni u odnosu na elemente javnog prava da bi jedna tužba bila okvalifikovana kao „građanska“22.
U isto vrijeme ne postoje razrađeni kriterijumi za opšteprihvaćenu definiciju
„građanskog spora“ za razliku od kriterijuma za definisanje „krivične optužbe“. U
18 Kӧnig v. the Federal Republic of Germany, presuda od 28. juna 1978. godine, serija A br. 27, strana 29.-30., stavovi 88.-89.
19 Ringeisen v. Austria, presuda od 16. jula 1971, serija A br. 13, strana 39, stav 94.
20 La Compte Van Leuven i De Meyere v. Belgia, presuda od 23. juna 1981. serija A br. 43, strana 21, stav 47.
21 Baraona v. Portugal, presuda od 8. jula 1987, Serija A br. 122, stavovi 38.-44.
22 Deumeland v. Germany, presuda od 29. maja 1986. godine.
predmetu Stran Greek Rafinerije i Stratis Andreadis protiv Grčke23 postavilo se pitanje tumačenja - da li predmet spora spada u građanska prava i obaveze. ESLjP zapaža da je pravo podnosilaca predstavke po arbitražnoj odluci bilo „materijalno“ po prirodi, kakav je bio i njihov zahtjev za odštetu koji je usvojio arbitražni sud. Njihov zahtjev za povrat iznosa dodijeljenih od strane arbitražnog suda je stoga „građansko pravo“ u okviru značenja člana 6. Konvencije bez obzira na prirodu ugovora između podnosilaca predstavke i Grčke države, po Grčkom pravu. Slijedi da je ishod postupka, koji je pred redovnim sudovima pokrenula država, radi stavljanja van snage arbitražne odluke bio odlučujući za
„građansko pravo“, pa je član 6 stav 1 Konvencije primjenljiv.
U novijoj odluci broj Ap-2907/17 od 11.juna 2019. godine, Ustavni sud BiH je ocjenjivao karakter „spora“. Radilo se o parnici za utvrđivanje nedopuštenosti izvršenja radi naplate sudskih penala. Ustavni sud zapaža da je osporenom presudom Suda BiH donesenom u okviru parničnog postupka radi utvrđivanja nedopuštenosti rješenja o izvršenju, u konačnici, utvrđeno da je nedopušteno prinudno izvršenje radi naplate sudskih penala određeno rješenjem Suda BiH od 7. decembra 2015. godine, pa proizlazi da su se u predmetnom postupku utvrđivana apelantova „građanska prava i obaveze“, te je, s hodno tome, član 6. stav 1. Konvencije primjenljiv (stav 26).
ESLjP ističe da je Konvencija „živi instrument“ (organizam) koji treba tumačiti u svjetlu sadašnjih uslova, a zadatak Suda je da preispita da li je potrebno, u svjetlu izmijenjenih stavova u društvu, u vezi pravne zaštite, koju pojedinac treba imati u odnosima sa državom, proširiti djelokrug člana 6 stav 1 kako bi se njime obuhvatili i sporovi između građana i „javne vlasti“ u pogledu zakonitosti, po domaćem pravu, odluka koje donose poreske vlasti. Ovo je ESLjP dovelo do stava da postupke, koji su po domaćem pravu klasifikovani kao dio „javnog prava“ tretira u okviru „građanskog dijela“ člana 6 stav 1 Konvencije ukoliko je konačni ishod odlučujući po priznata prava i obaveze u pitanjima kao što je prodaja zemljišta, davanje upravnih dozvola u vezi profesionalne prakse ili dozvola za služenje alkoholnih pića i sl. U presudi Benthem (stav 35.), ESLjP je istakao da ne smatra da ovom prilikom mora davati apstraktnu definiciju koncepta
„građanskih prava i obaveza“.
Godinama se smatralo da postupci pokrenuti radi pristupa službi, nezakonitog otpuštanja, vraćanja na posao državnih službenika koji su ranije obavljali određene državne funkcije ne spadaju u domen člana 6 stav 1 Konvencije. Međutim, otkako je 2007. godine donijeta presuda u predmetu Vilho Eskalinen i drugi protiv Finske24, ESLjP primjenjuju izvjesnu pretpostavku primjenljivosti člana 6 stav 1 Konvencije smatrajući takve predmete „građanskim“ ako se spor odnosi na obična pitanja iz rada (plate, naknade i dr.) i ukoliko unutrašnje pravo omogućuje pristup sudu u takvim postupcima (čak i tamo gdje je jedina mogućnost koja se podnosiocu tužbe otvara kada je riječ o pristupu sudu – obraćanje Ustavnom sudu25).
Pojam „razumnog“
ESLjP nikada nije definisao pravila u pogledu rokova koja bi omogućila da se precizno odredi koliko treba da traje sudski postupak da bi se smatralo da je okončan u razumnom roku. Riječ „razuman“ ne podrazumijeva samo brzo suđenje, već i pravičan postupak, jer kratki rokovi nisu uvijek garancija dobre pravde. ESLjP u tom pogledu podsjeća da član 6 Konvencije propisuje vremensku efikasnost sudskog postupka, ali takođe
23 Stran Greek Rafinerije i Stratis Andreadis, v. Greece, presuda od 9. decembra 1994. godine.
24 Vilho Eskelinen and others v. Finland, 2007, stavovi 50.-64. U ovom predmetu je spor bio vezan uz pravo policijskog osoblja na posebni doplatak.
25 Ibid presuda Olujić protiv Hrvatske od 5. februara 2009. godine, stavovi 31.-43.
jamči i opštije načelo dobrog vršenja pravde koje ima veći domet od načela razumnog roka i može opravdati izbor manje brzih, ali pravednijih postupaka26.
Član 6 stav 1 Konvencije nalaže da se sudska rasprava o predmetu mora obaviti u
„razumnom roku“. Za utvrđivanje razumnosti roka postavljaju se dva ključna pitanja: prvo – koji period treba uzeti u obzir u tom pogledu i drugo – koje kriterijume treba primijeniti u procjeni „razumnog“.
Početak roka u građanskim stvarima
U građanskim postupcima (parničnim, vanparničnim, izvršnim i dr.) početak roka uglavnom se poklapa sa datumom obraćanja nadležnom sudu. Dan podnošenja tužbe sudu, po pravilu, smatra se početkom roka u parničnom postupku. Međutim, ESLjP je u svojoj praksi uzimao u obzir i druge polazne tačke za određivanje početka postupka vezane za specifične okolnosti ili procedure (npr. podnošenje zahtjeva za određivanje privremene mjere, prigovora u izvršnom postupku, zahtjeva da se omogući svojstvo umješača u parnici itd.), ili obraćanje drugom organu koje je bilo obavezno prije obraćanja sudu, donošenje naloga za plaćanje ili pak lično pojavljivanje na usmenoj raspravi. U ostavinskom postupku, vrijeme se računa od trenutka kada je sud obaviješten o smrti ostavioca, odnosno od prijema smrtovnice u sud27. Vrijeme trajanja postupka računa se posebno u odnosu na lica koja naknadno stupe u postupak u svojstvu stranke, kao što su situacije: kada uz tužioca stupi u parnicu novi tužilac; kada tužba bude proširena na novog tuženog; kada u parnicu stupi umješač po tužbi za glavno miješanje. Početak roka drugačije se računa u slučajevima kada u postupak stupe nasljednici ili pravni sljednici pravnog lica kao univerzalni sukcesori. U odnosu na njih se razumna dužina trajanja postupka cijeni od dana kada je postupak počeo za njihovog pravnog prethodnika, ali se prilikom odlučivanja o visini primjerene naknade zbog utvrđene povrede prava na suđenje u razumnom roku uzima samo period u kome su učestvovali u postupku.
Računanje roka u upravnom sporu
U upravnom sporu „razumni rok“ počinje da teče od dana podnošenja tužbe u upravnom sporu, bez obzira da li je tužba podnesena radi poništenja konačnog upravnog akta ili zbog „ćutanja uprave“. Međutim, kako postupak u upravnim stvarima započinje pred upravnim organima ili drugim organima upravnog rješavanja po zahtjevu stranke ili po službenoj dužnosti, a u slučaju podnošenja tužbe se pravnosnažno okončava pred upravnim sudom sve to vrijeme trajanja postupka do donošenja pravnosnažne odluke postoji pravna nesigurnost, pa se prilikom ocjene povrede prava na suđenje u razumnom roku u upravnim stvarima, upravni postupak i upravni spor posmatraju kao integralna cjelina. Ukoliko se zaštita prava isljučivo traži u upravnom sporu, početak roka se računa od momenta podnošenja tužbe upravnom sudu, ali se ne može zanemariti trajanje postupka koji je prethodio podnošenju tužbe, posebno u slučaju ako je u istom predmetu već vođen upravni spor.
U odluci Ap-3443/18 od 6. novembra 2018. godine, Ustavni sud BiH je vršio procjenu dužine trajanja postupka samo pred Vrhovnim sudom RS jer je podnosilac predstavke osporavao isljučivo dužinu trajanja postupka pred tim sudom, pa je Ustavni sud početak roka za utvrđivanje razumnosti računao od momenta podnošenja zahtjeva za vanredno preispitivanje (23. maja 2016. godine) do donošenja presude Vrhovnog suda (26. juna 2018.
26 Intiba protiv Turske, presuda od 26. maja 2005. godine, stav 54.
27 Klinar v. Slovenija, 2008, stavovi 36.-38. Vlada je tvrdila da ovaj rok treba računati od trenutka kada su stranke primile poziv za prvo ročište.
godine). Iz navedenog proizlazi da je relevantni period trajao oko dvije godine.28 Nije utvrdio povredu prava na suđenje u razumnom roku iz člana 6 stav 1 Konvencije.
Kraj roka u građanskim stvarima
Prilikom procjene povrede prava na suđenje u „razumnom roku“, okončanjem sudskog postupka smatra se dan dostavljanja pravnosnažne sudske odluke, odnosno odluke donijete po djelotvornom vanrednom pravnom sredstvu koje je dozvoljeno po zakonu zemlje ugovornice. Tako se pod jedinstvenim parničnim postupkom podrazumijeva postupak koji se vodi pred prvostepenim i drugostepenim sudom, kao i povodom izjavljene revizije i zahtjeva za zaštitu zakonitosti, pod uslovom da su ova vanredna pravna sredstva dozvoljena zakonom i izjavljena na način i pod uslovima propisanim zakonom zemlje potpisnice Konvencije. Pod okončanjem postupka podrazumijeva se odlučivanje ne samo o glavnoj stvari, već i o svim sporednim zahtjevima, a koji se mogu odnositi na: kamatu, troškove postupka, određivanje privremene mjere itd. Prema stavu ESLjP, postupak u kojem se utvrđuje iznos troškova postupka mora se sagledati kao nastavak parnice o glavnom pitanju, i u skladu s tim, kao dio utvrđivanja „građanskih prava i obaveza“.29
Izvršni i stečajni postupci se smatraju nastavkom parničnog postupka koji im je prethodio. Sa parničnim postupkom je u neposrednoj vezi i postupak na čije vođenje su stranke upućene u ostavinskom ili nekom drugom vanparničnom postupku; sa vanparničnim postupkom za utvrđivanje naknade za eksproprisane nepokretnosti kome je prethodio upravni postupak sporazumnog utvrđivanja naknade i sl. Prema stanovištu ESLjP, pravnosnažna izvršna presuda ne mora da znači završetak roka koji se smatra razumnim, jer pojam suđenja obuhvata i postupak izvršenja. Pravo na suđenje u „razumnom roku“ bilo bi iluzorno kada bi domaći pravni sistem neke države omogućio da neka konačna i obavezujuća sudska odluka ostane neizvršena na štetu jedne strane30. U postupcima u kojima se kombinuju sudske i upravne nadležnosti, kao što je postupak eksproprijacije, ESLjP postupak razmatra u cjelini, počev od postupka koji se vodi pred organom uprave do okončanja sudskog postupka za odlučivanje o naknadi.31 Međutim, u pojedinim postupcima bez obzira što su navedeni postupci u tijesnoj vezi, stranka povredu prava na suđenje u razumnom roku može tražiti i ostvariti samo u odnosu na konkretan postupak koji je u toku, pa se vremensko trajanje postupka može cijeniti samo od datuma njegovog pokretanja, a ne od datuma pokretanja postupka koji mu je prethodio. Izuzetak postoji u slučaju osporavanja nerazumnog trajanja stečajnog postupka kome je prethodio izvršni postupak - obustavljen zbog otvaranja stečaja. U ovom slučaju, u ukupno vrijeme trajanja stečajnog postupka mora se uračunati i vrijeme od kada je pokrenut postupak izvršenja, jer se izvršenje potraživanja u ovom slučaju, ne okončava obustavom izvršnog postupka, već se nastavlja podnošenjem prijave potraživanja u stečajnom postupku i naplatom potraživanja u tom postupku.
Kriterijumi za procjenu „razumnosti roka“
Kada se odredi dužina relevantnog perioda, mora se odlučiti da li se taj period može smatrati „razumnim“. U mnogim slučajevima, ESLjP samo daje opštu procjenu, dok u
28 Radilo se o raspravljanju složenih pitanja čiji je predmet bio utvrđivanje apelantovog zdravstvenog stanja, odnosno utvrđivanje vojnog invaliditeta od kojeg je zavisila kategorizacija tog invalida, a posljedično i visina mjesečne invalidnine. U postupku revizije rješenja o utvrđenom invaliditetu bilo je nužno angažovanje stručnog medicinskog tima (ljekarske komisije) gdje je postojala obimna medicinska dokumentacija. Ustavni sud je zapazio da se nije radilo o postupku koji je po zakonu hitan i da ne nalazi da je Vrhovni sud namjerno odugovlačio postupak niti da je zloupotrebio svoja ovlašćenja, pa imajući u vidu okolnosti konkretnog slučaja ne nalazi da je dužina trajanja predmetnog postupka pred Vrhovnim sudom u trajanju od dvije godine prešla granice „razumnog roka“ iz člana 6. stav 1. Konvencije.
29 Robins v. the United Kingdom, presuda od 23. septembra 1997. godine, stavovi 28.-29.
30 Jeličić protiv BiH, presuda od 31. oktobra 2006. godine, stav 38.
31 Guillemin v. France, presuda od 21. februara 1997. godine, stav 36.
drugim procjenjuje vrijeme koje je proteklo u svakoj fazi postupka32. Pojam „razumnog“ ne može se prosuđivati apstraktno, već se mora procjenjivati u svjetlu okolnosti svakog pojedinačnog slučaja. Kada se procjenjuje da li je relevantni period „razuman“, ESLjP prema ustaljenoj praksi primjenjuje nekoliko kriterijuma:
1. složenost predmeta,
2. ponašanje podnosioca predstavke,
3. postupanje organa vlasti,
4. značaj predmeta spora za podnosioca predstavke.
Iako ne postoji nekakva utvrđena opšta smjernica o tome koji je rok „razuman“ u smislu člana 6 stav 1 Konvencije, može se reći da to prvenstveno zavisi od broja sudskih instanci koje su uključene u rješavanje. Po pravilu, strože se analiziraju slučajevi koji su potrajali više od 3 godine u jednoj instanci33, 5 godina u dvije instance i 6 godina u tri instance, odnosno nivoa nadležnosti. Najkraći rok za koji je utvrđena povreda prava po Konvenciji iznosio je 2 godine i 4 mjeseca u predmetu u kojem je postojala dvostepena nadležnost, a koji se odnosio na zahtjev za naknadu štete podnosiocu predstavke koji je bio zaražen virusom HIV (H. v. France, 1982.), dok najduži rok za koji može biti donijet zaključak o povredi prava po Konvenciji može trajati i 8 godina kod dvostepenih nadležnosti.
Primjeri kršenja razumnog roka zbog dužine postupka bez detaljnije analize bilo kog drugog aspekta jesu: cijeli postupak koji se sastoji od jedne instance, trajao je 10 godina (Milasi v. Italy), odnosno 13 godina ako se pored prve instance uračuna i žalbeni postupak (Baggetta v. Italy); 4 godine u žalbenom postupku (Capuano v. Italy).
U teoriji postoje prijedlozi i formule o tome koliko bi prosječno suđenje trebalo da traje, od realnih, „3 + 2 + 1“ (najviše 3 godine za prvi stepen, najviše 2 godine za odlučivanje po žalbi i jedna godina za odlučivanje po vanrednom pravnom lijeku)34, do optimističnijih „1+0,5+0,25+0,25“ (jedna godina za prvi stepen, 6 mjeseci za žalbeni postupak, 3 mjeseca za reviziju, odnosno ustavnu tužbu i 3 mjeseca za izvršenje)35.
U opširnoj studiji prakse ESLjP u primjeni prava na suđenje u „razumnom roku“ utvrđeno je koliko je trajanje postupka u svojoj praksi do kraja 2006. godine, ESLjP ocijenio kao opravdano, a u odnosu na koje je utvrđeno kršenje prava:
• za jednostavnije građanske postupke prihvatljiva dužina bila je 5 godina i 3 mjeseca: jedna godina i 10 mjeseci u prvom stepenu; jedna godina i 8 mjeseci po žalbi i jedna godina i 9 mjeseci u trećem stepenu;
• za hitne građanske postupke, sve preko dvije godine bilo je predugo i dovodilo do nalaza kršenja prava, ako podnosilac predstavke nije doprinio odlaganju;
• za složene građanske postupke, preko 8 godina bilo je predugo.
Navedeni primjeri mogu biti samo orjentir, a nikako obrazac za utvrđivanje povrede prava na suđenje u „razumnom roku“, jer svaki pojedinačni predmet je specifičan i predstavlja slučaj za sebe. Već je naglašeno da složenost pravnih i činjeničnih pitanja i druge procesne okolnosti mogu uticati na dužinu trajanja postupka, pri čemu se ne mogu izgubiti iz vida ni okolnosti koje postoje na strani stranaka ili okrivljenog. No, u svakom slučaju, obaveza je organa vlasti da postupaju brzo i efikasno, jer sporo ostvarivanje pravde
32 Silva Pontes v. Portugal, presuda od 23. marta 1994. godine, stav 15.
33 Guincho v. Portugal, stavovi 29.-41.
34 Formula se navodi u udžbeniku Međunarodno pravo ljudskih prava, autora V. Dimitrijević, D. Popović, T. Papić, V. Petrović, Beogradski centar za ljudska prava, Beograd, 2006, str. 198.
35 A. Radolović, Zaštita prava na suđenje u razumnom roku, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u Rijeci, 2008.
ne samo što je u suprotnosti sa zahtjevom pravičnog suđenja u „razumnom roku“, već nije na polzu države ni njenih građana.
Dužina postupka kao razlog povrede prava na suđenje u „razumnom roku“
U predmetu Smoje protiv Hrvatske36, ESLjP je utvrdio povredu prava na suđenje u
„razumnom roku“, jer je zaključio da je dužina upravnog postupka koji je trajao oko 9 godina i koji je još uvijek u toku, a priori nerazumna i traži globalnu ocjenu. Njegova bi se ukupna dužina mogla opravdati samo pod izuzetnim okolnostima. Međutim, tvrdnje koje je dostavila Vlada ne mogu dovoljno objasniti takvo bitno odugovlačenje zbog kojeg je došlo zbog odluke o prekidu postupka do ishoda paralelnih građanskih i upravnih predmeta. Podnosiocu predstavke je dosuđena naknada od 4.800 eura na ime nematerijalne štete.
U predmetu Grzinčič protiv Slovenije37, ESLjP je utvrdio povredu prava na suđenje u „razumnom roku“ jer je postupak trajao 8 godina i mjesec dana na dva nivoa odlučivanja. Podnosiocu predstavke je dosuđena naknada od 3.000 eura na ime nematerijalne štete.
Takođe, predmetu Nankov protiv Makedonije38, ESLjP je utvrdio povredu prava na suđenje u „razumnom roku“ iz člana 6 stav 1 Konvencije, jer je postupak trajao skoro 10 godina, od kojih preko 4 godine i 10 mjeseci u nadležnosti suda, u kom periodu je predmet razmatran na dva nivoa nadležnosti39.
U predmetu Ap-2636/17, odluka od 17. jula 2019. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio povredu prava na suđenje u „razumnom roku“, jer je postupak trajao 9 godina i 11 mjeseci pred upravnim organima i upravnim sudovima i još uvijek nije bio okončan u vrijeme donošenja odluke. Podnosiocu apelacije je dosuđena naknada od 675,00 KM.
U predmetu Ap-4230/16, odluka od 10. aprila 2018. godine, postupak traje 13 godina i još nije okončan pred upravnim organima i upravnim sudovima, pa je Ustavni sud BiH našao a priori povredu prava na suđenje u „razumnom roku“. Podnosiocima apelacije (njih ukupno 5) je dosuđena naknadu u ukupnom iznosu od 1.950,00 KM.
U predmetu Ap-4007/16, odluka od 6. novembra 2018. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio da postupak koji traje 16 i po godina pred upravnim organima i upravnim sudovima nije zadovoljio zahtjev iz člana 6 stav 1 Konvencije za suđenje u „razumnom roku“. Podnosiocu apelacije je dosuđena naknada od 1.000,00 KM.
Složenost predmeta
Kako odlučivanje u razumnom roku ne znači da brzina treba da prevlada nad kvalitetom odlučivanja40, ESLjP uzima u obzir složenost pravnih i činjeničnih pitanja, koja domaći sud treba da razmotri, a posebno:
- broj stranaka i svjedoka41,
- obimnost dokaznog materijala42,
36 Smoje protiv Hrvatske, presuda od 11. januara 2007. godine, stav 45.
37 Grzinčič protiv Slovenije, presuda od 3. maja 2007. godine, stav 71.
38 Nankov protiv Republika Makedonija, presuda od 29. novembra 2007. godine, stavovi 29. i 30.
39 Nije podnio zahtjev za pravično zadovoljenje pa mu nije ni dosuđena naknada.
40 Iako član 6. Konvencije zahtijeva da se sudski postupci sprovode efikasno, on takođe naglašava opšte načelo pravilnog sprovođenja pravde (Sügmann v. Germany, 1996, stav 55.).
41 Neumeister v. Austria, presuda 1968. godine, stav 20. i 21. i Angelucci v. Italy, presuda od 1991. godine.
42 U predmetu Neumeister protiv Austrije proučeno je 10.000 stranica spisa, a u predmetu Stil i Noris protiv Ujedinjenog Kraljevstva opisuje se suđenje koje je trajalo 313 sudskih dana, u kome je saslušano 130 svjedoka i proučeno 40.000 stranica spisa.
- složenost vještačenja43,
- međunarodni element, pogotovo u pogledu pribavljanja dokaza44,
- smrt jedne od stranaka u postupku45,
- starost događaja koji je bio predmet spora46.
Iz navedenog, slijedi da činjenična složenost predmeta zavisi od prirode zahtjeva o kojima treba odlučiti, odnosno broja stranaka u postupku, potrebe za saslušanjem većeg broja svjedoka, potrebe za obavljanjem jednog ili više različitih vještačenja radi utvrđivanja pravno relevantnih činjenica, kao i složenost vještačenja, obimnost dokaznog materijala i teškoća u dokazivanju, smrti jedne od stranaka u toku postupka, starosti događaja iz kojeg proističe sudski postupak i sl.
Postoje predmeti koji su po svojoj prirodi činjenično i pravno složeni kao što su stečajni postupci, ortačka gradnja, sticanje u bračnoj i vanbračnoj zajednici, porodični odnosi, raspodjela imovine među nasljednicima, razvod braka koji uključuje odlučivanje o povjerenju djece na čuvanje i vaspitanje i donošenju odluke o njihovom izdržavanju, komasacija, eksproprijacija, restitucija itd.
Prilikom procjene da li je dužina postupka bila „razumna“, ESLjP uzima u obezir sve objektivne okolnosti, kao što su složenost predmeta i broj nivoa nadležnosti na kojima je predmet razmatran u toku cjelokupnog trajanja postupka. Tako u predmetu Škare protiv Hrvatske 47, ESLjP je zaključio da je predmet u postupku bio više od 5 godina prije ratifikacije Konvencije (6. novembra 1997. godine), a period se završio 6. aprila 2005. godine kada je Ustavni sud donio svoju odluku. Dakle, postupak je trajao 7 godina i 5 mjeseci na dva nivoa nadležnosti. ESLjP primjećuje da je Ustavnom sudu trebalo više od 2 godine nakon odbijanja zadnjeg prijedloga podnosioca predstavke za ocjenu ustavnosti da stavi predmet podnosioca na dnevni red i još 9 mjeseci da to učini nakon što je predmet bio povučen. Štaviše, Vlada nije dala nikakvo objašnjenje za odgađanje do kojeg je došlo pred Vrhovnim sudom, gdje je postupak trajao oko dve i po godine nakon ratifikacije. Ispitavši sav materijal koji im je dostavljen i uzimajujći u obzir sudsku praksu o tom pitanju, ESLjP je preostalo da zakljkuči da je u ovom predmetu dužina postupka bila prekomjerna i da nije zhadovoljila zahtjev „razumnog roka“. Stoga je došlo do povrede člana 6 stav 1 Konvencije. Podnosiocu predstavke dosuđena je naknada, na ime nematerijale štete, u iznosu od 2.500 EURA.
U odluci AP-3964/08 od 21. jula 2011. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio da je prekršeno pravo na donošenje odluke u „razumnom roku“ iz člana 6. stav 1. Konvencije, kada je postupak povodom apelantkinjinog zahtjeva da se njenom nestalom suprugu prizna status pripadnika oružanih snaga Republike BiH trajao 8 godina 9 mjeseci i 20 dana, a takvo neopravdano trajanje postupka se može prvenstveno pripisati ponašanju Vrhovnog suda Federacije BiH koji je u upravnom sporu donio odluku nakon 5 godina 1 mjesec i 10 dana. Ustavni sud je istakao da je prvostepeni organ odluku o apelantkinjinom zahtjevu donio u roku od 4 mjeseca, a Federalno Ministarstvo je odlučilo o žalbi imenovane u roku od 3 godine i 3 mjeseca. Ustavni sud zaključuje da se u ovoj fazi, premda navedena rješenja nisu donesena u zakonom propisanim rokovima, (član 216 i član 244. Zakona o upravnom
43 U predmetu Šilih v. Slovenija, presuda iz 2007. godine, stav 26. navodi se kompleksno medicinsko vještačenje o uzroku smrti koje je uticalo na složenost predmeta ili predmet Gerden v. Slovenia, gdje se uzima da je vještačenje u parnici za povraćaj nacionalizovane imovine uticalo na složenost predmeta.
44 U predmetu Van Pelt v. France, presuda od 23. maja 2000. godine se navodi da za krivični postupak protiv brojnih okrivljenih za međuanrodno krijumčarenje narkoticima, gdje je većina krivičnih dijela vršena u inostranstvu, vrijeme od 8 i po godina bilo razumno.
45 U predmetu Sapukova v. Slovakia, 2007. godine, ESLjP ističe da smrt jednog od tuženih pokreće pitanje nasljednika u parnci, što
utiče na složenost predmeta i trajanje postupka.
46 Kostovska v. Makedonija, 2006. godine, stav 42.
47 Škare protiv Hrvatske, presuda od 15. juna 2006. godine, stav 29.
postupku), posebno imajući u vidu postupak pred drugostepenim organom (koji je odluku donio nakon 3 godine), dužina postupka se ne može u cijelosti staviti na teret upravnim organima, budući da je apelantkinja, ukoliko je smatrala da odluka o njenom zahtjevu, odnosno žalbi nije donesena u zakonom propisanom roku, mogla prema odredbama Zakona o upravnim sporovima (član 22), podnijeti žalbu, odnosno tužbu, zbog „ćutanja administracije“, kako bi ubrzala postupak po njenom zahtjevu.
U drugom predmetu AP-12/07 od 15. aprila 2009. godine48, Ustavni sud BiH je istakao da postupak odlučivanja o apelantkinjinoj tužbi u upravnom sporu je trajao 5 godina, 1 mjesec i 10 dana, te da je sud odluku trebao da donese bez odugovlačenja, shodno obavezi iz člana 10. Zakona o parničnom postupku, pa da je dužina postupka a priori
„nerazumna“ koja bi se mogla opravdati samo postojanjem izuzetnim okolnosti, koje Ustavni sud u ovom slučaju ne nalazi.
U odluci AP-1448/18 od 17. jula 2018. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio povredu prava na suđenje u razumnom rok, jer je period odlučivanja u predmetnoj pravnoj stvari trajao preko 6 godina i 3 mjeseca. Radilo se o ostvarivanju prava iz penzijsko-invalidskog osiguranja. Postupak je počeo 15. marta 2012. godine i još uvijek nije okončan niti je izvjesno kada će to biti, pa je za Ustavni sud dovoljno da zaključi da nema valjanog opravdanja zašto postupak u navedenom predmetu traje toliko dugo, što se u odlučujućoj mjeri može pripisati ponašanju organa uprave i redovnih sudova, a posebno Vrhovnog suda, koji nisu vodili postupak na način kako je to propisano relevantnim odredbama Zakona o opštem upravnom postupku, te Zakona o upravnim sporovima u vezi sa Zakonom o parničnom postupku. Utvrđena je povreda prava na suđenje u „razumnom roku“ iz člana 6 stav 1 Konvencije. Podnosiocu predstavke je dosuđen iznos od 900,00 KM na ime nematerijalne štete.
U jednom drugom predmetu AP-4007/16, u odluci od 6. novembra 2018. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio kršenje prava na donošenje odluke u „razumnom roku“ nalazeći da je postupak pokrenut 3. junuara 2000. godine i da je pravnosnažno okončan 29. juna 2016. godine presudom Vrhovnog suda, što znači da je ukupno trajao oko 16 i po godina. Radilo se o ostvarivanju prava na otpremninu, koji zahtjev se rješava na osnovu dokaza u spisu predmeta. Ustavni sud primjećuje da je prvostepenom organu trebalo 9 godina i 10 mjeseci da odluči o zahtjevu apelantkinjinog supruga, iako su drugostepeni organ, Okružni i Vrhovni sud postupke okončali u relativno kratkom roku. Apelantici je dosuđen iznos od 1.000,00 KM na ime naknade nematerijalne štete.
Ponašanje podnosioca predstavke
Podnosilac predstavke je dužan da pokaže marljivost u poštovanju i izvršavanju proceduralnih zahtjeva koji su relevantni, da se uzdrži od bilo kakve taktike odlaganja, kao i da iskoristi mogućnosti koje su mu pružene domaćim pravom za ubrzanje postupka, osim ako takva djelotvorna sredstva ne postoje49. Iz navedenog, proizlazi da svako obraćanje stranke radi utvrđivanja kršenja razumnog roka ne mora biti nužno osnovano. Sud će presuditi na štetu države samo ako je za nerazumno trajanje postupka odgovorna država, a ne podnosilac predstavke. Stav ili ponašanje podnosioca predstavke, koji je doveo do kršenja, slabi njegov prigovor vezan za kašnjenje. Međutim, stranka u postupku ne može se kriviti što koristi svoje pravo na izjavljivanje žalbe. Ali, ako je dužini postupka doprinio isključivo podnosilac predstavke, neće biti kršenja razumnog roka. U predmetu
48 dostupna na Web stranici Ustavnog suda BiH WWW.Ustavni sud.ba
49 Horvat protiv Hrvatske, 2001. godine, stav 57.
Bunčić protiv Slovenije50, ESLjP je, iako je postupak trajao 9 godina i 4 mjeseca, utvrdio da nema povrede člana 6 stav 1 Konvencije, jer je sud zaključio da su podnositeljica predstavke i njen muž, koji ju je zastupao, preduzeli niz koraka koji su komplikovali postupak i pokazali, ako ne želju za opstrukcijom, onda bar stav da ne žele da sarađuju. ESLjP je primijetio da je podnositeljica predstavke tri puta tražila izuzeće sudije i da je to svaki put završavalo odbijanjem zahtjeva. Bar 9 ročišta je odloženo zbog podnositeljice predstavke i, povrh svega, dva puta je odlučeno da postupak miruje, jer se podnositeljica predstavke, koja je bila tužilac u postupku, nije pojavila na ročištu. Iako period od 9 godina i 4 mjeseca za ovu vrstu građanskog postupka na prvi pogled izgleda nerazumno, postupci podnositeljice predstavke, koja nije pokazala savjesnost koja se očekuje od tužioca, naveli su ESLjP da, na osnovu svega ovoga, zaključi da nije bilo kršenja člana 6. stav 1. Konvencije u pogledu dužine trajanja postupka u ovom predmetu.
Smatra se da podnosilac predstavke postupa neodgovorno:
1. ako ne prisustvuje ročištima, pa svojim ponašanjem dovede do mirovanja postupka ili do toga da se tužba smatra povučenom51,
2. ako često i neopravdano traži odlaganje ročišta i time doprinosi dužini trajanja sudskog postupka52 ili ako traži izuzeće svih sudija što zakonom nije dopušteno,
3. ako podnosi neprecizne i neosnovane zahtjeve ili ako iznosi činjenice koje treba provjeriti, a koje se pokažu kao netačne53 ili iznosi tvrdnje koje su suprotne tvrdnjama njegovog punomoćnika u cilju odugovlačenja postupka ili je neopravdano odbijao da se podvrgne medicinskom vještačenju ukoliko je to bilo nužno,
4. ako sudu ne dostavi tačnu adresu54,
5. ako često i bez razloga mijenja punomoćnika55,
6. ako ne dostavi neophodne dokumente za dalji tok postupka56.
Ponašanje organa vlasti
Samo ona odlaganja za koja se država može smatrati odgovornom mogu opravdati stav da je prekoračen „razuman rok“ 57. Dakle, prilikom ispitivanja ovog kriterijuma utvrđuje se da li su sudovi preduzeli sve mjere i radnje koje su po zakonu bili obavezni kako bi se postupak okončao u razumnom roku. Sud ne može da posmatra stranke u parnici kako odugovlače postupak pozivajući se na načelo dispozicije58. ESLjP je odavno kao pandan načelu dispozicije stranaka istako načelo sudskog upravljanja parnicom 59, naglasivši da
50 Bunčić protiv Slovenije, presuda od 24. januara 2008. godine, stav 54.
51 Skočajić i T. Bijelić protiv Srbije, 2007, te Julijana Uglešić protiv Hrvatske, 2001, predstavke koje su proglašene nedopuštenim zbog neodgovornog ponašanja podnosilaca predstavki.
52 Šoć protiv Hrvatske, 2003, advokat podnosioca predstavke nije se pojavio na ročištu dva puta, a zatim je obavijestio sud da je izgubio kontakt sa klijentom; podnosilac predstavke nije došao na dva ročišta i zahtijevao je odlaganje na neodređeno vrijeme da ne bi putovao
iz Zagreba za Dubrovnik, što je dovelo do toga da sud ne utvrdi kršenje prava u ovom slučaju.
53 Bagetta v. Italy,1987.
54 Bunčić protiv Slovenije, presuda od 24. januara 2008. godine, stav 57.
55 Kӧnig v. The Federal Republic of Germany, presuda od 28. juna 1978. godine, stavovi 103. i 108.
56 Ivka Ljubičić protiv Hrvatske, odluka o dopuštenosti, 2007. godine.
57 Napijalo protiv Hrvatske, presuda od 13. novembra 2003.godine, stav 61.
58 U predmetu Guincho v. Portugal, presuda od 10. jula 1984, stav 35., Vlada je tvrdila da je podnosilac predstavke mogao da ubrza postupak obraćajući se Vrhovnom pravosudnom savjetu, te da je podnosilac predstavke odgovoran u kašnjenju dolazaka svjedoka, kao i druge stranke
u postupku. ESLjP je odbio prigovore Vlade, navodeći da obraćanje Vrhovnom pravosudnom savjetu ne bi skratilo vremensko trajanje
postupka, jer Savjet ima ovlašćenje samo da pokrene određeni postupak protiv sudije ili drugog službenika ukoliko to ocijeni prikladnim. Navođenje pogrešne adrese za svjedokinju, koje je donekle moglo da odgodi njeno saslušanje, taj vremenski period je beznačajan u odnosu na ukupnu dužinu trajanja postupka. ESLjP je ustanovio da nedolazak svjedoka i advokata tuženih ne mogu se smatrati propustom podnosioca predstavke.
59 Ibid, Vlada je istakla da se u Portugaliji parnični postupak vodi po načelu dispozicije stranaka (član 264. stav 1. ZPP. – pokretanje postupka počiva na strankama koje moraju da preduzmu sve neophodne radnje radi ekspeditivnog vođenja postupka). Međutim, ESLjP je
odbacio ovaj prigovor istakavši da ovaj prigovor ne oslobađa sudove obaveze da obezbijede trajanje postupka u skladu sa zahtjevom člana
6. stav. 1. Konvencije. Pogotovo, što portugalski Zakon o saobraćaju na putevima (član 68.). nalaže da se u ovim predmetima postupa u skraćenom postupku, što podrazumijeva skraćenje rokova i obavezu sudija da pokažu ekspeditivnost (stav 2.).
sud rukovodi postupkom i da je dužan da obezbijedi da nijedna stranka ne zloupotrebljava procesna ovlašćenja u pravcu odugovlačenja postupka 60.
U predmetu Uljar i ostali protiv Hrvatske 61, ESLjP je smatrao da argumenti koje je iznijela Vlada nisu dovoljni kako bi objasnili odgodu više od 8 godina za sudove dva stepena nadležnosti. Iako je tačno da su podnosioci predstavke u određenoj mjeri pridonijeli trajanju postupka, do toga odugovlačenja, po mišljenju ESLjP, uglavnom je došlo zbog toga što prvostepeni sud nije djelotvorno kontrolisao postupak. ESLjP primjećuje određeno razdoblje neaktivnosti za koje Vlada nije dala nikakvo objašnjenje (npr. prvostepeni sud nije održao nijedno ročište između 12. augusta 1999. godine i 25. aprila 2000. godine ili između 10. augusta 2000. godine i 5. juna 2001. godine; drugostepenom sudu je trebalo godinu i po dana da odbije žalbu tužioca).
U odluci Ap-2694/13 od 20.6.2016. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio povredu prava na suđenje u „razumnom roku“ iz člana 6 stav 1 Konvencije kada je postupak utvrđivanja statusa ratnog vojnog invalida, koji nije bio posebno složen, trajao 12 godina i 11 mjeseci od čega 9 godina nije bilo nikakvih aktivnosti na predmetu.
Ponašanje sudova po principu „ping- pong“ ili „jo-jo“ praksa
ESLjP je utvrdio da ponavljanje ukidanja presuda u toku jednog postupka ukazuje na ozbiljan nedostatak sudskog sistema, s obzirom da je to obično posljedica grešaka nižih sudova62.
U predmetu Parizov protiv Makedonije63 prilikom procjene razumnosti roka u kojem je vođeno suđenje, ESLjP je nadležan u pogledu vremena koje je proteklo od 10.4.1997. godine kada je Konvencija stupila na snagu u odnosu na bivšu Jugoslovensku Republiku Makedoniju, ali pri tom uzima u obzir stanje postupka na taj dan. S tim u vezi, ESLjP primjećuje da je u tom trenutku suđenje trajalo preko 10 godina i 10 mjeseci na tri nivoa nadležnosti, a postupak je ukupno trajao više od 21 godinu i još uvijek nije bio okončan. Presuda Okružnog suda od 20.3.1996. godine bila je posljednja u okvirima tog vremena. ESLjP smatra da je ponavljano stalno vraćanje predmeta na ponovno odlučivanje uzrok prekomjernog trajanja postupka, U periodu koji spada u nadležnost ESLjP ratione temporis, predmet je preispitivan 5 puta, a on iznosi 10 godina 9 mjeseci i 5 dana. S toga se ne može reći da domaći sudovi nisu bili aktivni. Međutim, iako ESLjP nije u poziciji da analizira kvalitet sudske prakse domaćih sudova, on smatra da, s obzriom da je ukidanje presuda i vraćanje predmeta na ponovno suđenje obično posljedica grešaka nižih sudova, ponavljanje ukidanja presuda u toku jednog postupka ukazuje na ozbiljan nedostatak sudskog sistema.
60 Dika protiv Makedonije, 2007, stav 58.
61 Uljar i ostali protiv Hrvatske, presuda od 8. marta 2007. godine, stav 37. ESLjP je utvrdio da je postupak počeo 16. avgusta 1996. godine kada je M. K. podnijela građansku tužbu protiv podnosioca zahtjeva, a završio je 9. marta 2006. godine kada je Županijski sud
potvrdio prvostepenu odluku. Što znači da je postupak trajao 9 godina i 7 mjeseci, a period koji se uzima u obzir je od 6 novembra 1997. godine, nakon stupanja na snagu Konvencije u odnosu na Hrvatsku i završio je 9. marta 2006. godine, dakle, trajao je oko 8 godina i 4
mjeseca na tri nivoa nadležnosti. ESLjP smatra da je period od 8 godina i 4 mjeseca za dva nivoa nadležnosti a priori nerazuman i traži
globalnu ocjenu. Njegova bi se ukupna dužina mogla opravdati samo pod izuzetnim okolnostima. ESLjP smatra kako Vlada nije navela niti jednu činjenicu ni tvrdnje koje bi ga mogle uvjeriti da dođe do drugačijeg zaključka u ovom predmetu. S obzirom na svoju sudsku praksu po tom pitanju, ESLjP smatra da je u ovom predmetu dužina postupka bila prekomjerna i da nije zadovoljila zahtjev „razumnog roka“. Stoga je došlo do povrede člana 6. stav 1. Konvencije.
62 Parizov protiv Republika Makedonije, 2008, gdje je utvrđeno kršenje prava na suđenje u „razumnom roku“ jer je predmet 5 puta vraćan na ponovno suđenje (stav 33.), Podnosiocu predstavke dosuđen je iznos od 4000 EURA na ime nematerijalne štete. Ali u predmetu Mamič
protiv Slovenije br. 2, nije bilo povrede prava na suđenje u razumnom roku, ali je ESLjP komentarisao činjenicu da je prvostepena presuda dva puta ukidana i da to već ukazuje na anomaliju sudskog sistema.
63 Parizov protiv Republika Makedonija, presuda od 7. februara 2008.
U predmetu AP-2027/18, odluka od 19.6.2018. godine, Ustavni sud BiH je istakao da je u toku dužine postupka od 17.5.2017. godine koji još nije okončan, Ministarstvo donijelo dva rješenja, Okružni sud tri presude i Vrhovni sud jednu presudu. S tim u vezi, Ustavni sud zapaža da su Ministarstvo, Okružni i Vrhovni sud relativno u kraćim rokovima donosili svoje odluke. Međutim, s druge strane, Ustavni sud isto tako zapaža da je Ministarstvo u dva navrata (rješenjem od 15.8.2012. godine i 19.12.2014. godine) ukidalo prvostepeno rješenje, da je Okružni sud u tri navrata (presudama od 18.4.2012. godine, 18.11.2013. godine i 12.01.2016. godine) poništavao akte Minstastva i predmet vraćao tom organu na ponovno odlučivanje, kao i da je Vrhovni sud (presudom od 30.10.2014. godine) odbio zahtjev za vanredno preispitivanje Ministarstva podnesen protiv presude Okružnog suda od 8.11.2013. godine. Ustavni sud podsjeća na stav ESLjP i Ustavnog suda da stalno vraćanje predmeta sa višeg nižem sudu ili organu ne predstavlja uvijek najbolji način da pojedinci realiziju svoja prava. Ustavni sud mora naglasiti da je za pravni sistem od fundamentalne važnosti vođenje postupka u okviru razumnog vremena, jer svako nepotrebno oduglovačenje, kao i vraćanje predmeta od vižeg ka nižem sudu često dovodi do de facto, lišavanja pojedinca njegovih prava, gubitka djelotvornosti i povjerenja u pravni sistem.
Bez obzira na to, koliko je puta predmet vraćan na ponovno suđenje, postupak se za potrebe suđenja u „razumnom roku“ posmatra kao jedna cjelina. U predmetu Kostevska protiv Makedonije64, Vlada je isticala da svako „novo“ suđenje poslije ukidanja presude, treba posmatrati kao posebnu cjelinu, ali je ESLjP odbio ovaj prigovor s obzirom da se radi o istom predmetu spora o kojem se sve vrijeme odlučuje.
Po ukidanju presude očekuje se ažurno suđenje, pogotovo ako je postupak prije toga već dugo trajao65. Ako se predmet višestruko otvara ili prebacuje sa suda na sud (tzv.
„ping-pong“ ili „jo-jo“ praksa), ESLjP je sklon da to tumači kao ozbiljno, otežavajuću okolnost usljed koje je moguće da se ustanovi kršenje člana 6 stav 1 Konvecije, čak i ako ukupna dužina postupka ne djeluje prekomjerno. Tako, dva duga perioda neakitvnosti u parnici od ukupno 20 mjeseci, za koje država nije imala opravdanje, dovela su do kršenja prava 66.
Isto tako, 4 godine i 8 mjeseci nije nerazumno dugo za radni spor razmatran na tri nivoa nadležnosti67. Za odlučivanje Vrhovnog suda o reviziji 2 godine i 7 mjeseci je predugo s obzirom da se odlučuje samo o pravnim pitanjima, bez potrebe da se izvode dokazi ili preduzima bila koja druga procesna aktivnost68. Vrhovni sud mora da ima u vidu koliko je postupak u predmetu trajao u trenutku prijema predmeta u Vrhovni sud i da prema tome, po potrebi, odluči posebno ažurno. ESLjP nije prihvatio opravdanje države da je Vrhovni sud bio preopterećen usljed široke nadležnosti, nisko propisanog praga za podnošenje revizije, izbornih sporova, našavši da je u pitanju hronična preopterećenost suda koja ne može da opravda pretjerano odlaganje. Država nije dokazala da je preduzela djelotvorne mjere da suzbije zastoj, nastao oko izbornih prava.69 Takođe, opravdanje da je Vrhovni sud davao prvenstvo „pritvorskim predmetima“ u odnosu na predmet podnosioca predstavke koji nije bio u pritvoru, nije opravdao rješavanje po žalbi od preko 3 godine70. Kašnjenje u izradi pismenog otpravka presude i dostavljanja strankama nakon dvije i po (2,5) godine bio je jedini razlog da se utvrdi kršenje prava suđenja u „razumnom roku“ u slučaju Debelić
64 Kostevska protiv Republika Makedonija, 2006. stav 43.
65 Milišević protiv Republika Makedonija, 2006, te Arsov protiv Republika Makedonija, 2006.
66 Već napomenuti Napijalo protiv Hrvatske, 2003. stav 61.
67 Stefanovski protiv Republika Makedonija, odluka o dopuštenosti, 2009.
68 Markoski protiv Republika Makedonija, presuda 2.11.2006. godine, stav 38. te Jelavić – Mitrović protiv Hrvatske, presuda 13.01.2005. stavovi 28. i 29.
69 Dumanovski protiv Republika Makedonija, 2005. stav 31.
70 Camasso protiv Hrvatske, 2005. stav 35.
protiv Hrvatske71. Dok je u predmetima Markoski protiv Makedonije i Parizov protiv Makedonije72, kašnjenje u dostavljanju presude od 1 godine i 2 mjeseca u prvom predmetu i 2 godine u drugom predmetu bio dodatni razlog da se utvrdi povreda prava na suđenje u
„rauzmnom roku“ podnosiocima predstavke. U slučaju Geršak protiv Slovenije 73, ESLjP je utvrdio da postoji povreda prava na suđenje u „razumnom roku“ zbog kašnjenja od 2 godine i 8 mjeseci od podnošenja tužbe do održavanja prvog ročišta, za koje vrijeme je podnosilac predstavke podnio 7 zahtjeva da se ročište zakaže.
Činjenica da je sudski predmet bio izgubljen skoro dve godine u izvršnom postupku bila je, između ostalog, da ESLjP utvrdi prekoračenje „razumnog roka“ u predmetu Bulović protiv Srbije 74.
U odluci Ap-348/08 od 14.9.2010. godine, Ustavni sud BiH je našao povredu prava na suđenje u „razumnom roku“ iz člana 6. stav 1. Konvencije jer je kašnjenje Osnovnog suda u pogledu dostave apelantove tužbe na odgovor tuženom u vremenu od 1 godine i 10 mjeseci uticalo na ukupnu dužinu postupka i može se u potpunosti staviti na teret Osnovnom sudu, pri čemu Osnovni sud nije dao rauzmno objektivno opravdanje za takvo kašnjenje.
U odluci Ap -2810/12 od 27.10.2015. godine, Ustavni sud je naveo da postupak koji je trajao 12 godina i 10 mjeseci na dvije inastance od čega 10 godina i 10 mjeseci pred Osnovnim sudom ocjenjuje da je a priori van razumnog roka. Njegova dužina bi se mogla opravdati samo pod izuzetnim okolnostima. Međutim, Ustavni sud zapaža da Osnovni sud dužinu postupka pred tim sudom nije pokušao opravdati ni na koji način, osim što je naveo da je predmetni spis uništen u poplavi 2014. godine pa je Ustavni sud zaključio da dužina postupka u ovom predmetu ne zadovoljava zahtjev razumnosti iz člana 6. stav 1 Konvencije te da postoji kršenje prava na suđenje u „razumnom roku“. Apelantu je dosuđen iznos od 1.800,00 KM, na osnovu naknade nematerijalne štete.
Česta promjena sudija
ESLjP je čestu promjenu sudija u predmetu uočio kao jedan od razloga povrede prava na suđenje u „razumnom roku“. Višestruka izmjena sudija u istom predmetu bila je razlog za povredu prava na suđenje u „razumnom roku“ u predmetu Majkržik protiv Poljske 75 kao i u predmetu Lehner i Hes protiv Austrije 76. Česta promjena sudskih vijeća ili postupajućih sudija dovodi do odugovlačenja postupka usljed potrebe da se novi sudija ili vijeće upozna sa predmetom. Promjena 6 sudija u istom predmetu u prvom stepenu doprinijela je kršenju prava na suđenje u „razumnom roku“ 77.
Nepozivanje stranke, svjedoka ili vještaka
Razlog za neopravdano kašnjenje u sudskim postupcima može biti i nepozivanje stranaka, svjedoka ili vještaka, odnosno njihovo nepravilno pozivanje. U premetu Rubis protiv Grčke78, ESLjP ističe da je u ostavinskom postupku sudu trebalo 26 mjeseci da dobije izjave 4 svjedoka, što je, među ostalim uzrocima, doprinijelo pretjeranom trajanju postupka od 14 godina. U predmetu Minčeva protiv Bugarske 79, ESLjP je utvrdio
71 Debelić protiv Hrvatske, presuda od 12. oktobar 2006. stav 32.
72 Markoski protiv Makedonije, 2008, stav 38, te Parizov protiv Makedonije, 2008, stav 58.
73 Geršak protiv Slovenije, presuda od 27.5.2008. godine, stav 30.
74 Bulović protiv Srbije, presuda od 01.4.2008.godine, stav 52.
75 Majkrzyk v. Poland, 2003., stavovi 62-64
76 Lechner and Hess v. Austrija, 1987, stav 58.
77 Šilih protiv Slovenije, 2007, stav 130.
78 Roubies c. Grecce, 2009. stav 31.
79 Mincheva, c. Bulgarie, 2010. stav 31.
nesposobnost bugarskih organa da na odgovarjući način obezbijede prisustvo jedne od stranaka u porodičnom sporu.
Sporo prosljeđivanje predmeta
Neblagovremeno i neažurno dostavljanje predmeta žalbenom sudu od strane prvostepenog suda radi odlučivanja po žalbi, ESLjP je takođe uočio kao razlog neopravdanog kašnjenja. U predmetu Martins Moreira protiv Portugalije 80 spis je bio dostavljen Višem sudu u žalbenom postuku nakon 10 mjeseci od podnošenja žalbe. ESLjP je u predmetu Bunkate protiv Holandije 81 konstatovao da je za žaljenje rok od 15 i po mjeseci između izjavljivanja žalbe podnosioca predstavke i prijema njegovog predmeta u Kasacionom sudu.
Problemi vezani za vještake
Sudovi su dužni da obezbijede da vještaci u razumnom roku dostave svoje nalaze. Kašnjenje u izradi nalaza vještaka, ESLjP je prepoznao jedan od uzroka povrede prava na suđenje u „razumnom roku“. U već pomenutom predmetu Nankov protiv Makedonije i Zapia protiv Italije u kome se 4 godine čekalo na nalaz vještaka u izvršnom postupku. Kašnjenje u obrazlaganju vještačenja kao razlog produženja trajanja sudskih postupaka, koje sudovi nisu sankcionisali, ESLjP je konstatovao u predmetu Pena protiv Portugalije 82 i Cirikakis protiv Grčke83. ESLjP naročito ukazuje na problem instituta sudske medicine, koji su u pojedinim državama jedino nadležni za obavljanje medicinskih vještačenja, da obezbijede odgovarajući broj vještaka kako bi se vještačenja obavljala u primjerenom roku koji ne bi doprinosio kašnjenjima sudskih postupaka, u već pomenutom predmetu Martins Moreira protiv Portugalije. Sljedeći problem, koji je uočen u pogledu vještačenja, jeste nepoštovanje zadatog okvira predmeta vještačenja. ESLjP u predmetu Versini protiv Francuske84 ističe da je vještak prekoračio granicu svog zadataka koji se sastojao samo u procjeni pretrpljene štete, što je navelo podnosioca predstavke da zahtijeva nova vještačenja i to je doprinijelo produžavanju postupka. ESLjP podsjeća „da je vještak nezavisan u sastavljanju svog izvještaja, ali da je pod kontrolom pravosudnih organa, koji su dužni da obezbijede dobro odvijanje vještačenja“.
U građanskim stvarima može se, zbog velike važnosti predmeta za podnosioca predstavke, zahtijevati i posebna ažurnost, naročito za one predmete koji su domaćim zakonima određeni kao hitni ili naročito hitni, kao što je to konstatovano u predmetu Jevremović protiv Srbije85, odnosno Simić protiv Srbije86, ako bi za podnosioca predstavke mogla da nastane nanadoknadiva šteta ili se radi o takvoj prirodi predmeta, da se prema okolnostima slučaja, zahtijeva brže postupanje od uobičajenog. ESLjP naglašava da je u radnim sporovima neophodna posebna ažurnost 87, kao i da se ovaj zahtjev dodatno pojačava u odnosu na države gdje domaći zakon predviđa da se takvi predmeti moraju rješavati sa posebnom hitnošću. Podnosilac predstavke, u slučaju Fridlender protiv Francuske88, žalio se na dužinu trajanja postupka u radnom sporu, koji je tajao od 1986. do 1995. godine pa je ESLjP u ovom predmetu utvrdio povredu prava na suđenje u „razumnom roku“, navodeći da se „razumnost dužine postupka mora procjenjivati u svjetlu oklnosti
80 Martins Moreira, v. Portugal, 1988, stav 52.
81 Bunkathe v. the. Methelands, 1993, stav 22.
82 Pena c. Portugal, 2003, stavovi 22-24.
83 Tsirikakis c. Greece, 2002, stavovi 42-44
84 Versini c. Francee, 2001. stav 29.
85 Jevremenović protiv Srbije, 2007, stav 81,
86 Simić protiv Srbije, presuda od 24. novembra 2009. godine, stav 18.
87 Rotollo v. Italia, presuda od 27. februara 1992. godine, Serija A, br. 230-D, stav 17.
88 Frydlender v. Francee, 2000, stav 43.
slučaja s obzirom na sljedeća pravila: složenost slučaja, ponašanje podnosioca predstavke i nadležnih vlasti, kao i s obzrom na to koliko je za podnosioca predstavke bio značajan predmet spora“.
U predmetima očuvanja porodičnih veza, odlučivanja o starateljstvu nad djecom, vršenju roditeljskog prava, dosuđivanju izdržavanja u postupku razvoda braka, takođe se zahtijeva da sud postupa brzo. Posebna marljivost se zahtijeva u slučajevima u kojima su roditelji pogođeni vaspitnim mjerama koje su naložili sudovi ili je u pitanju ograničenje roditeljskih prava. Dijete se može emocinalno vezati za nove hranioce kao u predmetu V. protiv Ujedinjenog Kraljevstva 89, što zahtijeva posebnu marljivost, a šestogodišnji krivični postupak za navodno zlostavljanje djeteta nije zadovoljio zahtjev za suđenje u
„razumnom roku“ jer je uticao na kontakt podnosioca predstavke sa djetetom.
U predmetu Boka protiv Belgije90, ESLjP je utvrdio povredu prava na suđenje u
„razumnom roku“ jer je postupak za starateljstvo nad djetetom trajao 2 godine i 3 mjeseca. Povreda je utvrđena i u porodičnim sporovima koji su trajali 4 godine i 13 dana, kao i 3 godine 6 mjeseci i 8 dana91.
U predmetu Veljkov protiv Srbije 92, koji je vođen duže od 5 godina pred istim sudom u vrijeme podnošenja predstavke i neizvršenja privremene mjere, zbog čega podnositeljica nije uspjela da izgradi odnos sa kćerkom, koja je ostala da živi sa ocem, ESLjP je utvrdio propust domaćeg suda i povredu prava na suđenje u „razumnom roku“ kao i na uživanje prava na porodični život, budući da sud nije pokazao dovoljnu pažnju i posebnu marljivost u rješavanju ovog predmeta.
Suprotno navedenom, u slučaju Damnjanović protiv Srbije 93, ESLjP je zaključio da za neizvršenje presude o povjeravanju djece, država ne snosi odgovornost, budući da su teškoće u predaji djece bile uzrokovane, prije svega, time što su djeca odbijala da odu kod majke.
Posebna ekspeditivnost se traži i kod brakorazvodnih postupaka, vršenja roditeljskog prava, održavanja kontakata roditelja i njihovih srodnika sa maloljetnom djecom, kao i u predmetima u kojima se odlučuje o poslovnoj sposobnosti zbog narušenog mentalnog zdravlja94, ili neizlječivih bolesti 95 ili za naknadu štete koju traže oboljeli od HIV96 i sl.
U radnim sporovima „zaposleni koji smatra da je neopravdano suspendovan ima važan lični interes da odmah dobije sudsku odluku o zakonitosti takve mjere“, što je ESLjP naglasio u predmetu Obermajer protiv Austrije, budući da je u ovom predmetu postupak trajao 9 godina, dok nije smatrao da se radi o nerazumno dugom postupku u radnom sporu Stoidis protiv Grčke 97, koji je pred tri instance trajao 6 godina i jedan mjesec. Međutim, u predmetu Fernandes Kaskao protiv Portugalije 98, postupak koji se vodi zbog viška zaposlenih i otpuštanja sa posla koji je trajao 4 godine i 7 mjeseci nije zadovoljio zahtjev za suđenje u „razumnom roku“.
89 H. v. the United Kingdom, presuda od 8. jula 1987. stav 85.
90 Boca v. Belgium, presuda od 15. novembra 2002.
91 E.O. and V.P. v. Slovakia, presuda od 27. aprila 2004,
92 Veljkov protiv Srbije, presuda od 19. aprila 2011.
93 Damnjanović protiv Srbije, presuda od 8. novembra 2008. godine.
94 Mater protiv Slovačke, presuda od 5. jula 1999.godine.
95 De Ckler,v.Belgiu, presuda od 25. septembra 2007. godine.
96 A. and others v. Denmark, presuda od 22. januara 1986. stavovi 78. i 81.
97 Stoidis v. Grecee presuda od 17.maja 2001. godine.
98 Fernandes Cascao, c. Portugal , presuda od 1. februara 2001.
Na poseban značaj predmeta za podnosioca mogu uticati okolnosti vezane za njegovu ličnost, kao što je starost podnosioca koji traži priznavanje nekog prava 99 ili postupak u vezi sa instalisanjem telefonske linije u stanu invalidne osobe u kasnim godinama života 100.
Zdravstveno stanje i ugroženost života podnosioca predstavke zahtijevaju posebnu hitnost jer neizlječiva bolest skraćuje životni vijek. Od državnih organa se zahtijeva posebna ekspeditivnost kada je podnosilac predstavke obolio od teške i neizlječive bolesti i kad se njegovo zdravstveno stanje ubrzano pogoršava101.
U predmetu V.A.M. protiv Srbije, zahtijevala se posebna marljivost jer se radilo o sporu, zbog vršenja roditeljskog prava i zbog toga što je podnositeljica predstavke bila HIV pozitivna. ESLjP u presudi navodi: pitanja obuhvaćena tim postupkom „očigledno su bila od posebnog značaja, kako za podnositeljicu predstavke, tako i za njeno dijete i zato su domaće vlasti morale da im posvete posebnu pažnju... podnositeljica predstavke je i sama HIV pozitiva, što je činjenica koja je u najmanju ruku bila poznata Centru za socijlani rad (koji je i sam državna ustanova uključena u postupak), to je zahtijevalo posebnu pažnju“.
Takođe u predmetu Anra protiv Francuske 102¸ ESLjP je naglasio da je „ono što je bilo u pitanju za podnosioca, koji je bio HIV pozitivan od rođenja... zahtijevalo izuzetnu revnost, bez obzira na broj predmeta koje je trebalo rješavati“.
Naknada štete žrtvama saobraćajnih nesreća, zahtijeva hitnost u postupanju da bi žrtva od sebe otklonila štetu ili obezbijedila troškove liječenja ili da u slučaju smrti ne bude lišena finansijske podrške lica koje je poginuli izdržavao. Sudovi su dužni da hitno postupaju u predmetima u kojima podnosioci predstavke traže naknadu štete zbog teških tjelesnih povreda zadobijenih u saobraćajnim nezgodama – već pomenuti predmet Ginčo protiv Portugalije 103, zbog nesavjesnog liječenja ili ljekarske greške 104.
U već pomenutom, predmetu Napijalo protiv Hrvatske, ESLjP je istakao da je potrebna posebna ili naročita hitnost u slučajevima vraćanja pasoša, kao i ostvarenja prava na obrazovanje 105. ESLjP poziva domaće sudove koji imaju zaostale predmete da predmete obrađuju po značaju, a ne samo po redoslijedu prijema. To implicitno sugeriše, da se predmeti rješavaju po posebnom značaju koji imaju za podnosioca predstavke.
U odluci AP-4171/16 od 5. jula 2018. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio povredu prava na suđenje u razumnom roku, jer je postupak za naknadu materijalne i nematerijalne štete po osnovu saobraćajne nezgode trajao 9 godina i 6 mjeseci i još nije okončan. S obzirom na to da se tužbeni zahtjev odnosi na naknadu materijalne i nematerijalne štete proistekle iz saobraćajne nezgode i u kojoj su smrtno stradala dva lica bliska apelantima, Ustavni sud smatra da je predmetni postupak značajan za apelante, te da je potrebna posebna brižljivost u postupanju suda u ovoj vrsti predmeta. Činjenica da postupak traje 9 godina 6 mjeseci i da još uvijek nije okončan ukazuje da je došlo do povrede prava na suđenje u
„razumnom roku“ iz člana 6 stav 1 Konvencije, a redovni sudovi kao ni Vrhovni sud RS nisu dali objektivno prihvatljive razloge za nerazumno dugo trajanje postupka. Ustavni sud samtra da je tako prekomjerno trajanje postupka posljedica sistemskih nedostataka u
99 Jablonska v. Poland, presuda od 9 marta 2004.
100 Pantaleon c. Grecee, presuda od 10 maja 2007. godine, stav 25.
101 Georgi c. Roumanie, presuda od 24.maja 2006.
102 Henra v. Francee, presuda od 29. aprila 1998. godine.
103 U ovom predmetu je ESLjP utvrdio povredu prava na suđenje u „razumnom roku“, zbog toga što je postupak za naknadu štete trajao 3 godine i 10 mjeseci u jednom stepenu suđenja.
104 Marchenko v. Russija, presuda od 5. oktobra 2006. godine.
105 Oršuš i drugi protiv Hrvatske, presuda velikog vijeća od 16. marta 2010. godine.
organizovanju pravosuđa i efektivnom ostvarivanju nadležnosti raznih nivoa javnih vlasti u ovoj oblasti, zbog čega postoji sistemsko kršenje ovog prava pred redovnim sudovima.
Zaključak
Član 6 stav 1 Konvencije jamči pravo na pravično suđenje, te pravo na donošenje odluke u „razumnom roku“ kao jedan od segmenata tog prava. Navedeni član jamči procesna prava strankama u građansko-pravnim stvarima. Prilikom ocjene razumnog roka, ESLjP uzima u obzir nekoliko kriterijuma: složenost predmeta, ponašanje podnosioca predstavke, postupanje organa vlasti i značaj spora za podnosioca predstavke. S obzirom da se prilikom primjene prava iz Konvencije, ona mora tumačiti kao „živi organizam“, član 6 stav 1 podrazumijeva ispitivanje pravičnosti postupka sagledanog u cjelini i konkretno – to je popis i pregled svih faza (postupka) i mogućnosti koje su pružene podnosiocu predstavke – a ne vrednovanje izolovane procesne manjkavosti per se. Visoke strane ugovornice su po članu 1 Konvencije dužne da organizuju svoje pravne sisteme tako da obezbijede poštivanje člana 6 Konvencije. Po pravilu, pozivanje na brojnost predmeta, preopterećenost sudova kao i na finansijske i praktične probleme ne može opravdati ispunjenje zahtjeva iz člana 6 stav 1 Konvencije na ostvarivanje prava na suđenje u
„razumnom roku“. Ako je sud preopterećen neriješenim predmetima, izgrađeni standardi ESLjP nalažu da se predmeti tada rješavaju po prioritetu ili po posebnom značaju za podnosica predstavke, a ne po redoslijedu prijema predmeta u sud.
Literatura
1. Izvod iz sudske prakse ESLjP, Savjet Evrope, Bemust, Sarajevo, 2002, priredio Gilles Dutertre.
2. Izvod iz sudske prakse ESLjP, Savjet Evrope, Grafičar promet d.o.o. Sarajevo, 2001, Knjiga 1 i 2.
3. Teorija i praksa Evropske konvencije o ljudskim pravima, P. van Dijk, G. J. H. van Hoof, Müler, Sarajevo, 2001.
4. Bilten Ustavnog suda BiH, Sarajevo, 2004.
5. Pravo na suđenje u razumnom roku, Zbirka izabranih presuda Evropskog suda za ljudska prava u slučajevima protiv Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Makedonije, Slovenije i Srbije, Tea Gorjanec – Prelević, Centar za ljudska prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2009.
6. Strahinja M. Ćurković, Radenko Jotanović, „Objašnjenja uz Zakon o zaštiti prava na suđenje u razumnom roku“, SP Skandi, BINA d.o.o, Banjaluka 2020.
7. Miodrag N. Simović, Duško Medić, Strahinja Ćurković, Milena Simović,
„Vještačenje u sudskim postupcima“, prvo izdanje, Centar za vještačenje i procjenjivanje „Zenit“ d.o.o. Banjaluka, GrafoMark, Laktaši, Banjaluka 2020.
8. Zaštita prava na pravično suđenje prema Evropskoj konvenciji o građanskim pravima, Dovydas Vitkauskas, Grigoriy Dikov, Savjet Evrope, Strazbur, 2012.
9. Kriterijumi za ocjenu povrede prava na suđenje u razumnom roku, Katarina Manojlović – Andrić, Ljubica Milutinović, Snežana Andrejević, Vanja Rodić, Majda Kršikapa, Milan Bajić, Savjet Evrope, 2018.
10. Vodič za obrazloženu sudsku odluku, Pravosudni forum za Bosnu i Hercegovinu, Savart M, Sarajevo, 2018.
11. Domaća i strana sudska praksa, Privredna štampa d.o.o. Sarajevo, janura – februar – mart 2018.
12. Domaća i strana sudska praksa, Privredna štampa d.o.o. Sarajevo, oktobar – novembar – decembar 2018.
Oznake presuda Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu koje su korišćene u ovom radu
1. Camasso protiv Hrvatske, zahtjev broj 15733/02, presuda od 13. januara 2005. godine (konačna 13. aprila 2005. godine).
2. Nankov protiv Republika Makedonija, žalba broj 26541/02, presuda od 29. novembra 2007. godine (konačna 02. juna 2008. godine).
3. Acigkӧz protiv Slovenije, predstavka broj 28936/02, presuda od 7. februara 2008. godine (konačna 7. maja 2008. godine).
4. Mamič protiv Slovenije broj 2, predstavka broj 75778/01, presuda od 27. jula 2006. godine (konačna 27. oktobra 2006. godine).
5. Markoski protiv Republika Makedonija, žalba broj 22928/03, presuda od 02. novembra 2006. godine (konačna 12. februara 2007. godine).
6. Parizov protiv Republika Makedonija, žalba broj 14258/03, presuda od 7. februara 2008. godine (konačna 7. maja 2008. godine).
7. Rizova protiv Republika Makedonija, žalba broj 41228/02, presuda od 6. jula 2006. godine (konačna 6. oktobra 2006. godine).
8. Grzinčič proitv Slovenije, predstavka broj 26867/02, presuda od 3. maja 2007. godine (konačna 3. avgusta 2007. godine).
9. Bunčić protiv Slovenije, predstavka broj 42852/02, presuda od 21. juanra 2008. godine (konačna 24. aprila 2008. godine).
10. Kaić i dr. protiv Hrvatske, zahtjev broj 22014/04, presuda od 17. jula 2008. godine (konačna 17. oktobra 2008. godine).
11. Napijalo protiv Hrvatske, zahtjev broj 66485/01, presuda od 13. novembra 2003. godine (konačna 13. februara 2004. godine).
12. Uljar i ostali protiv Hrvatske, zahtjev broj 32668/02, presuda od 8. marta 2007. godine (konačna 8. juna 2007. godine).
13. Škare protiv Hrvatske, zahtjev broj 17267/03, presuda od 15. juna 2006. godine (konačna 15. septembra 2006. godine).
14. Popović protiv Srbije, predstavka broj 38350/04, presuda od 20. novembra 2007. godine.
15. V. A. M. protiv Srbije, predstavka broj 39177/05, presuda od 13. marta 2007. godine (konačna 13. juna 2007. godine).
16. Mikulić protiv Hrvatske, zahtjev broj 53176/99, presuda od 7. februara 2002. godine (konačna 4. septembra 2002. godine).
17. Dumanovski protiv Republika Makedonija, žalba broj 13898/02, presuda od 8. decembra 2005. godine (konačna 3. jula 2006. godine).
18. Smoje protiv Hrvatske, zahtjev broj 28074/03, presuda od 11. januara 2007. godine (konačna 11. aprila 2007. godine).
19. Štokalo i dr. protiv Hrvatske, zahtjev broj 15233/05, presuda od 16. oktobra 2008. godine (konačna 16. januara 2009. godine).
20. Jeličić protiv Bosne i Hercegovine, aplikacija broj 41183/02, presuda od 31. oktobra 2006. godine (konačna 31. januara 2007. godine).
21. Omerović protiv Hrvatske, zahtjev broj 36071/13, presuda od 01. juna 2006. godine (konačna 01. septembra 2006. godine).
22. Pibernik protiv Hrvatske, zahtjev broj 75139/01, presuda od 4. marta 2004. godine (konačna 4. juni 2004. godine).
23. Jankulovski protiv Republika Makedonija, žalba broj 6906/03, presuda od 3. jula 2008. godine (konačna 3. oktobra 2008. godine).
24. Kačapor i druge protiv Srbije, predstavke broj 2269/06, 3041/06, 3042/06, 3043/06, 3045/06 i 3046/06, presuda od 15. januara 2008. godine (konačna 7. jula 2008. godine).
25. Preduzeće ZIT protiv Srbije, predstavka broj 37343/05, presuda od 27. novembra 2007. godine (konačna 27. februara 2008. godine).
26. Karadžić protiv Hrvatske, zahtjev broj 35030/04, presuda od 15. decembra 2005. godine (konačna 15. marta 2006. godine).
27. Damjanović protiv Srbije, predstavka broj 5222/07, presuda od 18. novembra 2008. godine (konačna 18. februara 2009. godine).
Oznake odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine koje su korišćene u radu
1. AP-1097/04 od 17. novembra 2005. godine
2. AP-1404/05 od 9. maja 2006. godine
3. AP-12/07 od 15. aprila 2009. godine
4. AP-3964/08 od 21. jula 2011. godine
5. AP-3409/13 od 7. jula 2016. godine
6. AP-4171/16 od 5. jula 2018. godine
7. AP-2810/12 od 27. oktobra 2015. godine
8. AP-348/08 od 14. septembra 2010. godine
9. AP-2694/13 od 20. juna 2016. godine
10. AP-1724/16 od 10. maja 2017. godine
11. AP-3443/18 od 6. novembra 2018. godine
12. AP-4007/16 od 6. novembra 2018. godine
13. AP-4230/16 od 10. aprila 2018. godine
14. AP-1448/18 od 17. jula 2018. godine
15. AP-3578/15 od 7. septembra 2017. godine.
Rad objavljen u Zborniku radova „Pravo na pravično suđenje u razumnom roku u građanskim stvarima“ – Treća godišnja konferencija Pravosudnog foruma za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo 2020. godine
PRAVO NA PRAVIČNO SUĐENjE U RAZUMNOM ROKU U GRAĐANSKIM STVARIMA -
Sažetak
Pravo na pravično suđenje u razumnom roku je jedan od segmenata prava na pravično suđenje zagarantovano članom 6 stav 1 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Države članice Savjeta Evrope su dužne da svoj pravosudni sistem organizuju tako da prilikom odlučivanja o „građanskim pravima i obavezama“ ispune zahtjeve člana 6 stav 1 Konvencije. U radu je analiziran pojam „spora“, „građanskih prava i obaveza“ sa aspekta kako ga tumači Evropski sud za ljudska prava u presudama i Ustavni sud Bosne i Hercegovine u svojim odlukama. Takođe se rad bavi pitanjem računanja relevantnog perioda za utvrđivanje povrede prava na pravično suđenje u „razumnom roku“ kroz definisanje početka roka i njegovog kraja od čijeg definisanja zavisi utvrđivanje povrede člana 6 stav 1 Konvencije. Prilikom procjene da li je spor okončan u „razumnom roku“ Evropski sud za ljudska prava analizira složenost predmeta, ponašanje podnosioca predstavke, postupanje domaćih organa vlasti i kakav značaj ishod spora ima za podosioca predstavke.
Ključne riječi: „spor“, „građanska prava i obaveze“, početak i kraj relevantnog perioda, „razumni rok“, kriterijumi, povreda prava.
Uvod
Ljudska prava i slobode spadaju u najvažnije društvene i pravne vrijednosti koje svaka demokratski uređena država treba da štiti i ostvaruje. Savjet Evrope je politička organizacija nastala 1949. godine sa ciljem jačanja demokratije, ljudskih prava i vladavine prava, kao i stvaranja zajedničkih odgovora na društvene, kulturne i pravne izazove država članica. Članice Savjeta Evrope njih 101 je 1950. godine usvojilo Konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (Konvencija)2 kao rezultat težnji naroda Evrope da stvore drugačiji i moderniji način međusobne saradnje. Konvencija sadrži određena fundamentalna prava čije se poštivanje i uživanje garantuje tom Konvencijom. Iako su odredbe Konvencije formulisane na prilično apstraktan način, Evropski sud za ljudska prava u Strasburu (ESLjP) je kroz primjenu odredaba Konvencije i njihovim tumačenjem, u skladu sa shvatanjem „Konvencije kao živog instrumenta“, definisao pojedina prava koja nisu izričito priznata Konvencijom, a spadaju u korpus ljudskih prava koja zaslužuju zaštitu. Ta prava proizlaze iz duha i cilja odredaba Konvencije i njihovo pravno utemeljenje je proizvod kreativne uloge Evropske komisije i ESLjP, a opravdanje pronalaze u potrebi objektivizacije ideje o vladavini prava kao fundamentalnom načelu Savjeta Evrope. Iako se odlukama ESLjP vrši svojevrsna unifikacija Evropskog prava, ESLjP nije zamišljen kao međunarodni apelacioni sud, jer primarna obaveza pružanja efikasne zaštite prava garantovanih Konvencijom leži na samim državama ugovornicama. Presuda ESLjP, kojom je utvrđena povreda Konvencije nije sama sebi cilj, već predstavlja izvjesnu
1 Kraljevina Belgija, Kraljevina Danska, Republika Francuska, Republika Irska, Republika Italija, Veliko Vojvodstvo Luksemburga, Kraljevina Holandija, Kraljevina Norveška, Kraljevina Švedska i Ujedinjena kraljevina Velike Britanije i Sjeverne Irske.
2 Konvencija je stupila na snagu 3. septembra 1953. godine.
satisfakciju za podnosioca predstavke, ali ima izvjesne reperkusije i za tuženu državu. To se, u prvom redu, odnosi na njen budžet, a izvjestan uticaj može ostvariti na njen pravni poredak, te na njenu administrativnu i sudsku praksu. Pravo na pravično suđenje sadržano je u odredbi člana 6 stav 1 Konvencije koja glasi: „Prilikom utvrđivanja građanskih prava i obaveza ili osnovanosti bilo kakve krivične optužbe protiv njega, svako ima pravo na pravično suđenje i javnu raspravu u razumnom roku pred nezavisnim i nepristrasnim, zakonom ustanovljenim sudom. Presuda se izriče javno, ali se novinari i javnost mogu isključiti s cijelog ili jednog dijela suđena u interesu morala, javnog reda ili nacionalne sigurnosti u demokratskom društvu, kada to nalažu interesi maloljetnika ili zaštite privatnog života strana u sporu, ili kada to sud smatra izričito neophodnim zato što bi u posebnim okolnostima publicitet mogao nanijeti štetu interesima pravde“.
ESLjP ističe da su visoke strane ugovornice, po članu 1. Konvencije, dužne da organizuju svoje pravne sisteme tako da obezbijede poštivanje člana 6, te, u pravilu, pozivanje na finansijske ili praktične teškoće ne može opravdati neispunjavanje tih zahtjeva. Država mora da obezbijedi djelotvorne pravne lijekove za zaštitu ljudskih prava, pa tako i prava na suđenje u „razumnom roku“. Nerazumna dužina trajanja postupka, pored neujednačene sudske prakse i otežanog izvršenja pravnosnažnih sudskih odluka, ozbiljno narušava načelo pravne sigurnosti, što zasigurno ima odraza i na pravičnost sudskog postupka u cjelini. Baveći se ovim problemom, ESLjP je zaključio da najbolju zaštitu pruža kombinacija pravnih lijekova – jednog za sprečavanje i zaustavljanje dalje povrede i drugog za naknadu štete kada već dođe do kršenja prava 3.
Pravo na suđenje u razumnom roku kao „autonoman“ pojam
Pravo na suđenje u „razumnom roku“ u smislu Konvencije ima autonomnu sadržninu. Ono je vezano za efikasno sprovođenje pravde i odnosi se na odlučivanje o „građanskim pravima i obavezama“. Član 6 stav 1 Konvencije obuhvata sporove u vezi „građanskih prava i obaveza“ za koja se može tvrditi, baren na osnovu argumenata, da su priznati u domaćem pravu. Navedeni član, sam po sebi, ne daje nikakve posebne garancije o tome šta ta prava i obaveze treba da sadrže po materijalnom pravu država ugovornica. Pojam „građanskih prava i obaveza“ je takođe „autonoman“ zasnovan na karakteru konkretnog prava, a ne na domaćem zakonu države. Primjenljivost člana 6 pod pojmom „građanskih prava i obaveza“ podrazumijeva postojanje kumulativno sljedećih elemenata: mora postojati „spor“ oko prava ili obaveze4, to pravo ili obaveza moraju imati osnov u unutrašnjem pravu, što je važno, ali nije odlučujuće i konačno, pravo i obaveza mora biti „građansko“ po svojoj prirodi5. Prema onome što je poznato pod nazivom Bentemovi kriterijumi, član 6. mora da se odnosi na „spor“ oko nekog prava ili obaveze koji: moraju biti tumačeni u supstancijalnom, a ne u formalnom značenju; mogu se odnositi ne samo na stvarno postojanje nekog prava, već i na njegov obim zaštite ili način na koji ono može biti ostvareno; mogu se ticati faktičkih ili pravnih pitanja; moraju biti autentični i ozbiljni i moraju biti od odlučujućeg značaja za prava podnosioca predstavke i ne smiju imati sasvim tanku vezu ili udaljene posljedice.
„Spor“ koji ima osnov u unutrašnjem pravu podrazumijeva mogućnost podnošenja zahtjeva za odštetu koji bi u unutrašnjem pravu bio barem dokaziv. Nije dovoljno da neko pravo postoji in apstracto – podnosilac tužbe treba da dokaže izvjesnu vezu sa konkretnim zahtjevom u postupku pred domaćim sudovima. Karakter zakona kojim se uređuje kako će dato
3 Grzinčič protiv Slovenije, presuda od 3. maja 2007. godine, stav 94.-96.
4 Benthem v.the Netherlands, presuda od 23. oktobra 1985. godine, serija A br. 97, stavovi 32.-36.
5 Ringeisen protiv Austrije, presuda od 16. jula 1971., serija A br. 13, strana 39, stav 94.
pitanje biti kategorisano (kao građansko, privredno, trgovačko, upravno itd.) ili koju nadležnost ima organ kojem se povjerava rješavanje datog pitanja (sud, tribunal, lokalni ili stručni organ) nije od velike važnosti. Dokle god dati organ ima nadležnost da rješava „spor“, član 6 je primjenljiv. Istina, ako organ koji razmatra „spor“ nema potrebne karakteristike tribunala, može se postaviti pitanje sa stanovišta
„nepristrasnosti“ ili „nezavisnosti“. Da bi bila svrstana u domen člana 6 stav 1 Konvencije, prava i obaveze, pored svog specifičnog sadržaja, moraju biti, ako ništa drugo, poznati po domaćem pravu. Prava i obaveze po svojoj prirodi moraju biti
„građanska“. Ovo je pojam koji je teško eksplicitno odrediti i koji je u praksi ESLjP evoluirao. Iako je ESLjP istakao da je koncept „građanskih prava i obaveza“ autonoman, on ipak ne smatra da su u ovom kontekstu zakoni države, koja je u pitanje, bez važnosti. Prema tome, potrebno je pozvati se na pravni poredak odgovorne države kako bi se odredilo da li se radi o „građanskim pravima i obavezama“. Da li će se neko pravo smatrati „građanskim“ u značenju ovog izraza po Konvenciji, mora se odrediti u odnosu na materijalni sadržaj i posljedice tog prava, a ne u odnosu na njegovu pravnu klasifikaciju po zakonu države koja je u pitanju.6 Karakter zakona kojim se određuje određena oblast (parnički, privredni, upravni itd.) kao i organi vlasti koji imaju nadležnost za postupanje u toj oblasti (sud, upravni organ itd.) imaju mali značaj.7 Može se reći da su to prava i obaveze koje nastaju u oblasti građanskog privatnog prava i koja najčešće imaju ekonomsku vrijednost, jer se mogu izraziti u novcu, iako ima i oblasti prava koja se ne mogu novčano izraziti (socijalna prava, odnosi roditelja i djece itd.). Prema dosadašnjoj praksi ESLjP, „građanska prava i obaveze“ se odnose na: imovinska prava i obaveze (svojinska prava, potraživanja naknade štete protiv države i drugih pravnih i fizičkih lica); prava iz radnog odnosa (osim u slučaju državnih službenika pod određenim okolnostima); pravo na obavljanje profesionalne djelatnosti ljekara, advokata, sudije, taksiste, odnosno pravo na dobijanje dozvole koja znatno utiče na obavljanje profesionalne, odnosno komercijalne djelatnosti; pravo iz socijalnog osiguranja za slučaj nezaposlenosti i druga socijalna davanja; pravo na vojnu penziju; porodična prava (na utvrđivanje očinstva, vršenje roditeljskih prava); pravo na registraciju udruženja; pravo na obrazovanje; pravo na promjenu prezimena itd.
Pojam „spora“
Prilikom ocjene da li se u određenom slučaju primjenjuju garancije člana 6 Konvencije, ESLjP zahtijeva da postoji „spor“ o „građanskim pravima i obavezama“. Taj spor mora biti istinski i ozbiljan, može se odnositi ne samo na postojanje prava, nego i na njegov obim i način njegovog vršenja, na pravna i činjenična pitanja, i konačno, rezultat postupka mora biti neposredno odlučujući za to pravo8.
6 Kӧnig v. the Federal Republic of Germany, presuda od 28. juni 1978. godine, serija A br. 27, strana 29-30, stavovi 88.-89.
7 Već pomenuti predmet Ringeisen protiv Austrije, stav 94.
8 Napijalo protiv Hrvatske, pesuda od 13. novembra 2003. godine, stav 46. U ovom slučaju Carinske vlasti su 6. februara 1999. godine kaznile podnosioca predstavke na graničnom prelazu jer pri ulasku u Hrvatsku nije prijavio robu. On je tvrdio da je carinik zaplijenio njegov pasoš, jer nije mogao odmah da plati kaznu. Hrvatska Vlada se protivila primjeni člana 6. Konvencije, tvrdeći da spora nema u
postupku u kojem je podnosilac predstavke zahtijevao od suda da deklarativno utvrdi da mu je državni organ za određeni period oduzeo
pasoš, iako mu je neposredno prije tog pasoš bio vraćen. Prema stavu Hrvatske Vlade podnosilac predstavke je odbio da plati kaznu i demonstrativno se odvezao, ostavljajući svoj pasoš. Dobio je pismeni odgovor vlasti da je njegov pasoš zaplijenjen u skladu sa zakonom. Podnosilac predstavke je 02. marta 1999. godine pokrenuo parnicu pred Opštinskim sudom u Zagrebu protiv Ministarstva financija zahtijevajući vraćanje pasoša i naknadu štete, jer nije bio u mogućnosti da napusti Hrvatsku. On je takođe podnio zahtjev za izdavanje privremene mjere da mu se pasoš odmah vrati. Njegov zahtjev je 10. septembra 2002. godine odbijen. U međuvremenu mu je vraćen pasoš 04. aprila 2001. godine. On je pokrenuo postupak da se utvrdi da mu je pasoš određeno vrijeme bio oduzet i zahtijevao je troškove postupka i naknadu štete. ESLjP je odbio te prigovore Vlade navodeći da se postupak mora posmatrati u cjelini, jer je podnosilac zahtjeva, osim deklaratorne odluke (da mu je pasoš bio oduzet u određenom vremenskom periodu) tražio i naknadu troškova nastalih tokom postupka. ESLjP je utvrdio da je zahtjev da se donese deklaratorna odluka u pogledu oduzimanja pasoša bio usko povezan sa njegovim zahtjevom za naknadu štete, pa je to opravdavalo primjenu člana 6 i u odnosu na prvi postupak. Podnosilac predstavke se žalio da mu je povređeno pravo na suđenje u razumnom roku i da je oduzimanje pasoša imalo za posljedicu povrede slobode kretanja garantovanu članom 2. Protokola 4 uz Konvenciju. ESLjP je primijetio da je postupak koji je pokrenuo podnosilac predstavke trajao 3 godine 6 mjeseci i 8 dana i utvrdio da njegova dužina nije bila u skladu sa zahtjevom razumnog vremenskog roka iz člana 6. stav 1. zaključujući da je došlo do povrede navedenog člana Konvencije. Dalje je ESLjP utvrdio i povredu člana 2. Protokola 4 jer mu je bilo uskraćeno korišćenje identifikacionog dokumenta i time onemogućeno da napusti zemlju, čime je bila ograničena sloboda kretanja, a takvo miješanje nije bilo
Garancije pravičnog suđenja, uključujući i pravo na postupanje u razumnom roku, primjenjuju se na sve postupke u kojima se utvrđuje ili ostvaruje neko „građansko pravo i obaveza“, tj. izvršavaju naprijed navedena građanska prava i obaveze u onoj fazi u kojoj se može smatrati da u njima postoji „spor“.
U predmetu Le Compte i dr. protiv Belgije9, ESLjP je razmatrao pitanje da li je član 6 stav 1 Konvencije primjenljiv na cijeli postupak ili samo na jedan dio postupka koji se vodio pred žalbenim vijećem Provincije - koji je disciplinski organ, i nakon toga pred Kasacionim sudom – koji je sudski organ. Podnosilac predstavke se žalio isključivo na dužinu trajanja postupka koji je pokrenuo pred upravnim sudovima nakon što je upravni organ opozvao njegovu dozvolu da upravlja klinikom, a zatim i njegovu dozvolu da se bavi ljekarskom praksom. ESLjP je istakao da se riječ „spor“ ne treba tumačiti pretjerano stručno i potrebno je da isto, umjesto formalnog, ima suštinsko značenje (stav 45). Sam pojam „građanskih prava i obaveza“ je temeljni pojam u predmetu Kӧnig protiv Njemačke gdje su predmetna prava uključivala pravo „na nastavljanje njegove profesionalne aktivnosti“ kao ljekara u praksi, „za koju je on dobio neophodne dozvole“. U ovom slučaju je
„rezultat postupka“ bio odlučujući za takvo pravo. Sa stanovišta podnosilaca predstavke, u pitanju je bilo njihovo pravo da nastave da se bave profesijom. Dalje, ESLjP je, u ovom predmetu, ocjenjivao karakter ugovora između podnosilaca predstavke kao ljekara koji vrše privatnu praksu i njihovih pacijenata dajući tom odnosu karakter privatnog odnosa bez ikakvog miješanja javne vlasti, bez obzira što se radi o profesiji čije je vršenje od opšteg interesa (stav 48).
Garancija postupanja u razumnom roku primjenjuje se i na: upravni postupak10; izvršni postupak11, koji uključuje i postupak upisa prava u zemljišne knjige12; vanparnični postupak13; stečajni postupak14; krivični postupak u odnosu na postupak po imovinsko-pravnom zahtjevu15; disciplinski postupak16; postupak pred Ustavnim sudom17.
U predmetu U-65/02 Ustavni sud BiH, odluka od 26. septembra 2003. godine je razmatrao pitanje koncepta „spora“, odnosno „građanskih prava i obaveza“. Radilo se o ostavinskom postupku i izdvajanju iz ostavinske mase određenih nepokretnosti i pokretnih stvari. Ustavni sud je istakao da predmet osporavanja nije samo poslednja odluka ostavinskog suda, već i ono što je prethodilo takvom rješavanju ostavinskog suda, odnosno spor koji je riješen u parničnom postupku. Ostavinski postupak, sam po sebi, i ne predstavlja „spor“, a da parnični postupak, vođen u konkretnom slučaju, može da se smatra
„sporom“ u smislu značenja člana 6 stav 1 Konvencije. Međutim, Ustavni sud zapaža da je cilj vođenja parničnog postupka bio utvrđivanje postojanja ili nepostojanja neke činjenice ili prava od koje je zavisio ishod ostavinskog postupka. Ustavni sud smatra da, ukoliko se rješenje ostavinskog suda jasno bazira na pravu i činjenicama utvrđenim u parničnom
srazmjerno cilju kojem se težilo i nije predstavljalo mjeru „neophodnu“ u demokratskom društvu. Dosuđena mu je naknada od 2.000,00 eura na ime nematerijalne štete.
9 Le Compte i dr. v. Belgia, presuda od 23. juna 1981.
10 ESLjP je kritikovao praksu Ustavnog suda Hrvatske da prilikom procjene razumnog trajanja postupka u upravnim stvarima posmatra samo period koji je protekao od pokretanja upravnog spora, a ne i fazu postupka pred upravnim organima (Štokalo i dr. protiv Hrvatske,
presuda od 16. oktobra 2008. godine, stav 64.);
11 Jeličić protiv BiH, presuda od 31. oktobra 2006. godine, stav 38.
12 Buj protiv Hrvatske, presuda od 01. juna 2006. godine, stav 19.
13 Debelić protiv Hrvatske, presuda od 12. oktobra 2006. godine, stav 22.-24. ESLjP je utvrdio da je vanparnični postupak za uređenje međa bio odlučujući za utvrđivanje obima vršenja svojinskih prava.
14 Kačapor i dr. protiv Srbije, presuda od 15. januara 2008. godine.
15 Parez protiv Francuske, 2004.
16 ESLjP je utvrdio da se član 6. Konvencije primjenjuje ako je postupak značajan za utvrđivanje prava na obavljanje profesije, npr. disciplinski postupak pred Ljekarskom (već pomenuti Kӧnig protiv Njemačke) ili Advokatskom komorom (H. protiv Belgije, presuda od
1987. godine) ili u postupku razrješenja predsjednika Vrhovnog suda (Olujić protiv Hrvatske, presuda od 5. februara 2009. godine, stav 43.)
17 Kaić i dr. protiv Hrvatske, presuda od 17. jula 2008. godine, stav 14.
postupku, a koji se nesumnjivo može da se smatra „sporom“ u smislu člana 6 stav 1 Konvencije, onda taj postupak mora da se posmatra u cjelini i kao takav bude predmet razmatranja pred Ustavnim sudom i ukoliko je i taj postupak obuhvaćen apelantkinjinom žalbom. Zato je potrebno da se riješi preliminarno pitanje da li je konkretni ostavinski postupak „spor“ po „građanskim pravima i obavezama“. Shodno praksi ESLjP, početna tačka u svakom predmetu mora da bude karakter koji se daje ovim pravima i obavezama prema domaćem pravnom sistemu. Međutim, ona je samo početna naznaka. Naime, pojam „građanskih prava i obaveza“ je „autonoman“ u smislu Konvencije i „ne može da se tumači samo prema domaćem zakonu tužene strane“, odnosno „da li pravo treba da se smatra „građanskim“, u smislu značenja tog izraza u Konvenciji, mora da bude utvrđeno u odnosu na suštinski sadržaj i efekte tog prava, a ne njegovom pravnom kvalifikacijom – prema domaćem pravu relevantne države“.18 ESLjP smatra da izraz „sporovi“ o „građanskim pravima i obavezama“ uključuje sve postupke čiji je rezultat odlučujući za privatna prava i obaveze, čak i ako se postupak tiče spora između pojedinca i javne vlasti koja djeluje nezavisno, i bez obzira da li pripadaju, prema domaćem pravnom sistemu tužene države, u sferu privatnog prava ili javnog prava ili mješovitog karaktera19. Štaviše, nije dovoljno da
„spor“ ili postupak imaju slabu vezu ili neznatne posljedice koje utiču na „građanska prava i obaveze“. „Građanska prava i obaveze“ moraju da budu predmet ili jedan od predmeta
„spora“; rezultat postupka mora da bude direktno odlučivanje za to pravo.20 U konkretnom slučaju, Ustavni sud smatra da je jasno da postupci, koji su rezultirali rješenjem u ostavinskom postupku zasnovani na odlukama sudova u parničnom postupku, predstavljaju
„spor“ o „građanskim pravima i obavezama“ s obzirom na karakter prava o čijem postojanju je odlučeno. Nadalje, Ustavni sud smatra da nema sumnje da je postupak bio odlučujući za pitanje postojanja „građanskih prava i obaveza“.
U odluci Ap-1404/05 od 9. maja 2006. godine, Ustavni sud BiH je utvrđivao pojam
„spora“ u smislu značenja člana 6 stav 1 Konvencije. U konkretnom slučaju postupak se odnosio na pitanje povrata stana ranijem nosiocu stanarskog prava. Ustavni sud je ranije zauzeo stav da svi zahtjevi koji se odnose na sporove u vezi sa ovim pitanjem potpadaju pod pojam „građanskih prava i obaveza“.
Pojam „građanskih prava i obaveza“
Pojam „građanskih prava i obaveza“ je „autonoman“ u odnosu na definiciju u unutrašnjem pravu. Član 6. se primjenjuje bez obzira na status stranaka i bez obzira na karakter zakonodavstva kojim se uređuje način na koji će „spor“ biti kategorisan – ono što je bitno, to je karakter prava o kojem je riječ, kao i to da li će ishod postupka neposredno uticati na prava i obaveze u sklopu privatnog prava21. Ekonomska priroda prava važan je, ali ne i odlučujući kriterijum za utvrđivanje primjenljivosti člana 6 Konvencije. Sam postupak mora biti u najmanju ruku materijalni po svojoj prirodi i mora se zasnivati na navodnom kršenju prava koja su isto tako materijalna prava. Spor ne postaje nužno
„građanski“ usljed činjenice da u pritužbama podnosioca predstavke postoji i finansijski odštetni zahtjev. Elementi privatnog prava moraju biti dominantni u odnosu na elemente javnog prava da bi jedna tužba bila okvalifikovana kao „građanska“22.
U isto vrijeme ne postoje razrađeni kriterijumi za opšteprihvaćenu definiciju
„građanskog spora“ za razliku od kriterijuma za definisanje „krivične optužbe“. U
18 Kӧnig v. the Federal Republic of Germany, presuda od 28. juna 1978. godine, serija A br. 27, strana 29.-30., stavovi 88.-89.
19 Ringeisen v. Austria, presuda od 16. jula 1971, serija A br. 13, strana 39, stav 94.
20 La Compte Van Leuven i De Meyere v. Belgia, presuda od 23. juna 1981. serija A br. 43, strana 21, stav 47.
21 Baraona v. Portugal, presuda od 8. jula 1987, Serija A br. 122, stavovi 38.-44.
22 Deumeland v. Germany, presuda od 29. maja 1986. godine.
predmetu Stran Greek Rafinerije i Stratis Andreadis protiv Grčke23 postavilo se pitanje tumačenja - da li predmet spora spada u građanska prava i obaveze. ESLjP zapaža da je pravo podnosilaca predstavke po arbitražnoj odluci bilo „materijalno“ po prirodi, kakav je bio i njihov zahtjev za odštetu koji je usvojio arbitražni sud. Njihov zahtjev za povrat iznosa dodijeljenih od strane arbitražnog suda je stoga „građansko pravo“ u okviru značenja člana 6. Konvencije bez obzira na prirodu ugovora između podnosilaca predstavke i Grčke države, po Grčkom pravu. Slijedi da je ishod postupka, koji je pred redovnim sudovima pokrenula država, radi stavljanja van snage arbitražne odluke bio odlučujući za
„građansko pravo“, pa je član 6 stav 1 Konvencije primjenljiv.
U novijoj odluci broj Ap-2907/17 od 11.juna 2019. godine, Ustavni sud BiH je ocjenjivao karakter „spora“. Radilo se o parnici za utvrđivanje nedopuštenosti izvršenja radi naplate sudskih penala. Ustavni sud zapaža da je osporenom presudom Suda BiH donesenom u okviru parničnog postupka radi utvrđivanja nedopuštenosti rješenja o izvršenju, u konačnici, utvrđeno da je nedopušteno prinudno izvršenje radi naplate sudskih penala određeno rješenjem Suda BiH od 7. decembra 2015. godine, pa proizlazi da su se u predmetnom postupku utvrđivana apelantova „građanska prava i obaveze“, te je, s hodno tome, član 6. stav 1. Konvencije primjenljiv (stav 26).
ESLjP ističe da je Konvencija „živi instrument“ (organizam) koji treba tumačiti u svjetlu sadašnjih uslova, a zadatak Suda je da preispita da li je potrebno, u svjetlu izmijenjenih stavova u društvu, u vezi pravne zaštite, koju pojedinac treba imati u odnosima sa državom, proširiti djelokrug člana 6 stav 1 kako bi se njime obuhvatili i sporovi između građana i „javne vlasti“ u pogledu zakonitosti, po domaćem pravu, odluka koje donose poreske vlasti. Ovo je ESLjP dovelo do stava da postupke, koji su po domaćem pravu klasifikovani kao dio „javnog prava“ tretira u okviru „građanskog dijela“ člana 6 stav 1 Konvencije ukoliko je konačni ishod odlučujući po priznata prava i obaveze u pitanjima kao što je prodaja zemljišta, davanje upravnih dozvola u vezi profesionalne prakse ili dozvola za služenje alkoholnih pića i sl. U presudi Benthem (stav 35.), ESLjP je istakao da ne smatra da ovom prilikom mora davati apstraktnu definiciju koncepta
„građanskih prava i obaveza“.
Godinama se smatralo da postupci pokrenuti radi pristupa službi, nezakonitog otpuštanja, vraćanja na posao državnih službenika koji su ranije obavljali određene državne funkcije ne spadaju u domen člana 6 stav 1 Konvencije. Međutim, otkako je 2007. godine donijeta presuda u predmetu Vilho Eskalinen i drugi protiv Finske24, ESLjP primjenjuju izvjesnu pretpostavku primjenljivosti člana 6 stav 1 Konvencije smatrajući takve predmete „građanskim“ ako se spor odnosi na obična pitanja iz rada (plate, naknade i dr.) i ukoliko unutrašnje pravo omogućuje pristup sudu u takvim postupcima (čak i tamo gdje je jedina mogućnost koja se podnosiocu tužbe otvara kada je riječ o pristupu sudu – obraćanje Ustavnom sudu25).
Pojam „razumnog“
ESLjP nikada nije definisao pravila u pogledu rokova koja bi omogućila da se precizno odredi koliko treba da traje sudski postupak da bi se smatralo da je okončan u razumnom roku. Riječ „razuman“ ne podrazumijeva samo brzo suđenje, već i pravičan postupak, jer kratki rokovi nisu uvijek garancija dobre pravde. ESLjP u tom pogledu podsjeća da član 6 Konvencije propisuje vremensku efikasnost sudskog postupka, ali takođe
23 Stran Greek Rafinerije i Stratis Andreadis, v. Greece, presuda od 9. decembra 1994. godine.
24 Vilho Eskelinen and others v. Finland, 2007, stavovi 50.-64. U ovom predmetu je spor bio vezan uz pravo policijskog osoblja na posebni doplatak.
25 Ibid presuda Olujić protiv Hrvatske od 5. februara 2009. godine, stavovi 31.-43.
jamči i opštije načelo dobrog vršenja pravde koje ima veći domet od načela razumnog roka i može opravdati izbor manje brzih, ali pravednijih postupaka26.
Član 6 stav 1 Konvencije nalaže da se sudska rasprava o predmetu mora obaviti u
„razumnom roku“. Za utvrđivanje razumnosti roka postavljaju se dva ključna pitanja: prvo – koji period treba uzeti u obzir u tom pogledu i drugo – koje kriterijume treba primijeniti u procjeni „razumnog“.
Početak roka u građanskim stvarima
U građanskim postupcima (parničnim, vanparničnim, izvršnim i dr.) početak roka uglavnom se poklapa sa datumom obraćanja nadležnom sudu. Dan podnošenja tužbe sudu, po pravilu, smatra se početkom roka u parničnom postupku. Međutim, ESLjP je u svojoj praksi uzimao u obzir i druge polazne tačke za određivanje početka postupka vezane za specifične okolnosti ili procedure (npr. podnošenje zahtjeva za određivanje privremene mjere, prigovora u izvršnom postupku, zahtjeva da se omogući svojstvo umješača u parnici itd.), ili obraćanje drugom organu koje je bilo obavezno prije obraćanja sudu, donošenje naloga za plaćanje ili pak lično pojavljivanje na usmenoj raspravi. U ostavinskom postupku, vrijeme se računa od trenutka kada je sud obaviješten o smrti ostavioca, odnosno od prijema smrtovnice u sud27. Vrijeme trajanja postupka računa se posebno u odnosu na lica koja naknadno stupe u postupak u svojstvu stranke, kao što su situacije: kada uz tužioca stupi u parnicu novi tužilac; kada tužba bude proširena na novog tuženog; kada u parnicu stupi umješač po tužbi za glavno miješanje. Početak roka drugačije se računa u slučajevima kada u postupak stupe nasljednici ili pravni sljednici pravnog lica kao univerzalni sukcesori. U odnosu na njih se razumna dužina trajanja postupka cijeni od dana kada je postupak počeo za njihovog pravnog prethodnika, ali se prilikom odlučivanja o visini primjerene naknade zbog utvrđene povrede prava na suđenje u razumnom roku uzima samo period u kome su učestvovali u postupku.
Računanje roka u upravnom sporu
U upravnom sporu „razumni rok“ počinje da teče od dana podnošenja tužbe u upravnom sporu, bez obzira da li je tužba podnesena radi poništenja konačnog upravnog akta ili zbog „ćutanja uprave“. Međutim, kako postupak u upravnim stvarima započinje pred upravnim organima ili drugim organima upravnog rješavanja po zahtjevu stranke ili po službenoj dužnosti, a u slučaju podnošenja tužbe se pravnosnažno okončava pred upravnim sudom sve to vrijeme trajanja postupka do donošenja pravnosnažne odluke postoji pravna nesigurnost, pa se prilikom ocjene povrede prava na suđenje u razumnom roku u upravnim stvarima, upravni postupak i upravni spor posmatraju kao integralna cjelina. Ukoliko se zaštita prava isljučivo traži u upravnom sporu, početak roka se računa od momenta podnošenja tužbe upravnom sudu, ali se ne može zanemariti trajanje postupka koji je prethodio podnošenju tužbe, posebno u slučaju ako je u istom predmetu već vođen upravni spor.
U odluci Ap-3443/18 od 6. novembra 2018. godine, Ustavni sud BiH je vršio procjenu dužine trajanja postupka samo pred Vrhovnim sudom RS jer je podnosilac predstavke osporavao isljučivo dužinu trajanja postupka pred tim sudom, pa je Ustavni sud početak roka za utvrđivanje razumnosti računao od momenta podnošenja zahtjeva za vanredno preispitivanje (23. maja 2016. godine) do donošenja presude Vrhovnog suda (26. juna 2018.
26 Intiba protiv Turske, presuda od 26. maja 2005. godine, stav 54.
27 Klinar v. Slovenija, 2008, stavovi 36.-38. Vlada je tvrdila da ovaj rok treba računati od trenutka kada su stranke primile poziv za prvo ročište.
godine). Iz navedenog proizlazi da je relevantni period trajao oko dvije godine.28 Nije utvrdio povredu prava na suđenje u razumnom roku iz člana 6 stav 1 Konvencije.
Kraj roka u građanskim stvarima
Prilikom procjene povrede prava na suđenje u „razumnom roku“, okončanjem sudskog postupka smatra se dan dostavljanja pravnosnažne sudske odluke, odnosno odluke donijete po djelotvornom vanrednom pravnom sredstvu koje je dozvoljeno po zakonu zemlje ugovornice. Tako se pod jedinstvenim parničnim postupkom podrazumijeva postupak koji se vodi pred prvostepenim i drugostepenim sudom, kao i povodom izjavljene revizije i zahtjeva za zaštitu zakonitosti, pod uslovom da su ova vanredna pravna sredstva dozvoljena zakonom i izjavljena na način i pod uslovima propisanim zakonom zemlje potpisnice Konvencije. Pod okončanjem postupka podrazumijeva se odlučivanje ne samo o glavnoj stvari, već i o svim sporednim zahtjevima, a koji se mogu odnositi na: kamatu, troškove postupka, određivanje privremene mjere itd. Prema stavu ESLjP, postupak u kojem se utvrđuje iznos troškova postupka mora se sagledati kao nastavak parnice o glavnom pitanju, i u skladu s tim, kao dio utvrđivanja „građanskih prava i obaveza“.29
Izvršni i stečajni postupci se smatraju nastavkom parničnog postupka koji im je prethodio. Sa parničnim postupkom je u neposrednoj vezi i postupak na čije vođenje su stranke upućene u ostavinskom ili nekom drugom vanparničnom postupku; sa vanparničnim postupkom za utvrđivanje naknade za eksproprisane nepokretnosti kome je prethodio upravni postupak sporazumnog utvrđivanja naknade i sl. Prema stanovištu ESLjP, pravnosnažna izvršna presuda ne mora da znači završetak roka koji se smatra razumnim, jer pojam suđenja obuhvata i postupak izvršenja. Pravo na suđenje u „razumnom roku“ bilo bi iluzorno kada bi domaći pravni sistem neke države omogućio da neka konačna i obavezujuća sudska odluka ostane neizvršena na štetu jedne strane30. U postupcima u kojima se kombinuju sudske i upravne nadležnosti, kao što je postupak eksproprijacije, ESLjP postupak razmatra u cjelini, počev od postupka koji se vodi pred organom uprave do okončanja sudskog postupka za odlučivanje o naknadi.31 Međutim, u pojedinim postupcima bez obzira što su navedeni postupci u tijesnoj vezi, stranka povredu prava na suđenje u razumnom roku može tražiti i ostvariti samo u odnosu na konkretan postupak koji je u toku, pa se vremensko trajanje postupka može cijeniti samo od datuma njegovog pokretanja, a ne od datuma pokretanja postupka koji mu je prethodio. Izuzetak postoji u slučaju osporavanja nerazumnog trajanja stečajnog postupka kome je prethodio izvršni postupak - obustavljen zbog otvaranja stečaja. U ovom slučaju, u ukupno vrijeme trajanja stečajnog postupka mora se uračunati i vrijeme od kada je pokrenut postupak izvršenja, jer se izvršenje potraživanja u ovom slučaju, ne okončava obustavom izvršnog postupka, već se nastavlja podnošenjem prijave potraživanja u stečajnom postupku i naplatom potraživanja u tom postupku.
Kriterijumi za procjenu „razumnosti roka“
Kada se odredi dužina relevantnog perioda, mora se odlučiti da li se taj period može smatrati „razumnim“. U mnogim slučajevima, ESLjP samo daje opštu procjenu, dok u
28 Radilo se o raspravljanju složenih pitanja čiji je predmet bio utvrđivanje apelantovog zdravstvenog stanja, odnosno utvrđivanje vojnog invaliditeta od kojeg je zavisila kategorizacija tog invalida, a posljedično i visina mjesečne invalidnine. U postupku revizije rješenja o utvrđenom invaliditetu bilo je nužno angažovanje stručnog medicinskog tima (ljekarske komisije) gdje je postojala obimna medicinska dokumentacija. Ustavni sud je zapazio da se nije radilo o postupku koji je po zakonu hitan i da ne nalazi da je Vrhovni sud namjerno odugovlačio postupak niti da je zloupotrebio svoja ovlašćenja, pa imajući u vidu okolnosti konkretnog slučaja ne nalazi da je dužina trajanja predmetnog postupka pred Vrhovnim sudom u trajanju od dvije godine prešla granice „razumnog roka“ iz člana 6. stav 1. Konvencije.
29 Robins v. the United Kingdom, presuda od 23. septembra 1997. godine, stavovi 28.-29.
30 Jeličić protiv BiH, presuda od 31. oktobra 2006. godine, stav 38.
31 Guillemin v. France, presuda od 21. februara 1997. godine, stav 36.
drugim procjenjuje vrijeme koje je proteklo u svakoj fazi postupka32. Pojam „razumnog“ ne može se prosuđivati apstraktno, već se mora procjenjivati u svjetlu okolnosti svakog pojedinačnog slučaja. Kada se procjenjuje da li je relevantni period „razuman“, ESLjP prema ustaljenoj praksi primjenjuje nekoliko kriterijuma:
1. složenost predmeta,
2. ponašanje podnosioca predstavke,
3. postupanje organa vlasti,
4. značaj predmeta spora za podnosioca predstavke.
Iako ne postoji nekakva utvrđena opšta smjernica o tome koji je rok „razuman“ u smislu člana 6 stav 1 Konvencije, može se reći da to prvenstveno zavisi od broja sudskih instanci koje su uključene u rješavanje. Po pravilu, strože se analiziraju slučajevi koji su potrajali više od 3 godine u jednoj instanci33, 5 godina u dvije instance i 6 godina u tri instance, odnosno nivoa nadležnosti. Najkraći rok za koji je utvrđena povreda prava po Konvenciji iznosio je 2 godine i 4 mjeseca u predmetu u kojem je postojala dvostepena nadležnost, a koji se odnosio na zahtjev za naknadu štete podnosiocu predstavke koji je bio zaražen virusom HIV (H. v. France, 1982.), dok najduži rok za koji može biti donijet zaključak o povredi prava po Konvenciji može trajati i 8 godina kod dvostepenih nadležnosti.
Primjeri kršenja razumnog roka zbog dužine postupka bez detaljnije analize bilo kog drugog aspekta jesu: cijeli postupak koji se sastoji od jedne instance, trajao je 10 godina (Milasi v. Italy), odnosno 13 godina ako se pored prve instance uračuna i žalbeni postupak (Baggetta v. Italy); 4 godine u žalbenom postupku (Capuano v. Italy).
U teoriji postoje prijedlozi i formule o tome koliko bi prosječno suđenje trebalo da traje, od realnih, „3 + 2 + 1“ (najviše 3 godine za prvi stepen, najviše 2 godine za odlučivanje po žalbi i jedna godina za odlučivanje po vanrednom pravnom lijeku)34, do optimističnijih „1+0,5+0,25+0,25“ (jedna godina za prvi stepen, 6 mjeseci za žalbeni postupak, 3 mjeseca za reviziju, odnosno ustavnu tužbu i 3 mjeseca za izvršenje)35.
U opširnoj studiji prakse ESLjP u primjeni prava na suđenje u „razumnom roku“ utvrđeno je koliko je trajanje postupka u svojoj praksi do kraja 2006. godine, ESLjP ocijenio kao opravdano, a u odnosu na koje je utvrđeno kršenje prava:
• za jednostavnije građanske postupke prihvatljiva dužina bila je 5 godina i 3 mjeseca: jedna godina i 10 mjeseci u prvom stepenu; jedna godina i 8 mjeseci po žalbi i jedna godina i 9 mjeseci u trećem stepenu;
• za hitne građanske postupke, sve preko dvije godine bilo je predugo i dovodilo do nalaza kršenja prava, ako podnosilac predstavke nije doprinio odlaganju;
• za složene građanske postupke, preko 8 godina bilo je predugo.
Navedeni primjeri mogu biti samo orjentir, a nikako obrazac za utvrđivanje povrede prava na suđenje u „razumnom roku“, jer svaki pojedinačni predmet je specifičan i predstavlja slučaj za sebe. Već je naglašeno da složenost pravnih i činjeničnih pitanja i druge procesne okolnosti mogu uticati na dužinu trajanja postupka, pri čemu se ne mogu izgubiti iz vida ni okolnosti koje postoje na strani stranaka ili okrivljenog. No, u svakom slučaju, obaveza je organa vlasti da postupaju brzo i efikasno, jer sporo ostvarivanje pravde
32 Silva Pontes v. Portugal, presuda od 23. marta 1994. godine, stav 15.
33 Guincho v. Portugal, stavovi 29.-41.
34 Formula se navodi u udžbeniku Međunarodno pravo ljudskih prava, autora V. Dimitrijević, D. Popović, T. Papić, V. Petrović, Beogradski centar za ljudska prava, Beograd, 2006, str. 198.
35 A. Radolović, Zaštita prava na suđenje u razumnom roku, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u Rijeci, 2008.
ne samo što je u suprotnosti sa zahtjevom pravičnog suđenja u „razumnom roku“, već nije na polzu države ni njenih građana.
Dužina postupka kao razlog povrede prava na suđenje u „razumnom roku“
U predmetu Smoje protiv Hrvatske36, ESLjP je utvrdio povredu prava na suđenje u
„razumnom roku“, jer je zaključio da je dužina upravnog postupka koji je trajao oko 9 godina i koji je još uvijek u toku, a priori nerazumna i traži globalnu ocjenu. Njegova bi se ukupna dužina mogla opravdati samo pod izuzetnim okolnostima. Međutim, tvrdnje koje je dostavila Vlada ne mogu dovoljno objasniti takvo bitno odugovlačenje zbog kojeg je došlo zbog odluke o prekidu postupka do ishoda paralelnih građanskih i upravnih predmeta. Podnosiocu predstavke je dosuđena naknada od 4.800 eura na ime nematerijalne štete.
U predmetu Grzinčič protiv Slovenije37, ESLjP je utvrdio povredu prava na suđenje u „razumnom roku“ jer je postupak trajao 8 godina i mjesec dana na dva nivoa odlučivanja. Podnosiocu predstavke je dosuđena naknada od 3.000 eura na ime nematerijalne štete.
Takođe, predmetu Nankov protiv Makedonije38, ESLjP je utvrdio povredu prava na suđenje u „razumnom roku“ iz člana 6 stav 1 Konvencije, jer je postupak trajao skoro 10 godina, od kojih preko 4 godine i 10 mjeseci u nadležnosti suda, u kom periodu je predmet razmatran na dva nivoa nadležnosti39.
U predmetu Ap-2636/17, odluka od 17. jula 2019. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio povredu prava na suđenje u „razumnom roku“, jer je postupak trajao 9 godina i 11 mjeseci pred upravnim organima i upravnim sudovima i još uvijek nije bio okončan u vrijeme donošenja odluke. Podnosiocu apelacije je dosuđena naknada od 675,00 KM.
U predmetu Ap-4230/16, odluka od 10. aprila 2018. godine, postupak traje 13 godina i još nije okončan pred upravnim organima i upravnim sudovima, pa je Ustavni sud BiH našao a priori povredu prava na suđenje u „razumnom roku“. Podnosiocima apelacije (njih ukupno 5) je dosuđena naknadu u ukupnom iznosu od 1.950,00 KM.
U predmetu Ap-4007/16, odluka od 6. novembra 2018. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio da postupak koji traje 16 i po godina pred upravnim organima i upravnim sudovima nije zadovoljio zahtjev iz člana 6 stav 1 Konvencije za suđenje u „razumnom roku“. Podnosiocu apelacije je dosuđena naknada od 1.000,00 KM.
Složenost predmeta
Kako odlučivanje u razumnom roku ne znači da brzina treba da prevlada nad kvalitetom odlučivanja40, ESLjP uzima u obzir složenost pravnih i činjeničnih pitanja, koja domaći sud treba da razmotri, a posebno:
- broj stranaka i svjedoka41,
- obimnost dokaznog materijala42,
36 Smoje protiv Hrvatske, presuda od 11. januara 2007. godine, stav 45.
37 Grzinčič protiv Slovenije, presuda od 3. maja 2007. godine, stav 71.
38 Nankov protiv Republika Makedonija, presuda od 29. novembra 2007. godine, stavovi 29. i 30.
39 Nije podnio zahtjev za pravično zadovoljenje pa mu nije ni dosuđena naknada.
40 Iako član 6. Konvencije zahtijeva da se sudski postupci sprovode efikasno, on takođe naglašava opšte načelo pravilnog sprovođenja pravde (Sügmann v. Germany, 1996, stav 55.).
41 Neumeister v. Austria, presuda 1968. godine, stav 20. i 21. i Angelucci v. Italy, presuda od 1991. godine.
42 U predmetu Neumeister protiv Austrije proučeno je 10.000 stranica spisa, a u predmetu Stil i Noris protiv Ujedinjenog Kraljevstva opisuje se suđenje koje je trajalo 313 sudskih dana, u kome je saslušano 130 svjedoka i proučeno 40.000 stranica spisa.
- složenost vještačenja43,
- međunarodni element, pogotovo u pogledu pribavljanja dokaza44,
- smrt jedne od stranaka u postupku45,
- starost događaja koji je bio predmet spora46.
Iz navedenog, slijedi da činjenična složenost predmeta zavisi od prirode zahtjeva o kojima treba odlučiti, odnosno broja stranaka u postupku, potrebe za saslušanjem većeg broja svjedoka, potrebe za obavljanjem jednog ili više različitih vještačenja radi utvrđivanja pravno relevantnih činjenica, kao i složenost vještačenja, obimnost dokaznog materijala i teškoća u dokazivanju, smrti jedne od stranaka u toku postupka, starosti događaja iz kojeg proističe sudski postupak i sl.
Postoje predmeti koji su po svojoj prirodi činjenično i pravno složeni kao što su stečajni postupci, ortačka gradnja, sticanje u bračnoj i vanbračnoj zajednici, porodični odnosi, raspodjela imovine među nasljednicima, razvod braka koji uključuje odlučivanje o povjerenju djece na čuvanje i vaspitanje i donošenju odluke o njihovom izdržavanju, komasacija, eksproprijacija, restitucija itd.
Prilikom procjene da li je dužina postupka bila „razumna“, ESLjP uzima u obezir sve objektivne okolnosti, kao što su složenost predmeta i broj nivoa nadležnosti na kojima je predmet razmatran u toku cjelokupnog trajanja postupka. Tako u predmetu Škare protiv Hrvatske 47, ESLjP je zaključio da je predmet u postupku bio više od 5 godina prije ratifikacije Konvencije (6. novembra 1997. godine), a period se završio 6. aprila 2005. godine kada je Ustavni sud donio svoju odluku. Dakle, postupak je trajao 7 godina i 5 mjeseci na dva nivoa nadležnosti. ESLjP primjećuje da je Ustavnom sudu trebalo više od 2 godine nakon odbijanja zadnjeg prijedloga podnosioca predstavke za ocjenu ustavnosti da stavi predmet podnosioca na dnevni red i još 9 mjeseci da to učini nakon što je predmet bio povučen. Štaviše, Vlada nije dala nikakvo objašnjenje za odgađanje do kojeg je došlo pred Vrhovnim sudom, gdje je postupak trajao oko dve i po godine nakon ratifikacije. Ispitavši sav materijal koji im je dostavljen i uzimajujći u obzir sudsku praksu o tom pitanju, ESLjP je preostalo da zakljkuči da je u ovom predmetu dužina postupka bila prekomjerna i da nije zhadovoljila zahtjev „razumnog roka“. Stoga je došlo do povrede člana 6 stav 1 Konvencije. Podnosiocu predstavke dosuđena je naknada, na ime nematerijale štete, u iznosu od 2.500 EURA.
U odluci AP-3964/08 od 21. jula 2011. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio da je prekršeno pravo na donošenje odluke u „razumnom roku“ iz člana 6. stav 1. Konvencije, kada je postupak povodom apelantkinjinog zahtjeva da se njenom nestalom suprugu prizna status pripadnika oružanih snaga Republike BiH trajao 8 godina 9 mjeseci i 20 dana, a takvo neopravdano trajanje postupka se može prvenstveno pripisati ponašanju Vrhovnog suda Federacije BiH koji je u upravnom sporu donio odluku nakon 5 godina 1 mjesec i 10 dana. Ustavni sud je istakao da je prvostepeni organ odluku o apelantkinjinom zahtjevu donio u roku od 4 mjeseca, a Federalno Ministarstvo je odlučilo o žalbi imenovane u roku od 3 godine i 3 mjeseca. Ustavni sud zaključuje da se u ovoj fazi, premda navedena rješenja nisu donesena u zakonom propisanim rokovima, (član 216 i član 244. Zakona o upravnom
43 U predmetu Šilih v. Slovenija, presuda iz 2007. godine, stav 26. navodi se kompleksno medicinsko vještačenje o uzroku smrti koje je uticalo na složenost predmeta ili predmet Gerden v. Slovenia, gdje se uzima da je vještačenje u parnici za povraćaj nacionalizovane imovine uticalo na složenost predmeta.
44 U predmetu Van Pelt v. France, presuda od 23. maja 2000. godine se navodi da za krivični postupak protiv brojnih okrivljenih za međuanrodno krijumčarenje narkoticima, gdje je većina krivičnih dijela vršena u inostranstvu, vrijeme od 8 i po godina bilo razumno.
45 U predmetu Sapukova v. Slovakia, 2007. godine, ESLjP ističe da smrt jednog od tuženih pokreće pitanje nasljednika u parnci, što
utiče na složenost predmeta i trajanje postupka.
46 Kostovska v. Makedonija, 2006. godine, stav 42.
47 Škare protiv Hrvatske, presuda od 15. juna 2006. godine, stav 29.
postupku), posebno imajući u vidu postupak pred drugostepenim organom (koji je odluku donio nakon 3 godine), dužina postupka se ne može u cijelosti staviti na teret upravnim organima, budući da je apelantkinja, ukoliko je smatrala da odluka o njenom zahtjevu, odnosno žalbi nije donesena u zakonom propisanom roku, mogla prema odredbama Zakona o upravnim sporovima (član 22), podnijeti žalbu, odnosno tužbu, zbog „ćutanja administracije“, kako bi ubrzala postupak po njenom zahtjevu.
U drugom predmetu AP-12/07 od 15. aprila 2009. godine48, Ustavni sud BiH je istakao da postupak odlučivanja o apelantkinjinoj tužbi u upravnom sporu je trajao 5 godina, 1 mjesec i 10 dana, te da je sud odluku trebao da donese bez odugovlačenja, shodno obavezi iz člana 10. Zakona o parničnom postupku, pa da je dužina postupka a priori
„nerazumna“ koja bi se mogla opravdati samo postojanjem izuzetnim okolnosti, koje Ustavni sud u ovom slučaju ne nalazi.
U odluci AP-1448/18 od 17. jula 2018. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio povredu prava na suđenje u razumnom rok, jer je period odlučivanja u predmetnoj pravnoj stvari trajao preko 6 godina i 3 mjeseca. Radilo se o ostvarivanju prava iz penzijsko-invalidskog osiguranja. Postupak je počeo 15. marta 2012. godine i još uvijek nije okončan niti je izvjesno kada će to biti, pa je za Ustavni sud dovoljno da zaključi da nema valjanog opravdanja zašto postupak u navedenom predmetu traje toliko dugo, što se u odlučujućoj mjeri može pripisati ponašanju organa uprave i redovnih sudova, a posebno Vrhovnog suda, koji nisu vodili postupak na način kako je to propisano relevantnim odredbama Zakona o opštem upravnom postupku, te Zakona o upravnim sporovima u vezi sa Zakonom o parničnom postupku. Utvrđena je povreda prava na suđenje u „razumnom roku“ iz člana 6 stav 1 Konvencije. Podnosiocu predstavke je dosuđen iznos od 900,00 KM na ime nematerijalne štete.
U jednom drugom predmetu AP-4007/16, u odluci od 6. novembra 2018. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio kršenje prava na donošenje odluke u „razumnom roku“ nalazeći da je postupak pokrenut 3. junuara 2000. godine i da je pravnosnažno okončan 29. juna 2016. godine presudom Vrhovnog suda, što znači da je ukupno trajao oko 16 i po godina. Radilo se o ostvarivanju prava na otpremninu, koji zahtjev se rješava na osnovu dokaza u spisu predmeta. Ustavni sud primjećuje da je prvostepenom organu trebalo 9 godina i 10 mjeseci da odluči o zahtjevu apelantkinjinog supruga, iako su drugostepeni organ, Okružni i Vrhovni sud postupke okončali u relativno kratkom roku. Apelantici je dosuđen iznos od 1.000,00 KM na ime naknade nematerijalne štete.
Ponašanje podnosioca predstavke
Podnosilac predstavke je dužan da pokaže marljivost u poštovanju i izvršavanju proceduralnih zahtjeva koji su relevantni, da se uzdrži od bilo kakve taktike odlaganja, kao i da iskoristi mogućnosti koje su mu pružene domaćim pravom za ubrzanje postupka, osim ako takva djelotvorna sredstva ne postoje49. Iz navedenog, proizlazi da svako obraćanje stranke radi utvrđivanja kršenja razumnog roka ne mora biti nužno osnovano. Sud će presuditi na štetu države samo ako je za nerazumno trajanje postupka odgovorna država, a ne podnosilac predstavke. Stav ili ponašanje podnosioca predstavke, koji je doveo do kršenja, slabi njegov prigovor vezan za kašnjenje. Međutim, stranka u postupku ne može se kriviti što koristi svoje pravo na izjavljivanje žalbe. Ali, ako je dužini postupka doprinio isključivo podnosilac predstavke, neće biti kršenja razumnog roka. U predmetu
48 dostupna na Web stranici Ustavnog suda BiH WWW.Ustavni sud.ba
49 Horvat protiv Hrvatske, 2001. godine, stav 57.
Bunčić protiv Slovenije50, ESLjP je, iako je postupak trajao 9 godina i 4 mjeseca, utvrdio da nema povrede člana 6 stav 1 Konvencije, jer je sud zaključio da su podnositeljica predstavke i njen muž, koji ju je zastupao, preduzeli niz koraka koji su komplikovali postupak i pokazali, ako ne želju za opstrukcijom, onda bar stav da ne žele da sarađuju. ESLjP je primijetio da je podnositeljica predstavke tri puta tražila izuzeće sudije i da je to svaki put završavalo odbijanjem zahtjeva. Bar 9 ročišta je odloženo zbog podnositeljice predstavke i, povrh svega, dva puta je odlučeno da postupak miruje, jer se podnositeljica predstavke, koja je bila tužilac u postupku, nije pojavila na ročištu. Iako period od 9 godina i 4 mjeseca za ovu vrstu građanskog postupka na prvi pogled izgleda nerazumno, postupci podnositeljice predstavke, koja nije pokazala savjesnost koja se očekuje od tužioca, naveli su ESLjP da, na osnovu svega ovoga, zaključi da nije bilo kršenja člana 6. stav 1. Konvencije u pogledu dužine trajanja postupka u ovom predmetu.
Smatra se da podnosilac predstavke postupa neodgovorno:
1. ako ne prisustvuje ročištima, pa svojim ponašanjem dovede do mirovanja postupka ili do toga da se tužba smatra povučenom51,
2. ako često i neopravdano traži odlaganje ročišta i time doprinosi dužini trajanja sudskog postupka52 ili ako traži izuzeće svih sudija što zakonom nije dopušteno,
3. ako podnosi neprecizne i neosnovane zahtjeve ili ako iznosi činjenice koje treba provjeriti, a koje se pokažu kao netačne53 ili iznosi tvrdnje koje su suprotne tvrdnjama njegovog punomoćnika u cilju odugovlačenja postupka ili je neopravdano odbijao da se podvrgne medicinskom vještačenju ukoliko je to bilo nužno,
4. ako sudu ne dostavi tačnu adresu54,
5. ako često i bez razloga mijenja punomoćnika55,
6. ako ne dostavi neophodne dokumente za dalji tok postupka56.
Ponašanje organa vlasti
Samo ona odlaganja za koja se država može smatrati odgovornom mogu opravdati stav da je prekoračen „razuman rok“ 57. Dakle, prilikom ispitivanja ovog kriterijuma utvrđuje se da li su sudovi preduzeli sve mjere i radnje koje su po zakonu bili obavezni kako bi se postupak okončao u razumnom roku. Sud ne može da posmatra stranke u parnici kako odugovlače postupak pozivajući se na načelo dispozicije58. ESLjP je odavno kao pandan načelu dispozicije stranaka istako načelo sudskog upravljanja parnicom 59, naglasivši da
50 Bunčić protiv Slovenije, presuda od 24. januara 2008. godine, stav 54.
51 Skočajić i T. Bijelić protiv Srbije, 2007, te Julijana Uglešić protiv Hrvatske, 2001, predstavke koje su proglašene nedopuštenim zbog neodgovornog ponašanja podnosilaca predstavki.
52 Šoć protiv Hrvatske, 2003, advokat podnosioca predstavke nije se pojavio na ročištu dva puta, a zatim je obavijestio sud da je izgubio kontakt sa klijentom; podnosilac predstavke nije došao na dva ročišta i zahtijevao je odlaganje na neodređeno vrijeme da ne bi putovao
iz Zagreba za Dubrovnik, što je dovelo do toga da sud ne utvrdi kršenje prava u ovom slučaju.
53 Bagetta v. Italy,1987.
54 Bunčić protiv Slovenije, presuda od 24. januara 2008. godine, stav 57.
55 Kӧnig v. The Federal Republic of Germany, presuda od 28. juna 1978. godine, stavovi 103. i 108.
56 Ivka Ljubičić protiv Hrvatske, odluka o dopuštenosti, 2007. godine.
57 Napijalo protiv Hrvatske, presuda od 13. novembra 2003.godine, stav 61.
58 U predmetu Guincho v. Portugal, presuda od 10. jula 1984, stav 35., Vlada je tvrdila da je podnosilac predstavke mogao da ubrza postupak obraćajući se Vrhovnom pravosudnom savjetu, te da je podnosilac predstavke odgovoran u kašnjenju dolazaka svjedoka, kao i druge stranke
u postupku. ESLjP je odbio prigovore Vlade, navodeći da obraćanje Vrhovnom pravosudnom savjetu ne bi skratilo vremensko trajanje
postupka, jer Savjet ima ovlašćenje samo da pokrene određeni postupak protiv sudije ili drugog službenika ukoliko to ocijeni prikladnim. Navođenje pogrešne adrese za svjedokinju, koje je donekle moglo da odgodi njeno saslušanje, taj vremenski period je beznačajan u odnosu na ukupnu dužinu trajanja postupka. ESLjP je ustanovio da nedolazak svjedoka i advokata tuženih ne mogu se smatrati propustom podnosioca predstavke.
59 Ibid, Vlada je istakla da se u Portugaliji parnični postupak vodi po načelu dispozicije stranaka (član 264. stav 1. ZPP. – pokretanje postupka počiva na strankama koje moraju da preduzmu sve neophodne radnje radi ekspeditivnog vođenja postupka). Međutim, ESLjP je
odbacio ovaj prigovor istakavši da ovaj prigovor ne oslobađa sudove obaveze da obezbijede trajanje postupka u skladu sa zahtjevom člana
6. stav. 1. Konvencije. Pogotovo, što portugalski Zakon o saobraćaju na putevima (član 68.). nalaže da se u ovim predmetima postupa u skraćenom postupku, što podrazumijeva skraćenje rokova i obavezu sudija da pokažu ekspeditivnost (stav 2.).
sud rukovodi postupkom i da je dužan da obezbijedi da nijedna stranka ne zloupotrebljava procesna ovlašćenja u pravcu odugovlačenja postupka 60.
U predmetu Uljar i ostali protiv Hrvatske 61, ESLjP je smatrao da argumenti koje je iznijela Vlada nisu dovoljni kako bi objasnili odgodu više od 8 godina za sudove dva stepena nadležnosti. Iako je tačno da su podnosioci predstavke u određenoj mjeri pridonijeli trajanju postupka, do toga odugovlačenja, po mišljenju ESLjP, uglavnom je došlo zbog toga što prvostepeni sud nije djelotvorno kontrolisao postupak. ESLjP primjećuje određeno razdoblje neaktivnosti za koje Vlada nije dala nikakvo objašnjenje (npr. prvostepeni sud nije održao nijedno ročište između 12. augusta 1999. godine i 25. aprila 2000. godine ili između 10. augusta 2000. godine i 5. juna 2001. godine; drugostepenom sudu je trebalo godinu i po dana da odbije žalbu tužioca).
U odluci Ap-2694/13 od 20.6.2016. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio povredu prava na suđenje u „razumnom roku“ iz člana 6 stav 1 Konvencije kada je postupak utvrđivanja statusa ratnog vojnog invalida, koji nije bio posebno složen, trajao 12 godina i 11 mjeseci od čega 9 godina nije bilo nikakvih aktivnosti na predmetu.
Ponašanje sudova po principu „ping- pong“ ili „jo-jo“ praksa
ESLjP je utvrdio da ponavljanje ukidanja presuda u toku jednog postupka ukazuje na ozbiljan nedostatak sudskog sistema, s obzirom da je to obično posljedica grešaka nižih sudova62.
U predmetu Parizov protiv Makedonije63 prilikom procjene razumnosti roka u kojem je vođeno suđenje, ESLjP je nadležan u pogledu vremena koje je proteklo od 10.4.1997. godine kada je Konvencija stupila na snagu u odnosu na bivšu Jugoslovensku Republiku Makedoniju, ali pri tom uzima u obzir stanje postupka na taj dan. S tim u vezi, ESLjP primjećuje da je u tom trenutku suđenje trajalo preko 10 godina i 10 mjeseci na tri nivoa nadležnosti, a postupak je ukupno trajao više od 21 godinu i još uvijek nije bio okončan. Presuda Okružnog suda od 20.3.1996. godine bila je posljednja u okvirima tog vremena. ESLjP smatra da je ponavljano stalno vraćanje predmeta na ponovno odlučivanje uzrok prekomjernog trajanja postupka, U periodu koji spada u nadležnost ESLjP ratione temporis, predmet je preispitivan 5 puta, a on iznosi 10 godina 9 mjeseci i 5 dana. S toga se ne može reći da domaći sudovi nisu bili aktivni. Međutim, iako ESLjP nije u poziciji da analizira kvalitet sudske prakse domaćih sudova, on smatra da, s obzriom da je ukidanje presuda i vraćanje predmeta na ponovno suđenje obično posljedica grešaka nižih sudova, ponavljanje ukidanja presuda u toku jednog postupka ukazuje na ozbiljan nedostatak sudskog sistema.
60 Dika protiv Makedonije, 2007, stav 58.
61 Uljar i ostali protiv Hrvatske, presuda od 8. marta 2007. godine, stav 37. ESLjP je utvrdio da je postupak počeo 16. avgusta 1996. godine kada je M. K. podnijela građansku tužbu protiv podnosioca zahtjeva, a završio je 9. marta 2006. godine kada je Županijski sud
potvrdio prvostepenu odluku. Što znači da je postupak trajao 9 godina i 7 mjeseci, a period koji se uzima u obzir je od 6 novembra 1997. godine, nakon stupanja na snagu Konvencije u odnosu na Hrvatsku i završio je 9. marta 2006. godine, dakle, trajao je oko 8 godina i 4
mjeseca na tri nivoa nadležnosti. ESLjP smatra da je period od 8 godina i 4 mjeseca za dva nivoa nadležnosti a priori nerazuman i traži
globalnu ocjenu. Njegova bi se ukupna dužina mogla opravdati samo pod izuzetnim okolnostima. ESLjP smatra kako Vlada nije navela niti jednu činjenicu ni tvrdnje koje bi ga mogle uvjeriti da dođe do drugačijeg zaključka u ovom predmetu. S obzirom na svoju sudsku praksu po tom pitanju, ESLjP smatra da je u ovom predmetu dužina postupka bila prekomjerna i da nije zadovoljila zahtjev „razumnog roka“. Stoga je došlo do povrede člana 6. stav 1. Konvencije.
62 Parizov protiv Republika Makedonije, 2008, gdje je utvrđeno kršenje prava na suđenje u „razumnom roku“ jer je predmet 5 puta vraćan na ponovno suđenje (stav 33.), Podnosiocu predstavke dosuđen je iznos od 4000 EURA na ime nematerijalne štete. Ali u predmetu Mamič
protiv Slovenije br. 2, nije bilo povrede prava na suđenje u razumnom roku, ali je ESLjP komentarisao činjenicu da je prvostepena presuda dva puta ukidana i da to već ukazuje na anomaliju sudskog sistema.
63 Parizov protiv Republika Makedonija, presuda od 7. februara 2008.
U predmetu AP-2027/18, odluka od 19.6.2018. godine, Ustavni sud BiH je istakao da je u toku dužine postupka od 17.5.2017. godine koji još nije okončan, Ministarstvo donijelo dva rješenja, Okružni sud tri presude i Vrhovni sud jednu presudu. S tim u vezi, Ustavni sud zapaža da su Ministarstvo, Okružni i Vrhovni sud relativno u kraćim rokovima donosili svoje odluke. Međutim, s druge strane, Ustavni sud isto tako zapaža da je Ministarstvo u dva navrata (rješenjem od 15.8.2012. godine i 19.12.2014. godine) ukidalo prvostepeno rješenje, da je Okružni sud u tri navrata (presudama od 18.4.2012. godine, 18.11.2013. godine i 12.01.2016. godine) poništavao akte Minstastva i predmet vraćao tom organu na ponovno odlučivanje, kao i da je Vrhovni sud (presudom od 30.10.2014. godine) odbio zahtjev za vanredno preispitivanje Ministarstva podnesen protiv presude Okružnog suda od 8.11.2013. godine. Ustavni sud podsjeća na stav ESLjP i Ustavnog suda da stalno vraćanje predmeta sa višeg nižem sudu ili organu ne predstavlja uvijek najbolji način da pojedinci realiziju svoja prava. Ustavni sud mora naglasiti da je za pravni sistem od fundamentalne važnosti vođenje postupka u okviru razumnog vremena, jer svako nepotrebno oduglovačenje, kao i vraćanje predmeta od vižeg ka nižem sudu često dovodi do de facto, lišavanja pojedinca njegovih prava, gubitka djelotvornosti i povjerenja u pravni sistem.
Bez obzira na to, koliko je puta predmet vraćan na ponovno suđenje, postupak se za potrebe suđenja u „razumnom roku“ posmatra kao jedna cjelina. U predmetu Kostevska protiv Makedonije64, Vlada je isticala da svako „novo“ suđenje poslije ukidanja presude, treba posmatrati kao posebnu cjelinu, ali je ESLjP odbio ovaj prigovor s obzirom da se radi o istom predmetu spora o kojem se sve vrijeme odlučuje.
Po ukidanju presude očekuje se ažurno suđenje, pogotovo ako je postupak prije toga već dugo trajao65. Ako se predmet višestruko otvara ili prebacuje sa suda na sud (tzv.
„ping-pong“ ili „jo-jo“ praksa), ESLjP je sklon da to tumači kao ozbiljno, otežavajuću okolnost usljed koje je moguće da se ustanovi kršenje člana 6 stav 1 Konvecije, čak i ako ukupna dužina postupka ne djeluje prekomjerno. Tako, dva duga perioda neakitvnosti u parnici od ukupno 20 mjeseci, za koje država nije imala opravdanje, dovela su do kršenja prava 66.
Isto tako, 4 godine i 8 mjeseci nije nerazumno dugo za radni spor razmatran na tri nivoa nadležnosti67. Za odlučivanje Vrhovnog suda o reviziji 2 godine i 7 mjeseci je predugo s obzirom da se odlučuje samo o pravnim pitanjima, bez potrebe da se izvode dokazi ili preduzima bila koja druga procesna aktivnost68. Vrhovni sud mora da ima u vidu koliko je postupak u predmetu trajao u trenutku prijema predmeta u Vrhovni sud i da prema tome, po potrebi, odluči posebno ažurno. ESLjP nije prihvatio opravdanje države da je Vrhovni sud bio preopterećen usljed široke nadležnosti, nisko propisanog praga za podnošenje revizije, izbornih sporova, našavši da je u pitanju hronična preopterećenost suda koja ne može da opravda pretjerano odlaganje. Država nije dokazala da je preduzela djelotvorne mjere da suzbije zastoj, nastao oko izbornih prava.69 Takođe, opravdanje da je Vrhovni sud davao prvenstvo „pritvorskim predmetima“ u odnosu na predmet podnosioca predstavke koji nije bio u pritvoru, nije opravdao rješavanje po žalbi od preko 3 godine70. Kašnjenje u izradi pismenog otpravka presude i dostavljanja strankama nakon dvije i po (2,5) godine bio je jedini razlog da se utvrdi kršenje prava suđenja u „razumnom roku“ u slučaju Debelić
64 Kostevska protiv Republika Makedonija, 2006. stav 43.
65 Milišević protiv Republika Makedonija, 2006, te Arsov protiv Republika Makedonija, 2006.
66 Već napomenuti Napijalo protiv Hrvatske, 2003. stav 61.
67 Stefanovski protiv Republika Makedonija, odluka o dopuštenosti, 2009.
68 Markoski protiv Republika Makedonija, presuda 2.11.2006. godine, stav 38. te Jelavić – Mitrović protiv Hrvatske, presuda 13.01.2005. stavovi 28. i 29.
69 Dumanovski protiv Republika Makedonija, 2005. stav 31.
70 Camasso protiv Hrvatske, 2005. stav 35.
protiv Hrvatske71. Dok je u predmetima Markoski protiv Makedonije i Parizov protiv Makedonije72, kašnjenje u dostavljanju presude od 1 godine i 2 mjeseca u prvom predmetu i 2 godine u drugom predmetu bio dodatni razlog da se utvrdi povreda prava na suđenje u
„rauzmnom roku“ podnosiocima predstavke. U slučaju Geršak protiv Slovenije 73, ESLjP je utvrdio da postoji povreda prava na suđenje u „razumnom roku“ zbog kašnjenja od 2 godine i 8 mjeseci od podnošenja tužbe do održavanja prvog ročišta, za koje vrijeme je podnosilac predstavke podnio 7 zahtjeva da se ročište zakaže.
Činjenica da je sudski predmet bio izgubljen skoro dve godine u izvršnom postupku bila je, između ostalog, da ESLjP utvrdi prekoračenje „razumnog roka“ u predmetu Bulović protiv Srbije 74.
U odluci Ap-348/08 od 14.9.2010. godine, Ustavni sud BiH je našao povredu prava na suđenje u „razumnom roku“ iz člana 6. stav 1. Konvencije jer je kašnjenje Osnovnog suda u pogledu dostave apelantove tužbe na odgovor tuženom u vremenu od 1 godine i 10 mjeseci uticalo na ukupnu dužinu postupka i može se u potpunosti staviti na teret Osnovnom sudu, pri čemu Osnovni sud nije dao rauzmno objektivno opravdanje za takvo kašnjenje.
U odluci Ap -2810/12 od 27.10.2015. godine, Ustavni sud je naveo da postupak koji je trajao 12 godina i 10 mjeseci na dvije inastance od čega 10 godina i 10 mjeseci pred Osnovnim sudom ocjenjuje da je a priori van razumnog roka. Njegova dužina bi se mogla opravdati samo pod izuzetnim okolnostima. Međutim, Ustavni sud zapaža da Osnovni sud dužinu postupka pred tim sudom nije pokušao opravdati ni na koji način, osim što je naveo da je predmetni spis uništen u poplavi 2014. godine pa je Ustavni sud zaključio da dužina postupka u ovom predmetu ne zadovoljava zahtjev razumnosti iz člana 6. stav 1 Konvencije te da postoji kršenje prava na suđenje u „razumnom roku“. Apelantu je dosuđen iznos od 1.800,00 KM, na osnovu naknade nematerijalne štete.
Česta promjena sudija
ESLjP je čestu promjenu sudija u predmetu uočio kao jedan od razloga povrede prava na suđenje u „razumnom roku“. Višestruka izmjena sudija u istom predmetu bila je razlog za povredu prava na suđenje u „razumnom roku“ u predmetu Majkržik protiv Poljske 75 kao i u predmetu Lehner i Hes protiv Austrije 76. Česta promjena sudskih vijeća ili postupajućih sudija dovodi do odugovlačenja postupka usljed potrebe da se novi sudija ili vijeće upozna sa predmetom. Promjena 6 sudija u istom predmetu u prvom stepenu doprinijela je kršenju prava na suđenje u „razumnom roku“ 77.
Nepozivanje stranke, svjedoka ili vještaka
Razlog za neopravdano kašnjenje u sudskim postupcima može biti i nepozivanje stranaka, svjedoka ili vještaka, odnosno njihovo nepravilno pozivanje. U premetu Rubis protiv Grčke78, ESLjP ističe da je u ostavinskom postupku sudu trebalo 26 mjeseci da dobije izjave 4 svjedoka, što je, među ostalim uzrocima, doprinijelo pretjeranom trajanju postupka od 14 godina. U predmetu Minčeva protiv Bugarske 79, ESLjP je utvrdio
71 Debelić protiv Hrvatske, presuda od 12. oktobar 2006. stav 32.
72 Markoski protiv Makedonije, 2008, stav 38, te Parizov protiv Makedonije, 2008, stav 58.
73 Geršak protiv Slovenije, presuda od 27.5.2008. godine, stav 30.
74 Bulović protiv Srbije, presuda od 01.4.2008.godine, stav 52.
75 Majkrzyk v. Poland, 2003., stavovi 62-64
76 Lechner and Hess v. Austrija, 1987, stav 58.
77 Šilih protiv Slovenije, 2007, stav 130.
78 Roubies c. Grecce, 2009. stav 31.
79 Mincheva, c. Bulgarie, 2010. stav 31.
nesposobnost bugarskih organa da na odgovarjući način obezbijede prisustvo jedne od stranaka u porodičnom sporu.
Sporo prosljeđivanje predmeta
Neblagovremeno i neažurno dostavljanje predmeta žalbenom sudu od strane prvostepenog suda radi odlučivanja po žalbi, ESLjP je takođe uočio kao razlog neopravdanog kašnjenja. U predmetu Martins Moreira protiv Portugalije 80 spis je bio dostavljen Višem sudu u žalbenom postuku nakon 10 mjeseci od podnošenja žalbe. ESLjP je u predmetu Bunkate protiv Holandije 81 konstatovao da je za žaljenje rok od 15 i po mjeseci između izjavljivanja žalbe podnosioca predstavke i prijema njegovog predmeta u Kasacionom sudu.
Problemi vezani za vještake
Sudovi su dužni da obezbijede da vještaci u razumnom roku dostave svoje nalaze. Kašnjenje u izradi nalaza vještaka, ESLjP je prepoznao jedan od uzroka povrede prava na suđenje u „razumnom roku“. U već pomenutom predmetu Nankov protiv Makedonije i Zapia protiv Italije u kome se 4 godine čekalo na nalaz vještaka u izvršnom postupku. Kašnjenje u obrazlaganju vještačenja kao razlog produženja trajanja sudskih postupaka, koje sudovi nisu sankcionisali, ESLjP je konstatovao u predmetu Pena protiv Portugalije 82 i Cirikakis protiv Grčke83. ESLjP naročito ukazuje na problem instituta sudske medicine, koji su u pojedinim državama jedino nadležni za obavljanje medicinskih vještačenja, da obezbijede odgovarajući broj vještaka kako bi se vještačenja obavljala u primjerenom roku koji ne bi doprinosio kašnjenjima sudskih postupaka, u već pomenutom predmetu Martins Moreira protiv Portugalije. Sljedeći problem, koji je uočen u pogledu vještačenja, jeste nepoštovanje zadatog okvira predmeta vještačenja. ESLjP u predmetu Versini protiv Francuske84 ističe da je vještak prekoračio granicu svog zadataka koji se sastojao samo u procjeni pretrpljene štete, što je navelo podnosioca predstavke da zahtijeva nova vještačenja i to je doprinijelo produžavanju postupka. ESLjP podsjeća „da je vještak nezavisan u sastavljanju svog izvještaja, ali da je pod kontrolom pravosudnih organa, koji su dužni da obezbijede dobro odvijanje vještačenja“.
U građanskim stvarima može se, zbog velike važnosti predmeta za podnosioca predstavke, zahtijevati i posebna ažurnost, naročito za one predmete koji su domaćim zakonima određeni kao hitni ili naročito hitni, kao što je to konstatovano u predmetu Jevremović protiv Srbije85, odnosno Simić protiv Srbije86, ako bi za podnosioca predstavke mogla da nastane nanadoknadiva šteta ili se radi o takvoj prirodi predmeta, da se prema okolnostima slučaja, zahtijeva brže postupanje od uobičajenog. ESLjP naglašava da je u radnim sporovima neophodna posebna ažurnost 87, kao i da se ovaj zahtjev dodatno pojačava u odnosu na države gdje domaći zakon predviđa da se takvi predmeti moraju rješavati sa posebnom hitnošću. Podnosilac predstavke, u slučaju Fridlender protiv Francuske88, žalio se na dužinu trajanja postupka u radnom sporu, koji je tajao od 1986. do 1995. godine pa je ESLjP u ovom predmetu utvrdio povredu prava na suđenje u „razumnom roku“, navodeći da se „razumnost dužine postupka mora procjenjivati u svjetlu oklnosti
80 Martins Moreira, v. Portugal, 1988, stav 52.
81 Bunkathe v. the. Methelands, 1993, stav 22.
82 Pena c. Portugal, 2003, stavovi 22-24.
83 Tsirikakis c. Greece, 2002, stavovi 42-44
84 Versini c. Francee, 2001. stav 29.
85 Jevremenović protiv Srbije, 2007, stav 81,
86 Simić protiv Srbije, presuda od 24. novembra 2009. godine, stav 18.
87 Rotollo v. Italia, presuda od 27. februara 1992. godine, Serija A, br. 230-D, stav 17.
88 Frydlender v. Francee, 2000, stav 43.
slučaja s obzirom na sljedeća pravila: složenost slučaja, ponašanje podnosioca predstavke i nadležnih vlasti, kao i s obzrom na to koliko je za podnosioca predstavke bio značajan predmet spora“.
U predmetima očuvanja porodičnih veza, odlučivanja o starateljstvu nad djecom, vršenju roditeljskog prava, dosuđivanju izdržavanja u postupku razvoda braka, takođe se zahtijeva da sud postupa brzo. Posebna marljivost se zahtijeva u slučajevima u kojima su roditelji pogođeni vaspitnim mjerama koje su naložili sudovi ili je u pitanju ograničenje roditeljskih prava. Dijete se može emocinalno vezati za nove hranioce kao u predmetu V. protiv Ujedinjenog Kraljevstva 89, što zahtijeva posebnu marljivost, a šestogodišnji krivični postupak za navodno zlostavljanje djeteta nije zadovoljio zahtjev za suđenje u
„razumnom roku“ jer je uticao na kontakt podnosioca predstavke sa djetetom.
U predmetu Boka protiv Belgije90, ESLjP je utvrdio povredu prava na suđenje u
„razumnom roku“ jer je postupak za starateljstvo nad djetetom trajao 2 godine i 3 mjeseca. Povreda je utvrđena i u porodičnim sporovima koji su trajali 4 godine i 13 dana, kao i 3 godine 6 mjeseci i 8 dana91.
U predmetu Veljkov protiv Srbije 92, koji je vođen duže od 5 godina pred istim sudom u vrijeme podnošenja predstavke i neizvršenja privremene mjere, zbog čega podnositeljica nije uspjela da izgradi odnos sa kćerkom, koja je ostala da živi sa ocem, ESLjP je utvrdio propust domaćeg suda i povredu prava na suđenje u „razumnom roku“ kao i na uživanje prava na porodični život, budući da sud nije pokazao dovoljnu pažnju i posebnu marljivost u rješavanju ovog predmeta.
Suprotno navedenom, u slučaju Damnjanović protiv Srbije 93, ESLjP je zaključio da za neizvršenje presude o povjeravanju djece, država ne snosi odgovornost, budući da su teškoće u predaji djece bile uzrokovane, prije svega, time što su djeca odbijala da odu kod majke.
Posebna ekspeditivnost se traži i kod brakorazvodnih postupaka, vršenja roditeljskog prava, održavanja kontakata roditelja i njihovih srodnika sa maloljetnom djecom, kao i u predmetima u kojima se odlučuje o poslovnoj sposobnosti zbog narušenog mentalnog zdravlja94, ili neizlječivih bolesti 95 ili za naknadu štete koju traže oboljeli od HIV96 i sl.
U radnim sporovima „zaposleni koji smatra da je neopravdano suspendovan ima važan lični interes da odmah dobije sudsku odluku o zakonitosti takve mjere“, što je ESLjP naglasio u predmetu Obermajer protiv Austrije, budući da je u ovom predmetu postupak trajao 9 godina, dok nije smatrao da se radi o nerazumno dugom postupku u radnom sporu Stoidis protiv Grčke 97, koji je pred tri instance trajao 6 godina i jedan mjesec. Međutim, u predmetu Fernandes Kaskao protiv Portugalije 98, postupak koji se vodi zbog viška zaposlenih i otpuštanja sa posla koji je trajao 4 godine i 7 mjeseci nije zadovoljio zahtjev za suđenje u „razumnom roku“.
89 H. v. the United Kingdom, presuda od 8. jula 1987. stav 85.
90 Boca v. Belgium, presuda od 15. novembra 2002.
91 E.O. and V.P. v. Slovakia, presuda od 27. aprila 2004,
92 Veljkov protiv Srbije, presuda od 19. aprila 2011.
93 Damnjanović protiv Srbije, presuda od 8. novembra 2008. godine.
94 Mater protiv Slovačke, presuda od 5. jula 1999.godine.
95 De Ckler,v.Belgiu, presuda od 25. septembra 2007. godine.
96 A. and others v. Denmark, presuda od 22. januara 1986. stavovi 78. i 81.
97 Stoidis v. Grecee presuda od 17.maja 2001. godine.
98 Fernandes Cascao, c. Portugal , presuda od 1. februara 2001.
Na poseban značaj predmeta za podnosioca mogu uticati okolnosti vezane za njegovu ličnost, kao što je starost podnosioca koji traži priznavanje nekog prava 99 ili postupak u vezi sa instalisanjem telefonske linije u stanu invalidne osobe u kasnim godinama života 100.
Zdravstveno stanje i ugroženost života podnosioca predstavke zahtijevaju posebnu hitnost jer neizlječiva bolest skraćuje životni vijek. Od državnih organa se zahtijeva posebna ekspeditivnost kada je podnosilac predstavke obolio od teške i neizlječive bolesti i kad se njegovo zdravstveno stanje ubrzano pogoršava101.
U predmetu V.A.M. protiv Srbije, zahtijevala se posebna marljivost jer se radilo o sporu, zbog vršenja roditeljskog prava i zbog toga što je podnositeljica predstavke bila HIV pozitivna. ESLjP u presudi navodi: pitanja obuhvaćena tim postupkom „očigledno su bila od posebnog značaja, kako za podnositeljicu predstavke, tako i za njeno dijete i zato su domaće vlasti morale da im posvete posebnu pažnju... podnositeljica predstavke je i sama HIV pozitiva, što je činjenica koja je u najmanju ruku bila poznata Centru za socijlani rad (koji je i sam državna ustanova uključena u postupak), to je zahtijevalo posebnu pažnju“.
Takođe u predmetu Anra protiv Francuske 102¸ ESLjP je naglasio da je „ono što je bilo u pitanju za podnosioca, koji je bio HIV pozitivan od rođenja... zahtijevalo izuzetnu revnost, bez obzira na broj predmeta koje je trebalo rješavati“.
Naknada štete žrtvama saobraćajnih nesreća, zahtijeva hitnost u postupanju da bi žrtva od sebe otklonila štetu ili obezbijedila troškove liječenja ili da u slučaju smrti ne bude lišena finansijske podrške lica koje je poginuli izdržavao. Sudovi su dužni da hitno postupaju u predmetima u kojima podnosioci predstavke traže naknadu štete zbog teških tjelesnih povreda zadobijenih u saobraćajnim nezgodama – već pomenuti predmet Ginčo protiv Portugalije 103, zbog nesavjesnog liječenja ili ljekarske greške 104.
U već pomenutom, predmetu Napijalo protiv Hrvatske, ESLjP je istakao da je potrebna posebna ili naročita hitnost u slučajevima vraćanja pasoša, kao i ostvarenja prava na obrazovanje 105. ESLjP poziva domaće sudove koji imaju zaostale predmete da predmete obrađuju po značaju, a ne samo po redoslijedu prijema. To implicitno sugeriše, da se predmeti rješavaju po posebnom značaju koji imaju za podnosioca predstavke.
U odluci AP-4171/16 od 5. jula 2018. godine, Ustavni sud BiH je utvrdio povredu prava na suđenje u razumnom roku, jer je postupak za naknadu materijalne i nematerijalne štete po osnovu saobraćajne nezgode trajao 9 godina i 6 mjeseci i još nije okončan. S obzirom na to da se tužbeni zahtjev odnosi na naknadu materijalne i nematerijalne štete proistekle iz saobraćajne nezgode i u kojoj su smrtno stradala dva lica bliska apelantima, Ustavni sud smatra da je predmetni postupak značajan za apelante, te da je potrebna posebna brižljivost u postupanju suda u ovoj vrsti predmeta. Činjenica da postupak traje 9 godina 6 mjeseci i da još uvijek nije okončan ukazuje da je došlo do povrede prava na suđenje u
„razumnom roku“ iz člana 6 stav 1 Konvencije, a redovni sudovi kao ni Vrhovni sud RS nisu dali objektivno prihvatljive razloge za nerazumno dugo trajanje postupka. Ustavni sud samtra da je tako prekomjerno trajanje postupka posljedica sistemskih nedostataka u
99 Jablonska v. Poland, presuda od 9 marta 2004.
100 Pantaleon c. Grecee, presuda od 10 maja 2007. godine, stav 25.
101 Georgi c. Roumanie, presuda od 24.maja 2006.
102 Henra v. Francee, presuda od 29. aprila 1998. godine.
103 U ovom predmetu je ESLjP utvrdio povredu prava na suđenje u „razumnom roku“, zbog toga što je postupak za naknadu štete trajao 3 godine i 10 mjeseci u jednom stepenu suđenja.
104 Marchenko v. Russija, presuda od 5. oktobra 2006. godine.
105 Oršuš i drugi protiv Hrvatske, presuda velikog vijeća od 16. marta 2010. godine.
organizovanju pravosuđa i efektivnom ostvarivanju nadležnosti raznih nivoa javnih vlasti u ovoj oblasti, zbog čega postoji sistemsko kršenje ovog prava pred redovnim sudovima.
Zaključak
Član 6 stav 1 Konvencije jamči pravo na pravično suđenje, te pravo na donošenje odluke u „razumnom roku“ kao jedan od segmenata tog prava. Navedeni član jamči procesna prava strankama u građansko-pravnim stvarima. Prilikom ocjene razumnog roka, ESLjP uzima u obzir nekoliko kriterijuma: složenost predmeta, ponašanje podnosioca predstavke, postupanje organa vlasti i značaj spora za podnosioca predstavke. S obzirom da se prilikom primjene prava iz Konvencije, ona mora tumačiti kao „živi organizam“, član 6 stav 1 podrazumijeva ispitivanje pravičnosti postupka sagledanog u cjelini i konkretno – to je popis i pregled svih faza (postupka) i mogućnosti koje su pružene podnosiocu predstavke – a ne vrednovanje izolovane procesne manjkavosti per se. Visoke strane ugovornice su po članu 1 Konvencije dužne da organizuju svoje pravne sisteme tako da obezbijede poštivanje člana 6 Konvencije. Po pravilu, pozivanje na brojnost predmeta, preopterećenost sudova kao i na finansijske i praktične probleme ne može opravdati ispunjenje zahtjeva iz člana 6 stav 1 Konvencije na ostvarivanje prava na suđenje u
„razumnom roku“. Ako je sud preopterećen neriješenim predmetima, izgrađeni standardi ESLjP nalažu da se predmeti tada rješavaju po prioritetu ili po posebnom značaju za podnosica predstavke, a ne po redoslijedu prijema predmeta u sud.
Literatura
1. Izvod iz sudske prakse ESLjP, Savjet Evrope, Bemust, Sarajevo, 2002, priredio Gilles Dutertre.
2. Izvod iz sudske prakse ESLjP, Savjet Evrope, Grafičar promet d.o.o. Sarajevo, 2001, Knjiga 1 i 2.
3. Teorija i praksa Evropske konvencije o ljudskim pravima, P. van Dijk, G. J. H. van Hoof, Müler, Sarajevo, 2001.
4. Bilten Ustavnog suda BiH, Sarajevo, 2004.
5. Pravo na suđenje u razumnom roku, Zbirka izabranih presuda Evropskog suda za ljudska prava u slučajevima protiv Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Makedonije, Slovenije i Srbije, Tea Gorjanec – Prelević, Centar za ljudska prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2009.
6. Strahinja M. Ćurković, Radenko Jotanović, „Objašnjenja uz Zakon o zaštiti prava na suđenje u razumnom roku“, SP Skandi, BINA d.o.o, Banjaluka 2020.
7. Miodrag N. Simović, Duško Medić, Strahinja Ćurković, Milena Simović,
„Vještačenje u sudskim postupcima“, prvo izdanje, Centar za vještačenje i procjenjivanje „Zenit“ d.o.o. Banjaluka, GrafoMark, Laktaši, Banjaluka 2020.
8. Zaštita prava na pravično suđenje prema Evropskoj konvenciji o građanskim pravima, Dovydas Vitkauskas, Grigoriy Dikov, Savjet Evrope, Strazbur, 2012.
9. Kriterijumi za ocjenu povrede prava na suđenje u razumnom roku, Katarina Manojlović – Andrić, Ljubica Milutinović, Snežana Andrejević, Vanja Rodić, Majda Kršikapa, Milan Bajić, Savjet Evrope, 2018.
10. Vodič za obrazloženu sudsku odluku, Pravosudni forum za Bosnu i Hercegovinu, Savart M, Sarajevo, 2018.
11. Domaća i strana sudska praksa, Privredna štampa d.o.o. Sarajevo, janura – februar – mart 2018.
12. Domaća i strana sudska praksa, Privredna štampa d.o.o. Sarajevo, oktobar – novembar – decembar 2018.
Oznake presuda Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu koje su korišćene u ovom radu
1. Camasso protiv Hrvatske, zahtjev broj 15733/02, presuda od 13. januara 2005. godine (konačna 13. aprila 2005. godine).
2. Nankov protiv Republika Makedonija, žalba broj 26541/02, presuda od 29. novembra 2007. godine (konačna 02. juna 2008. godine).
3. Acigkӧz protiv Slovenije, predstavka broj 28936/02, presuda od 7. februara 2008. godine (konačna 7. maja 2008. godine).
4. Mamič protiv Slovenije broj 2, predstavka broj 75778/01, presuda od 27. jula 2006. godine (konačna 27. oktobra 2006. godine).
5. Markoski protiv Republika Makedonija, žalba broj 22928/03, presuda od 02. novembra 2006. godine (konačna 12. februara 2007. godine).
6. Parizov protiv Republika Makedonija, žalba broj 14258/03, presuda od 7. februara 2008. godine (konačna 7. maja 2008. godine).
7. Rizova protiv Republika Makedonija, žalba broj 41228/02, presuda od 6. jula 2006. godine (konačna 6. oktobra 2006. godine).
8. Grzinčič proitv Slovenije, predstavka broj 26867/02, presuda od 3. maja 2007. godine (konačna 3. avgusta 2007. godine).
9. Bunčić protiv Slovenije, predstavka broj 42852/02, presuda od 21. juanra 2008. godine (konačna 24. aprila 2008. godine).
10. Kaić i dr. protiv Hrvatske, zahtjev broj 22014/04, presuda od 17. jula 2008. godine (konačna 17. oktobra 2008. godine).
11. Napijalo protiv Hrvatske, zahtjev broj 66485/01, presuda od 13. novembra 2003. godine (konačna 13. februara 2004. godine).
12. Uljar i ostali protiv Hrvatske, zahtjev broj 32668/02, presuda od 8. marta 2007. godine (konačna 8. juna 2007. godine).
13. Škare protiv Hrvatske, zahtjev broj 17267/03, presuda od 15. juna 2006. godine (konačna 15. septembra 2006. godine).
14. Popović protiv Srbije, predstavka broj 38350/04, presuda od 20. novembra 2007. godine.
15. V. A. M. protiv Srbije, predstavka broj 39177/05, presuda od 13. marta 2007. godine (konačna 13. juna 2007. godine).
16. Mikulić protiv Hrvatske, zahtjev broj 53176/99, presuda od 7. februara 2002. godine (konačna 4. septembra 2002. godine).
17. Dumanovski protiv Republika Makedonija, žalba broj 13898/02, presuda od 8. decembra 2005. godine (konačna 3. jula 2006. godine).
18. Smoje protiv Hrvatske, zahtjev broj 28074/03, presuda od 11. januara 2007. godine (konačna 11. aprila 2007. godine).
19. Štokalo i dr. protiv Hrvatske, zahtjev broj 15233/05, presuda od 16. oktobra 2008. godine (konačna 16. januara 2009. godine).
20. Jeličić protiv Bosne i Hercegovine, aplikacija broj 41183/02, presuda od 31. oktobra 2006. godine (konačna 31. januara 2007. godine).
21. Omerović protiv Hrvatske, zahtjev broj 36071/13, presuda od 01. juna 2006. godine (konačna 01. septembra 2006. godine).
22. Pibernik protiv Hrvatske, zahtjev broj 75139/01, presuda od 4. marta 2004. godine (konačna 4. juni 2004. godine).
23. Jankulovski protiv Republika Makedonija, žalba broj 6906/03, presuda od 3. jula 2008. godine (konačna 3. oktobra 2008. godine).
24. Kačapor i druge protiv Srbije, predstavke broj 2269/06, 3041/06, 3042/06, 3043/06, 3045/06 i 3046/06, presuda od 15. januara 2008. godine (konačna 7. jula 2008. godine).
25. Preduzeće ZIT protiv Srbije, predstavka broj 37343/05, presuda od 27. novembra 2007. godine (konačna 27. februara 2008. godine).
26. Karadžić protiv Hrvatske, zahtjev broj 35030/04, presuda od 15. decembra 2005. godine (konačna 15. marta 2006. godine).
27. Damjanović protiv Srbije, predstavka broj 5222/07, presuda od 18. novembra 2008. godine (konačna 18. februara 2009. godine).
Oznake odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine koje su korišćene u radu
1. AP-1097/04 od 17. novembra 2005. godine
2. AP-1404/05 od 9. maja 2006. godine
3. AP-12/07 od 15. aprila 2009. godine
4. AP-3964/08 od 21. jula 2011. godine
5. AP-3409/13 od 7. jula 2016. godine
6. AP-4171/16 od 5. jula 2018. godine
7. AP-2810/12 od 27. oktobra 2015. godine
8. AP-348/08 od 14. septembra 2010. godine
9. AP-2694/13 od 20. juna 2016. godine
10. AP-1724/16 od 10. maja 2017. godine
11. AP-3443/18 od 6. novembra 2018. godine
12. AP-4007/16 od 6. novembra 2018. godine
13. AP-4230/16 od 10. aprila 2018. godine
14. AP-1448/18 od 17. jula 2018. godine
15. AP-3578/15 od 7. septembra 2017. godine.
Rad objavljen u Zborniku radova „Pravo na pravično suđenje u razumnom roku u građanskim stvarima“ – Treća godišnja konferencija Pravosudnog foruma za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo 2020. godine